Το καύχημα της ταυτότητας των Ιμβρίων
Του Γιώργου Ξεινού*
Το βιβλίο του Κώστα Ζεγκίνη “Παροιμίες της Ίβρου” αποτελεί μια σημαντικότατη ψηφίδα στην ανθρωπολογική φυσιογνωμία της γενέτειράς μας.
Οι Ιμβριώτες παρά τα τεράστια προβλήματα που αντιμετώπισαν ύστερα από την αναγκαστική, όπως όλοι γνωρίζουμε, μετεγκατάστασή τους πρωτίστως στην Ελλάδα και δευτερευόντως στο εξωτερικό, συνειδητοποίησαν πάρα πολύ γρήγορα τον κίνδυνο απώλειας του λαϊκού πολιτισμού τους.
Έτσι από πολύ νωρίς, άρχισε η καταγραφή της ιστορίας, του τρόπου ζωής και της γλώσσας τους. Ήδη από τον πρώτο καιρό της έλευσής τους οι δύο νεοκδοθείσες στην Αθήνα ιμβριακές εφημερίδες, που κατά κύριο λόγο πληροφορούσαν για την τραγικότητα των συμβαινόντων στην πατρίδα και την αναζήτηση τρόπων επίλυσης των ανυπέρβλητων δυσκολιών τις οποίες αντιμετώπιζαν όσοι είχαν φτάσει στην Ελλάδα, δεν παρέλειπαν και κάποιες νοσταλγικές αναφορές στην ζωή που ως τότε είχαν ζήσει.
Η υποσυνείδητη αυτή τάση των ιμβριακών φύλλων της Αθήνας, στις αρχές της δεκαετίας του ’80 αποκτά μορφή προβληματισμού, ο οποίος οδηγεί στην έκδοση του περιοδικού “Ιμβριώτικα” Όμως στην πράξη αποδεικνύεται πως από μόνο του δεν θα μπορούσε να ανταπεξέλθει στη διάσωση του πολιτισμικού πλούτου της ραγδαίως καταρρέουσας κοινωνίας τόσο της Ίμβρου όσο και της Τενέδου. Η διαπίστωση αυτή ήταν που οδήγησε σταδιακά στη δημιουργία ενός φορέα με αποκλειστικό αντικείμενο την έρευνα, την καταγραφή και τη συντήρηση της παράδοσης των δύο νησιών. Η ιδρυθείσα το 1986 Εταιρία Μελέτης Ἰμβρου και Τενέδου (ΕΜΙΤ), έθεσε για πρώτη φορά σε ενέργεια το σχέδιο της συστηματικής διερεύνησης της μακραίωνης πολιτισμικής ιστορίας των νησιωτών.
Ασφαλώς το όραμα εκείνο ξεπερνούσε τις δυνάμεις και τις δυνατότητες των οραματιστών του, όμως δεν έπαυε να είναι ένας ορατός για πολλούς φωτοσημαντήρας. Ένας φωτοσημαντήρας που υποστηρίχτηκε από πολλούς ευαίσθητους συμπατριώτες και του οποίου η δράση συν τω χρόνω βρήκε μιμητές σ’ ολόκληρο τον συλλογικά οργανωμένο χώρο.
Η συνισταμένη αυτή χρόνο με τον χρόνο πλούτισε την περί την Ίμβρο βιβλιογραφία με μελέτες και συγγραφές, ώστε σήμερα να υπάρχει στη διάθεση οποιουδήποτε επιθυμεί να γνωρίσει το ιστορικό παρελθόν του νησιού ένας μεγάλος κατάλογος δημοσιευμάτων στα οποία μπορεί άνετα να προστρέξει.
Σ’ αυτόν τον κατάλογο έρχεται τώρα να προστεθεί το βιβλίο Παροιμίες της Ἰμβρου του Κώστα Ζεγκίνη, από τις εκδόσεις της Ιεράς Πατριαρχικής και Σταυροπηγιακής Μονής της Αγίας Αναστασίας της Φαρμακολυτρίας.
Από το “Γλωσσάρι της Ίμβρου” του Κώστα Ξεινού το 1981 ως τις Παροιμίες της Ίμβρου του Κώστα Ζεγκίνη σήμερα, δεκάδες εκδόσεις ποικίλης θεματολογίας, έχουν σταδιακά οικοδομήσει μια σαφή εικόνα της Ίμβρου, η οποία βέβαια ολοένα και περισσότερο θα ολοκληρώνεται και θα γίνεται λεπτομερέστερη, όσο το ενδιαφέρον για το νησί θα παραμένει ζωντανό. Στην εικόνα αυτή έρχεται να συμβάλλει αποφασιστικά το βιβλίο του Κώστα Ζεγκίνη πλουτίζοντας την ανθρωπολογική φυσιογνωμία του νησιού, η οποία άρχισε να ιχνογραφείται από τις δημοσιεύσεις του καθηγητή της Γλωσσολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Νίκου Ανδριώτη και τις σελίδες του περιοδικού “Ίμβρος”, στην προσπάθειά του να γνωρίσει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της πατρίδας μας, πρώτα σε μας τους ίδιους και μετά στο ευρύτερο κοινό.
Στην καταγεγραμμένη ως σήμερα, και όχι αποκλειστικά από Έλληνες, ανθρωπολογία της Ίμβρου έρχεται να προστεθεί τώρα η συστηματοποιημένη καταγραφή των παροιμιών της. Η καταγραφή δηλαδή του καθημερινού προφορικού λόγου με τον οποίο οι κάτοικοι της αιώνες τώρα συμβουλεύουν, αποτρέπουν ή προτρέπουν, καταδικάζουν ή επικροτούν, ψέγουν ή επαινούν πράξεις και συμπεριφορές συμβατές ή ασύμβατες προς το ήθος της κοινωνίας. Πρόκειται δηλαδή για μια συστηματική ταξινόμηση του ηθικού κώδικα της Ιμβρίων όπως αυτός διαμορφώθηκε και εμπεδώθηκε στις συνειδήσεις τους κατά την πάροδο του χρόνου. Κώδικα κοινωνικής συμπεριφοράς, ο οποίος στη μακραίωνη ιστορία των Ελλήνων συνηθιζόταν να γράφεται αποσπασματικά σε πλατείες και δρόμους. Συνήθεια η οποία κατέληξε στο όνομα παροιμία («παρά οἷμον» – οἷμος [με οι δασεία περισπωμένη]= οδός, δρόμος, ατραπός), όπως σημειώνεται και στην εισαγωγή του βιβλίου.
Με τον χρόνο όμως η πρακτική αυτή της καταγραφής εξασθένισε και στις μέρες μας εξαφανίστηκε σχεδόν ολοσχερώς. Μόνο κάτι γνωμικά συναντά κανείς κάποιες φορές αναρτημένα ως διακοσμητικά σε τοίχους σπιτιών ή, κάποτε, φιλοτεχνημένα σε καίρια σημεία κτηρίων, όπως εκείνο στην οροφή της Αστικής Σχολής Σχοινουδίου όπου σε ανοιχτό βιβλίο βασταζόμενο από δύο αγγελάκια ήταν γραμμένη η φράση: «Τα καλά πόνοις κτώνται».
Τι όμως κι αν χάθηκε κι έσβησε η συνήθεια της αναγραφής, η ουσία έμεινε. Οι έννοιες, τα διδάγματα, οι προτροπές, οι χαρακτηρισμοί, οι παρομοιώσεις και ό,τι άλλο εμπεριέχονται στο είδος αυτό του προφορικού λόγου και παραμένουν ανεξίτηλα χαραγμένα στη συλλογική μνήμη και στον κώδικα ηθικής της κοινωνίας, μεταβιβαζόμενα από γενιά σε γενιά ως τις μέρες μας.
Θα προέτρεπα, όσους δεν το έχουν διαβάσει, να διαβάσουν το “Ὅτε ἤμην παιδίον” του Κωνσταντινουπόλεως Βαρθολομαίου, για να δουν πώς στη σκέψη ενός – χαρισματικού βέβαια στην περίπτωσή μας – παιδιού αντανακλώνται οι αρχές του ηθικού αυτού κώδικα, ο οποίος παραμένει ακατάλυτος και εξελίσσεται εμπλουτιζόμενος από την πορεία και τον βηματισμό της κοινωνίας στους νέους καιρούς.
Τη διάσωση του ακατάλυτου αυτού κώδικα μιας εν καταλύσει κοινωνίας θεωρώντας χρέος του, ο έμπειρος και από πολλά χρόνια συλλέκτης του λαογραφικού πλούτου της Ίμβρου συγγραφέας των “Παροιμιών”, Κώστας Ζεγκίνης, ξεκινώντας από την μνήμη των γονιών του άρχισε να συγκεντρώνει τις παροιμίες με τις οποίες οι Ίμβριοι όριζαν την στάση τους μπροστά στα γεγονότα, συνιστούσαν την διαγωγή τους, επιβράβευαν το καλό και έψεγαν το κακό.
Πολλά χρόνια μ’ ένα κομμάτι χαρτί πάντα στην τσέπη ο Κώστας κατέγραφε κάθε παροιμία που εκπορευόταν από τα χείλη όσων θεωρούσε πρώτη πηγή. Έτσι με τα χρόνια ολοένα και πληθύνονταν οι καταγραφές του μέχρι που ο αριθμός τους έφτασε περίπου στις 3000. Από κει και πέρα μόνο επαναλήψεις των όσων είχε καταγράψει διαπίστωνε και τότε άρχισε να επεξεργάζεται την πλούσια συγκομιδή της πολύχρονης εργασίας του.
Το πολύτιμο υλικό που κατείχε έπρεπε να αποκτήσει την πρέπουσα αξία με την σωστή και επιμελημένη δουλειά. Δουλειά καθόλου εύκολη για μια τόσο μεγάλη συλλογή, η οποία έπρεπε να ξεκαθαριστεί, να ταξινομηθεί και βέβαια να ερμηνευτεί χωρίς να προδίδει την λαϊκή σοφία των αιώνων.
Με την μεθοδικότητα που τον διακρίνει και την συνεπικουρία της συζύγου του ξεκίνησε τη δεύτερη αυτή φάση, εξίσου κοπιώδη με την πρώτη και βέβαια πολυπλοκότερη. Πολύπλοκη που απαιτούσε ιδιαίτερη προσοχή και σχολαστικότητα ώστε να μην αλλοιωθεί η ουσία του αποθησαυρισμένου υλικού του.
Έχοντας επίγνωση της σοβαρότητας της εργασίας αυτής κατέφυγε στη γνώση όσων πριν από τον ίδιο είχαν μερικώς ασχοληθεί με το θέμα· ξεσκόνισε χαρτιά και μελέτησε βιβλία σχετικά με το θέμα καταφεύγοντας συχνά στη συμβουλή ανθρώπων που ήξερε ότι διαθέτουν γνώση και των οποίων την γνώμη και άποψη εμπιστευόταν. Όμως όλα αυτά ήθελαν χρόνο και υπομονή. Αποτελούσαν μια εξαντλητική διαδικασία που στο τέλος ξεκαθάρισε ότι οι παροιμίες οι οποίες θα έπρεπε να συμπεριληφθούν στον κατάλογο αυτό ήταν συνολικά 2831.
Αφού ο κατάλογος είχε οριστικά κλείσει ο συγγραφέας επιδόθηκε στην ταξινόμηση και ερμηνεία τους. Έτσι συντέθηκε ένα πολυσέλιδο σύγγραμμα με αλφαβητική ταξινόμηση των παροιμιών στο τοπικό ιδίωμα, την απόδοσή τους στην ομιλούμενη, την ερμηνεία και χρήση τους καθώς και την μετάφραση εμπεριεχομένων ξένων λέξεων.
Το έργο υπό τον τίτλο “Παροιμίες της Ίμβρου”, ο οποίος υποδηλώνει τις εν χρήσει στην Ίμβρο παροιμίες και όχι «Ιμβριώτικες Παροιμίες» που θα παρέπεμπε στη καταγωγή και προέλευση τους, ήταν έτοιμο προς έκδοση.
Παρ’ όλα αυτά ο Κώστας Ζεγκίνης δεν έσπευσε σε αναζήτηση τρόπου έκδοσης, αλλά το έδωσε σε ανθρώπους της εμπιστοσύνης του να το ελέγξουν και να σημειώσουν τις όποιες παρατηρήσεις τους, προκειμένου να φτάσει η τελειότητά του στον μέγιστο δυνατό βαθμό.
Αφού και η διαδικασία αυτή τέλειωσε, η συγγραφή είχε φτάσει στο τελευταίο στάδιο της: την έκδοσή της. Μια υπόθεση καθόλου εύκολη για ένα βιβλίο που απευθύνεται πρωτίστως σε ειδικούς. Ακόμη, βέβαια, πιο δύσκολη σε μια εποχή λιτότητας και συστολής των οικονομικών.
Την δυσχέρεια αυτή θεράπευσε η αυτόβουλη προσφορά του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Μιλήτου και Ηγουμένου της Ιεράς Πατριαρχικής και Σταυροπηγιακής Μονής της Αγίας Αναστασίας Φαρμακολυτρίας κ. Αποστόλου να αναλάβει τη δαπάνη της εκτύπωσης του έργου η Μονή και να το εντάξει στις εκδόσεις της.
Η απόφαση αυτή συνδυάστηκε με την επέτειο συμπλήρωσης 20 ετών από την ευλογητή επίσκεψη του Πατριάρχη στην Ιερά Μονή της Αγίας Αναστασίας, την οποία θέλησε ο Ηγούμενος να επισημάνει με μια χειρονομία ευχαριστίας προς τον Ιμβριώτη Πατριάρχη, ο οποίος πηδαλιουχεί με ασφάλεια το σκάφος της Εκκλησίας, μεριμνά για τον σεβασμό της κτίσεως και, βέβαια σκέπει με την αγάπη του τη Μονή της Αγίας Αναστασίας.
Ένα αντίδωρο για όλα αυτά και πολλά άλλα θέλησε να προσφέρει στην Α. Θ. Παναγιότητα, «επί τη 20η επετείω» της επίσκεψής Της στην Μονή της Φαρμακολύτριας Αγίας. Όμως τι το αντάξιο της προσωπικότητας του Πατριάρχη; Έτσι προτιμότερο όλων ήταν ένα αντίδωρο το οποίο θα ανταποκρινόταν στην λατρεία Του για τον γενέθλιο τόπο Του· κάτι που θα αναδείκνυε τη φυσιογνωμία και τα χαρακτηριστικά της γενέτειρας του. Και τέτοιο ήταν βέβαια οι “Παροιμίες της Ίμβρου” κι έτσι ξεκίνησε η διαδικασία της προετοιμασίας για την εκτύπωση, η οποία βέβαια εκτός από την εκτύπωση του κειμένου των «Παροιμιών» περιελάβανε τον σχεδιασμό του βιβλίου από το σχήμα και την σχεδίαση του εξωφύλλου ως τα περιεχόμενα.
Θέλω να σημειώσω εδώ ότι ένα τέτοιο βιβλίο, με τόσο σοβαρό αντικείμενο και με σκοπό, εκτός της γνωστοποίησης του περιεχομένου, την απόδοση τιμής σε ένα υψηλό πρόσωπο όπως ο Πατριάρχης, δεν είναι καθόλου εύκολη δουλειά. Μια δουλειά που απαιτεί προσεκτικότητα στην επιμέλεια του.
Με το σκεπτικό αυτό δομήθηκε το βιβλίο με τον τίτλο του, τον συγγραφέα και τον εκδότη του τυπωμένους στο εξώφυλλο, το οποίο κοσμεί η εικόνα ενός παλιού υφαντού της Ίμβρου.
Φυσικό ήταν στο βιβλίο να προταχθεί η συγχαρητήρια επιστολή της Α. Θ. Παγιότητας προς τον συγγραφέα, να ακολουθήσει ο Πρόλογος του Ηγουμένου της Μονής Αγίας Αναστασίας η οποία συμπεριέλαβε το έργο στις εκδόσεις της και να ακολουθήσουν οι χαιρετισμοί της Ιμβριακής Ένωσης Μακεδονίας-Θράκης και Εταιρίας Μελέτης Ίμβρου και Τενέδου.
Μετά τους χαιρετισμούς υπάρχει μια σύντομη, αλλά πολύ κατατοπιστική εισαγωγή του συγγραφέα και ακολουθούν οι 312 σελίδες των παροιμιών και, τέλος, μια δισέλιδη βιβλιογραφία.
Ο χρόνος δεν επιτρέπει μακρηγορίες, ήδη πολλά σας είπα. Δεν μένει παρά να ευχηθώ το βιβλίο αυτό να αποτελέσει άλλη μια βαθμίδα αυτογνωσίας των Ιμβρίων και καύχημα της ταυτότητάς τους, για την οποία αισθάνεται περήφανος ο Πατριάρχης μας .Του οποίου φιλώ το χέρι.
Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος, μιλώντας στην εκδήλωση, αναφέρθηκε στη γενέτειρά του, την Ίμβρο και τους κατοίκους της και τόνισε: “Οι Ίμβριοι ανέπτυξαν υψηλόν πνευματικόν πολιτισμόν αλληλεγγύης και φιλανθρωπίας». Επίσης, υπογράμμισε την ανάγκη διατήρησης της τοπικής ιστορίας και του τοπικού πολιτισμού. «Ό,τι διετηρήθη και διεσώθη εις την πορείαν των αιώνων δεν πρέπει να το απωλέσουμε ημείς. Έστω και αν εβιώσαμε κατά τας τελευταίας δεκαετίας τη μεγαλυτέραν καταστροφήν στην ιστορία της Ίμβρου» είπε και πρόσθεσε: «τα σχολεία μας λειτουργούν και πάλι. Αι πύλαι των ναών μας είναι ανοιχταί. Προσκυνούμεν και προσευχόμεθα εις τα ανακαινισμένα εξωκλήσια και εις τα δύο αγιορείτικα μετόχια των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης και των Ταξιαρχών».
*Το του Γιώργου Ξεινού είναι η ομιλία του σε εκδήλωση (1η Οκτωβρίου, 2ο18) για το υπό αναφορά βιβλίο. Η εκδήλωση έγινε στην Μονή Βλατάτων, στην Θεσσαλονίκη. Ο Γ. Ξεινός γεννήθηκε στην Ίμβρο. Έμαθε τα πρώτα γράμματα στο σχολείο Σχοινουδίου. Το 1964 εγγράφηκε στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, απ’ όπου αποφοίτησε το 1971. Άσκησε την ιατρική στη Θεσσαλονίκη, όπου ζει ως σήμερα.
Την εποχή της φοίτησής στο πανεπιστήμιο, όντας επικεφαλής του Καλλιτεχνικού Ομίλου της ΧΑΝΘ, γνωρίστηκε με τον λογοτεχνικό κόσμο της πόλης και συναναστράφηκε τους εκπροσώπους της λεγόμενης «Σχολής Θεσσαλονίκης». Κατά καιρούς έχει παρουσιάσει σημαντικούς Τούρκους συγγραφείς, ανάμεσα στους οποίους τον Μεβλανά Τζελαλεντίν Ρουμί το 1968 και τον Ορχάν Παμούκ το 1991 και, αντίστοιχα, Έλληνες, όπως τον Ι. Μ. Παναγιωτόπουλο, στην Τουρκία.
Από το 1974 συμμετείχε σχεδόν αδιάλειπτα στο Διοικητικό Συμβούλιο της Εταιρίας Λογοτεχνών Θεσσαλονίκης , της οποίας διετέλεσε πρόεδρος από το 2006 έως το 2013, συμβάλλοντας αποφασιστικά στην εξέλιξη των λογοτεχνικών και γενικότερα πνευματικών πραγμάτων. Επίσης, εξέδωσε επί μια τριακονταετία, το περιοδικό «Ιμβριώτικα» και είναι διευθυντής του Αρχείου ΄Ιμβρου της Εταιρίας Μελέτης ΄Ιμβρου και Τενέδου, της οποίας υπήρξε εμπνευστής και κατ’ επανάληψη πρόεδρός της. Έχει αξιόλογο συγγραφικό έργο.Τον Σεπτέμβριο του 2017, χειροθετήθηκε από τον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο και έλαβε το οφφίκιο του Άρχοντος Προστάτου των Γραμμάτων.
*Ο Κ. Ζεγκίνης σπούδασε οικονομικές επιστήμες στο ΑΠΘ. Έχει χρηματίσει εσωτερικός διευθυντής του Ορφανοτροφείου Πριγκήπου της Πόλης, εργάστηκε επί πολλά χρόνια στη Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών. Ιδιαίτερη ενασχόλησή του αποτελεί η διάσωση και καταγραφή του λαϊκού πολιτισμού της Ίμβρου δημοσιεύοντας τις εργασίες του.
