Περιμένοντας τα πλοία στην προκυμαία της Σμύρνης

Οι θρύλοι, το ιστορικό αφήγημα και τα τεκμήρια για την παρατεταμένη αναμονή σωτηρίας των ελληνορθόδοξων πληθυσμών.

Της Μαριάννας Μαστροσταμάτη

Οι θρύλλοι
Στο ιστορικό αφήγημα για την καταστροφή της Σμύρνης, η ερμηνεία της αναμονής των Ελλήνων προσφύγων στο λιμάνι της είναι εν πολλοίς θρυλική και μοιραία με πρωταγωνιστές προδότες, ήρωες, μάρτυρες και ευεργέτες. Ο Ύπατος Αρμοστής Αριστείδης Στεργιάδης, είναι το καθ’ ην υπεύθυνο για τη σωτηρία των Ελλήνων προσφύγων πρόσωπο που δεν τους ειδοποίησε, τους απέκρυψε το επερχόμενο κακό, τους παραπλάνησε και φρόντισε να σώσει μόνο τον εαυτό του. Επιβιβαζόμενος στις 26/8/22 στην αγγλική ναυαρχίδα εγκαταλείπει τους Έλληνες, έναντι του πνευματικού τους ηγέτη μητροπολίτη Χρυσόστομου, ο οποίος παραμένει μαζί τους, αρνούμενος να εγκαταλείψει το ποίμνιό του και βρίσκει μαρτυρικό θάνατο εν είδη θυσίας.
Οι σύμμαχοι προδίδουν για τα οικονομικά τους συμφέροντα τους ‘’φίλους Έλληνες’’. Η ελληνική κυβέρνηση προδίδει τους Μικρασιάτες προκειμένου να μη δημιουργηθεί προσφυγικό ζήτημα με έναν επαχθή όγκο προσφύγων που τής είναι ανεπιθύμητοι λόγων των πολιτικών τους, βενιζελικών προτιμήσεων.
Ένα ‘’Θείο δράμα’’ σε εξέλιξη όπου, την ύστατη στιγμή, εμφανίζεται ο από μηχανής Θεός. Είναι η σύμμαχος Αμερική, που ως τότε κρατούσε ουδετερότητα ασχολούμενη με τα πετρελαϊκά συμφέροντα της Stadard Oil Co. στην Ανατολή. Οι φιλανθρωπικοί σκοποί της YMCA, συγκεντρώνονται στο πρόσωπο του μεθοδιστή πάστορα Asa Kent Jennings, που καταφθάνει στη Σμύρνη λίγες μόλις μέρες πριν το σπάσιμο του μετώπου αναλαμβάνοντας καθήκοντα γραμματέα, αντικαθιστώντας αναίτια τον προκάτοχό του, ενώ ο διευθυντής της βρίσκεται σε θερινές διακοπές. Ο φιλάσθενος και καχεκτικός πάστορας, αισθανόμενος ‘’το χέρι του Θεού στον ώμο του’’ οργανώνει δράση για την ανακούφιση των προσφύγων σε κτήριο που δεν φτάνει η φωτιά και φέρνει 25 ελληνικά πλοία από τη Μυτιλήνη, εξασφαλίζοντας εγγυήσεις από τον Αμερικάνο κυβερνήτη Powell και άδεια από τον ίδιο τον Κεμάλ, που αν και αδίστακτος λυγίζει από τα συγκινητικά λόγια του πάστορα. Ιστορικά, επανεμφανίζεται στο προσκήνιο ως σύμβουλος στη Συνδιάσκεψη της Λοζάνης και στη διεθνή επιτροπή ανταλλαγής αιχμαλώτων και τελικά ως ιδρυτής του εθνικιστικού ιδρύματος της Αμερικανο-τουρκικής φιλίας στην Κωνσταντινούπολη. Σε τηλεγραφήματα του ΥΠΕΞ Αλεξανδρή προς τον Βενιζέλο, αρ. πρωτ. 3660_17/1/1923 και 3673_19/2/23 αναφέρεται: ’’..Αμερικανός ονόματι Ζενίνγκ τέως πρόεδρος Χ.Α.Ν. εν Σμύρνη έλθη Λωζάννην προς συνάντησιν Αμερικανού αντιπροσώπου διά ζήτημα μεταφοράς Ελλήνων Πόντου. Πολύ παράξενος η επιμονή του… Διαγωγή του περίεργος’’, ‘’Jennings, μέλος χριστιανικής αδελφότητος Αμερικανών ανεχώρησεν δι’ αυτού. Έχομεν λόγον πάντα να πιστεύομεν ότι είναι υπόπτων αισθημάτων, δέον όθεν εισηγήσεις του να μη λαμβάνονται υπ’ όψιν’’
Ευεργέτης είναι και ένας κυβερνήτης ιαπωνικού εμπορικού πλοίου στο λιμάνι της Σμύρνης. Συγκλονισμένος από τη θέα των προσφύγων στην προκυμαία, πετάει το φορτίο, τόπια από μετάξι, στη θάλασσα και επιβιβάζει πρόσφυγες που τους μεταφέρει στον Πειραιά και κατά άλλους στη Θεσσαλονίκη.

Η αναφορά συνοδεύεται από φωτογραφία ενός ιαπωνικού επιβατηγού στην προκυμαία της Σμύρνης με ημερομηνία 8/9/22 (26/8/22 π. ημ.) και χειρόγραφη σημείωση: ‘’Η αναχώρηση του ελληνικού στρατού και η διάσωση Ελλήνων και Αρμενίων από ιαπωνικό ατμόπλοιο’’ ενώ η φωτογραφία στερείται της παρουσίας στρατιωτών και προσφύγων και της γνωστής τεταμένης ατμόσφαιρας. Στον Ιαπωνικό τύπο της εποχής δεν υπάρχει αντίστοιχο δημοσίευμα. Ασχολείται με τη Σμύρνη και τις τεταμένες σχέσεις Ελλάδας – Ιαπωνίας λόγω της σύλληψης γιαπωνέζικου πλοίου από τους Έλληνες το οποίο μετέφερε 1000 Τούρκους και Ρώσους στρατιώτες από τη Μαύρη θάλασσα με προορισμό την Κωνσταντινούπολη. Η ουδέτερη Ιαπωνία διατηρούσε καλές σχέσεις με Κων/πολη και Άγκυρα για τις διομολογήσεις και τα Δαρδανέλια και είχε δηλώσει επανειλημμένα στους Άγγλους ότι το ενδιαφέρον της ήταν επικεντρωμένο στην ανεξαρτησία της Οθωμανικής αυτοκρατορίας διότι κάλυπτε τα συμφέροντά της.

Η ιστορία
Ιστορική αιτία της καθήλωσης Ρωμιών και Αρμενίων στην προκυμαία θεωρείται – σύμφωνα με εκτιμήσεις Συμμάχων και Άγκυρας – αφενός η μετατροπή της συμμαχικής μικρασιατικής εκστρατείας σε ελληνοτουρκικό πόλεμο, αφετέρου η συμμετοχή εθελοντών Μικρασιατών και η σύσταση της Λεγεώνας των Αρμενίων υπό τον στρατηγό Τορκόμ, ως προδοτικές πράξεις Οθωμανών υπηκόων που θα υποστούν τα αντίποινα.
Θεωρητικά, η διάσωση των Ρωμιών εξαρτιόταν άμεσα και μόνο από την Αγγλία. Το ελληνικό ναυτικό τελούσε υπό τις διαταγές του Άγγλου ναυάρχου της μοίρας της Μεσογείου. Πρακτικά ή πρωτόβουλα η επιχείρηση διάσωσης πριν την είσοδο των Τούρκων ήταν αδύνατη, αφενός διότι ‘’η εις την Ελλάδα αποβίβασις προσώπων ομαδόν αφικνουμένων’’ είχε απαγορευτεί με το νόμο 2870_22/7/1922, τα επιταγμένα στα νησιά δεν επαρκούσαν, ενώ η πειρατεία ελληνικών εμπορικών πλοίων υπό των Τούρκων το καλοκαίρι του 1922 στα μικρασιατικά παράλια απέτρεπε στους πλοιοκτήτες την πλεύση τους.

Η Γαλλία και η Ιταλία αποποιούνταν την ευθύνη μεταφέροντάς την στην Αγγλία ως συνεργάτη της Ελλάδας στη συνέχιση της εκστρατείας. Η ελληνική κυβέρνηση επαφιόταν χωρίς καμία ζέση στις διαθέσεις της Αγγλίας η οποία ανταγωνιζόταν τις Μεγάλες Δυνάμεις στον ευαίσθητο στρατηγικό χώρο της Μέσης Ανατολής όπου, βασική προϋπόθεση αποτελούσε, η αποκατάσταση των κλονισμένων σχέσεων της με την Άγκυρα, συνεπώς και η αποφυγή σύρραξης μαζί της.
Μοναδικό μέλημα όλων, ήταν η τάχιστη εκκένωση της Μ. Ασίας από τον ελληνικό στρατό κατά διαταγή της Άγκυρας με ζητούμενο την εύνοιά της. Οι πρόσφυγες ‘’δυσχεραίνουν’’(sic) μόνο την υποχώρηση και τελικά γίνονται ένας μπελάς από τον οποίο θέλει ο Κεμάλ να απαλλαχτεί στο πρώτο δεκαήμερο του Σεπτέμβρη.
Ο Στεργιάδης, ως υπουργός άνευ χαρτοφυλακίου, εντέλλεται από την ελληνική κυβέρνηση να σταματήσει τις ενοχλητικές ορδές των προσφύγων που προβληματίζουν την Αγγλία γιατί θέλει να είναι συνεπής προς την Άγκυρα. Ο τυπικός, μέχρι διαγνωσμένης ψυχαναγκαστικής διαταραχής, Στεργιάδης, εκτελεί πιστά κάθε εντολή. Μετά το πρώτο του τηλεγράφημα με αρ. πρωτ. 2831_ 19/8/22 προς όλες τις διοικήσεις των περιφερειών Μ. Ασίας : ‘’…διατάξατε συσκευασίαν αρχείων υπηρεσίας σας. Πάντες δημόσιοι υπάλληλοι περιφερείας σας, οφείλουν να συγκεντρωθώσιν έδρας σας και να ώσιν έτοιμοι προς αναχώρησιν, με πρώτην διαταγήν. Περί ημέρας αναχωρήσεως θα διατάξωμεν, διά νεωτέρας διαταγή’’, αποστέλλεται την επομένη 20/8/22 από τον γραμματέα του Γουναράκη το δεύτερο : ‘’Εν συνεχεία χθεσινού 2831 τηλεγραφήματος Ύπάτου Αρμοστού, επεξηγούμεν ότι πρέπει να φροντίσητε όπως ενθαρρύνητε κατοίκους περιφερείας σας οίτινες πληροφορούμεθα ότι επτοήθησαν διότι δεν έτηρήθη απόρρητος η διαταγή. Ενθαρρύνατε αυτούς, παρεμποδίζοντες αναχώρησίν των. Πάντως δεν μεταβάλλωμεν ουδέν, από δοθείσαν διαταγήν δι’ ετοιμασίαν αναχωρήσεως υπαλλήλων. Εναπόκειται υμίν, όπως μη ενσπείρητε πανικόν εις κατοίκους‘’

Η παρανόηση

Βρετανικά τμήματα στρατού τοποθετούνται στις εισόδους και διάφορα σημεία της Σμύρνης προκειμένου να αποτρέψουν αντίποινα του ελληνικού στρατού λόγω των καταστροφών που ήδη έχει προκαλέσει κατά την υποχώρηση αλλά η παρουσία τους ερμηνεύεται στη Σμύρνη, ως της προστάτιδας δύναμης των πληθυσμών, από τον κεμαλικό στρατό. Σε χειρόγραφο, αρ. πρωτ. 8678 της 20/8/1922 του ΥΠΕΞ Γ. Μπαλτατζή από το ελληνικό προξενείο στο Λονδίνο προς την ελληνική κυβέρνηση αναφέρεται : ‘’ Παρακαλώ να ενημερώσετε αμέσως την αγγλική κυβέρνηση ότι ο Ύπατος Αρμοστής (Στεργιάδης) τηλεγραφεί ότι λόγω της ανικανότητας του στρατού να προασπίση την Σμύρνην από της Κεμαλικής εισβολής, δέον να ειδοποιηθώσι οι Δυνάμεις οίτινες λάβουσι μέτρα επείγοντα προς περιφρούρησιν της πόλεως και των κατοίκων και των ξένων συμφερόντων των υπηκόων των’’ με τη διαγραφή λέξεων που μαρτυρούν την αμήχανη αντιμετώπιση του κινδύνου που αναφέρει ο Στεργιάδης. Ο Μπαλτατζής τηλεγραφεί εγκαίρως, αρ. πρωτ. 8751_ 23/8 διαγράφοντας πάλι φράσεις στο χειρόγραφο: ‘’Παρακαλώ να εκφράσηται την ευγνωμοσύνην της ελληνικής κυβερνήσεως προς την βρετανικήν κυβέρνησην δια την φιλικήν προθυμίαν μεθ’ ης απεδέξατο τας ημετέρας εισηγήσεις και διά την ταχύτηταν μεθ’ ης ενέργησε….Η στρατιωτική κατάσταση δεν παρουσιάζει σημεία βελτιώσεως, τουναντίον δυσχεραίνεται επί πλέον εκ των φευγόντων χριστιανικών πληθυσμών κατά την διαδρομήν κατερχομένων εις την παραλίαν …’’

Τα τηλεγραφήματα
Στις ‘’λίαν επίγουσες’’ και ‘’απολύτου προτεραιότητος’’ μακροσκελείς επιστολές του Στεργιάδη, μεταξύ 16/8 – 23/8/1922 προς την Αθήνα επισημαίνει τον ‘’τάχιστα’’ επερχόμενο κίνδυνο και προβαίνει σε ενέργειες μόνο και αφού εξασφαλίσει εντολές ή εξουσιοδοτήσεις της κυβέρνησης:
αρ. πρωτ.2769_16/8/1922: ‘’ Είμαι υποχρεωμένος να επισύρω προσοχήν Υπουργικού Συμβουλίου εις την σοβαρότητα της καταστάσεως… Πληροφορούμαι κατάστασιν μόνον δι’ επιμόνων και φορτικών ερωτήσεων κατόπιν φορτικής διά του γραμματέως μου εκλιπαρήσεως να μεταβώ παρ’ αυτώ δι’ ολίγα λεπτά…. Χριστιανικοί πληθυσμοί αδύνατον παρακολουθήσωσι ουδέ μεταφερθώσι άλλως εντός ασφαλούς ζώνης. Κρίνω επιβαλλομένην πρόνοιαν να ληφθώσι από τούδε μέτρα δια την ασφάλειάν των… εκ των πρώτων ενδείκνυται αποστολή στόλου.
αρ. πρωτ. 2772_17/8/22: ‘’…κατάστασις σοβαροτάτη εξελισσομένην προς καταστροφήν ραγδαίαν. Σμύρνη κινδυνεύει δι αιφνιδιασμού. Ανάγκη καταπλεύσει ενταύθα στόλος…’’
αρ.πρωτ. 2776_18/8/22: ‘’…να προκαλέσωμεν επέμβασιν των Συμμάχων προς σωτηρίαν της Σμύρνης και προς διάσωσιν των χριστιανικών πληθυσμών..’’
αρ.πρωτ. 2817_19/8/22: ‘’…Είμαι υποχρεωμένος να σας καταστήσω γνωστόν ότι είναι μεν εξαιρετικώς ευχάριστον ότι αρχιστράτηγος διατηρεί ακμαίον το θάρρος του και πιστεύει εις δυνατήν σωτηρίαν αλλά εγώ ατυχώς επιμένω εις την αρχικώς τηλεγραφηθείσα γνώμην μου ότι η καταστροφή εχώρησεν ήδη ώστε να επιβάλληται σκέψις ταχίστη περί των ληπτέων μέτρων…ο Κεμάλ θα φθάση Σμύρνην περί το τέλος της προσεχούς εβδομάδος…να μη αναμείνει πλέον η Κυβέρνησις την λύσιν και την σωτηρίαν εξ αποφάσεως και πρωτοβουλίας του αρχηγού της στρατιάς…Μετά την πλήρη στρατιωτικήν καταστροφήν ο στρατιωτικός παράγων εκλείπει και τα περαιτέρω ανήκουσι μόνο εις την Κυβέρνησιν…’’
αρ. πρωτ. 2834_19/8/22:’’…εγχώριοι χριστιανικοί πληθυσμοί αδύνατον δι έλλειψιν μέσων μεταφερθώσι Ελλάδα ώστε και τούτων σωτηρία θα εξαρτηθή από επέμβασιν Συμμάχων (στεργόντων) …τα εν Χίω επίτακτα είναι ανεπαρκή και δέον σταλώσι τάχιστα όσο το δυνατόν μεγαλύτερος αριθμός μετά στόλου πολεμικού.’’
αρ. πρωτ. 2873_22/8/22: ‘’ …Δεν δύναμαι ατυχώς να μεταβάλω ουδέν εκ της διαγνώσεως της καταστάσεως ήν επανειλημμένως εγώ σας ετηλεγράφησα. Σήμερον με επισκέφθησαν όλοι οι θρησκευτικοί αρχηγοί, Ελλήνων, Αρμενίων και Διαμαρτυρομένων ζητούντες οδηγίας και προστασίαν ποιμνίου των…Κατάστασις Χριστιανών αποβαίνει φοβερά…Εγκαίρως σας ετηλεγράφησα την ανάγκην της ταχείας αποστολής όλων των θαλασσίων μέσων… Κυβερνητικόν εδώ Γραφείον Μεταφορών στερείται χρημάτων και αποτείνεται εις εμέ. Ήδη εχορήγησα Λίρας Τουρκίας 10.000 και αναλαμβάνω εγώ να χορηγήσω τα αναγκαία ποσά αλλά παρακαλώ τον Υπουργό με εξουσιοδοτήσει διά τοιάυτας καταβολάς συνάμα ανώτατον όριον…Διευθυντής ενταύθα Υποκαταστήματος Εθνικής Τραπέζης με εβεβαίωσεν ότι υπάρχουσι παρ’ αυτώ κατατεθειμένα πολλά εκατόμυρια εις Δραχμας. Παρακαλώ υπέρ παν άλλο την Κυβέρνησιν να μου δώσει επείγουσας οδηγίας εις ακόλουθα σημεία.
1ον) Εγκρίνετε αναχωρήσωσιν ενταύθα πολιτικοί υπάλληλοι μετά Αρχείων και Χωροφυλακής
2ον) Εγκρίνετε εμποδισθώσιν αναχωρήσωσι Έλληνες Μικρασιάται δι’ Ελλάδα ακόμη και όταν είναι εύποροι δυνάμενοι αναχωρήσωσι με συνήθη ταχυδρομικά ατμόπλοια
3ον) Εγκρίνετε αποσταλώσιν Αθήνας περί τα 500 ορφανά μικράς ηλικίας και τα πλείστα κοράσια τα οποία συνετήρει Ύπατη Αρμοστεία μέχρι τούδε και άτινα αφιέμενα ενταύθα θα διατρέξωσιν έσχατον κίνδυνον… δυνάμεθα να εξασφαλίσωμεν τάξιν και επισιτισμόν Σύρνης …. Δεν δύναμαι ενεργήσω και εισηγηθώ εδώ ουδέ και προτεινόμενον να διαπραγματευθώ άνευ προηγουμένων σαφών και επαρκών οδηγιών της Κυβερνήσεως προς εμέ.
Η απάντηση του πρωθυπουργού Πέτρου Πρωτοπαπαδάκη, αρ.πρωτ. 8717_ 22/8/22: ‘’Εις απάντησιν υμετέρου υπ’ αρ. 2873 συμφωνούμεν (!) μεθ’ υμών εις τα σημεία 1ον, 2ον, 3ον,.. αλλ’ ως προς τον επισιτισμόν αδυνατούμεν ν’ αναλάβωμεν οιανδήποτε υποχρέωσιν λόγω των μεγάλων επισιτιστικών δυσχερειών άς έχομεν ήδη…’’

Στις 25/8/1922 η κυβέρνηση παραιτείται. Σε δημοσίευμα της 3/9/22 στην εφημερίδα Έθνος αναφέρεται η παράδοση στο ΥΠΟΙΚ του ταμείου της Ύπατης Αρμοστείας Σμύρνης ύψους 70 εκατ. περίπου δραχμών. Στο ημερολόγιο της βρετανικής ναυαρχίδας Iron Duks την 8/9-26/8/1922 αναφέρεται: ‘’Ο Έλληνας Ύπατος Αρμοστής, κ. Στεργιάδης, παρέμενε στη θέση του σήμερα, αλλά αναφέρθηκαν απειλές κατά της ζωής του από τον όχλο έξω από την Ύπατη Αρμοστεία και φαινόταν ότι θα έπρεπε να φιλοξενηθεί σε ένα από τα πλοία του λιμανιού. Με το προσωπικό του ήταν έτοιμος να ξεκινήσει από την αποβάθρα στο πόστο των διαβατηρίων όταν αναγνωρίστηκε από το πλήθος. Η είδηση εξαπλώθηκε και άρχισαν να γίνονται γρήγοροι εκβιασμοί με επιθέσεις, οπότε η φορτηγίδα του Iron Duks κινήθηκε τάχιστα για να αποτρέψει μια επίθεση και ένα άλλο πλοίο στάλθηκε αργότερα για να αποσύρει το προσωπικό της Ύπατης Αρμοστείας.’’

*Η Μαριάννα Μαστροσταμάτη είναι οικονομολόγος, ιστορική ερευνήτρια και ,
μέλος Δ.Σ. Ομοσπονδίας Προσφυγικών Σωματείων Ελλάδος. Το άρθρο της δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα των Αθηνών “ΕΘΝΟΣ” στις 16.9.2018