Έγγραφα Πατριαρχών Βυζαντίου για τα προνόμια του Οικουμενικού Θρόνου

Του Konstantinos Vetochnikov*

Επειδή τον τελευταίο καιρό κάποιοι εκπρόσωποι της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ρωσίας ισχυρίζονται ότι το Οικουμενικό Πατριαρχείο «εφηύρε» τα προνόμιά του κατά την διάρκεια του 20ού αιώνα και λένε ψευδώς ότι η Μεγάλη Εκκλησία έπεσε στην «αίρεση παπισμού», δίνω λίγες μαρτυρίες από τα πατριαρχικά έγγραφα της βυζαντινής περιόδου για το πώς οι Πατριάρχες περιέγραφαν τα καθήκοντά τους. Όλα τα κείμενα αυτά είναι ευρέως γνωστά, και τα περισσότερα απ’ αυτά έχουν επανεκδοθεί και μεταφραστεί στη ρωσική ήδη από τον 19ο αιώνα.

Ο άγιος Οικουμενικός Πατριάρχης Κάλλιστος (κατά την δεύτερη Πατριαρχία του, 1355-1363) έγραψε τα εξής προς τους κληρικούς του Τυρνόβου της Βουλγαρίας αναφερόμενος στα προνόμια του Οικουμενικού Θρόνου: «ο της Κωνσταντινουπόλεως θρόνος και τας των άλλων πατριαρχών κρίσεις, Αλεξανδρείας και Αντιοχείας και Ιεροσολύμων και επανακρίνει και διευθετεί και το κύρος δίδωσιν, ως οι θείοι κανόνες διαγορεύουσι και αι πράξεις επεμαρτύρησαν, πως ου πολλώ μάλλον της των Βουλγάρων Εκκλησίας ο Θρόνος ούτος κύριος έσται, παρ’ ου και το ονομάζεσθαι Πατριάρχης τετίμηται» (PG, 152, 1384 BC ; (MM = MIKLOSICH, FR., MÜLLER, IOS., Acta et diplomata graeca medii aevi sacra et profana, 6 vol., Vindobonae, 1860-1890), I, No 186, p. 439).

Ο άγιος Πατριάρχης Φιλόθεος Κόκκινος (1364-1376) απευθυνόμενος τον Ιούνιο του 1370 προς τον μέγα δούκα Μοσχοβίας Δημήτριο έγραφε: «ο γαρ μητροπολίτης ο παρ’ εμού καταστάς τύπον φέρει του θεού, και αντί εμού ευρίσκεται αυτόθι, και πας ο υποτασσόμενος αυτώ και ο σπουδάζων και αγαπάν και τιμάν και πείθεσθαι αυτώ τω θεώ υποτάσσεται και τη ημών μετριότητι, πάσα γαρ η προς αυτόν γινομένη τιμή εις εμέ διαβαίνει και δι’ εμού άντικρυς προς αυτόν τον θεόν, και ον αν εύξηται ούτος και αγαπήση διά τινα αιτίαν αγαθήν η διά την ευσέβειαν αυτού η διά την υποταγήν του, έχω τον και εγώ ευλογημένον και ο θεός ωσαύτως, και το εναντίον, ον αν οργισθή και αφορίση, έχω τον και εγώ ούτως» (PG 152, 1420-1422; MM, I, No 264, 517; A. PAVLOV, Pamâtniki (=Pamâtniki drevne-russkago kanoničeskago prava, Čast’ pervaâ, Pamâtniki XI-XV v., Russkaâ istoričeskaâ biblioteka, Tom’’ 6, S.-Peterburg’’, 1880 (2nde éd. : 1908)), NO 16, 100-102).

Ο ίδιος Πατριάρχης ταυτόχρονα έγραψε προς μητροπολίτη Κιέβου Αλέξιο τα ακόλουθα: «επεί και τα δίκαια φέρεις τα ιδικά μου … ος έχω επί της γης τα δίκαια του θεού. και επεί εγένου και συ, χάριτι Χριστού, μητροπολίτης παρ’ εμού, τα δίκαια φέρεις τα εμά» (PG 152, 1422-1423; MM, I, No 265, 519; A. PAVLOV, Pamâtniki, No 17, 107-108).

Ο ίδιος παράλληλα έγραψε και προς άλλους δούκες της Ρωσίας λέγοντας: «είπερ αποδιδόατε προς τον ιερώτατον μητροπολίτην Κιέβου …, ον εχαρίσατο υμίν ο θεός διά των ημετέρων χειρών, την πρέπουσαν αιδώ και τιμήν και υποταγήν και ευπείθειαν και στέργετε τούτον και τα παρ’ αυτού λεγόμενα, ως της εκκλησίας υιοί γνήσιοι, καθώς οφείλετε στέργειν και αυτόν τον θεόν, επεί γαρ ο θεός την ημών μετριότητα έταξεν προστάτην των απανταχού της οικουμένης ευρισκομένων χριστιανών και κηδεμόνα και φροντιστήν των ψυχών αυτών, πάντες εις εμέ ανάκεινται, πάτερα όντα και διδάσκαλον πάντων. ει μεν ούν ην δυνατόν, εμέ αυτόν διέρχεσθαι τας απανταχού της γης πόλεις και χώρας και διδάσκειν εν αυταίς τον λόγον του θεού, έμελλον τούτο ποιείν απαραιτήτως, επειδή τούτό εστι το έργον · επεί δε αδύνατόν εστιν, ένα άνθρωπον ασθενή και ανίσχυρον εις πάσαν την οικουμένην περιπατείν, εκλέγεται η μετριότης ημών τους κρείττονας και προέχοντας ανθρώπους κατ’ αρετήν, και καθίστησι και χειροτονεί ποιμένας και διδασκάλους και αρχιερείς, και πέμπει προς τα μέρη της οικουμένης, ον μεν αυτόθι προς την καθ’ υμάς μεγάλην χώραν και το μυριάριθμον πλήθος, ον δε εν άλλω μέρει της γης, και άλλον αλλαχού, έκαστος ούν εις ην αν εκληρώθη χώραν και τόπον έχει και την καθέδραν και τα δίκαια πάντα της ημών μετριότητος … μεγάλην οφείλετε προς αυτόν την τιμήν και ευπείθειαν, όσην αν εμέλλετε προς εμέ αυτόν αποδιδόναι, ει γε αυτόθι παρήμην · τα γαρ ημέτερα δίκαια έχων αυτός αυτόθι αντί εμού ευρίσκεται, και η προς αυτόν γινομένη τιμή και υποταγή και ευπείθεια προς την υμών μετριότητα αναφέρεται και δι’ αυτής άντικρυς προς αυτόν τον θεόν διαβαίνει. υμείς γούν, υιοί της εκκλησίας του Χριστού όντες γνήσιοι και τρέφοντες προς τον θεόν από ψυχής πίστιν ορθήν και ευσέβειαν, οφείλετε υπακούειν τω υμετέρω πατρί και ποιμένι και διδασκάλω, ον ο θεός υμίν εχαρίσατο δι’ ημών, και στέργειν αυτόν ως εμέ, τα δε παρ’ αυτού λεγόμενα ως λογισμούς θεού λογίζεσθαι» (PG 152, 1423-1425; MM, I, No 265, p. 520-521; A. PAVLOV, Pamâtniki, cité n. 1, No 18, p. 109-114).

Ο ίδιος Πατριάρχης γράφοντας τον Αύγουστο του 1371 προς τον μητροπολίτη Κιέβου Αλέξιο λέει περί του εαυτού του: «η μετριότης ημών ετάχθη παρά θεού ποιμήν και διδάσκαλος πάσης της οικουμένης» (PG 152, 1452-1455; MM, I, No 321, p. 582; A. PAVLOV, Pamâtniki, No 25, p. 141-142)

Ο Πατριάρχης Νείλος (1380-1388) γράφοντας προς τους άρχοντες και κατοίκους της πόλης Νόβγοροντ λέει περί του εαυτού του: «παιδευθήσεται και αυτός παρά της ημών μετριότητος, ον έταξεν ο θεός πατέρα και διδάσκαλον και πατριάρχην οικουμενικόν» (Το κείμενο αυτό σώζεται και σε σλαβική μετάφραση: «да казнится отъ на¬шего смиренiя, егоже устави Богъ отца, учителя, патрiарха всея вселенныа Царяграда», MM, II, No 347, p. 32-33; A. PAVLOV, Pamâtniki, cité n. 1, No 22, p. 193-194, No 31, p. 186).

Παρόμοια λέει και ο επόμενος Πατριάρχης Αντώνιος Δ΄ (1391-1397) γράφοντας πάλι στο Νόβγοροντ τον Σεπτέμβριο του 1393: «διά τούτο και γράμματα έπεμψα προς υμάς, τον τε ψυχικόν κίνδυνον, εις ον διά του όρκου ενεπέσετε, δεικνύων υμίν και παραινών και διδάσκων, ως πατήρ και δεσπότης πνευματικός παρά θεού καταστάς των απανταχού της οικουμένης χριστιανών», και συνεχίζει: «το γαρ ημέτερον γράμμα εκείνο ευαγγελίου τόπον είχεν εις υμάς, τα ρήματα του Χριστού φέρον και διδάσκον την σωτηρίαν υμών» (MM, II, No 446, p. 182; A. PAVLOV, Pamâtniki, No 37, p. 237-238).

Ο ίδιος Πατριάρχης περιγράφει τα καθήκοντά του για άλλη μια φορά γράφοντας την ίδια εποχή προς τον μέγα δούκα Μοσχοβίας Βασίλειο: «επεί δε καθολικός ειμι διδάσκαλος πάντων των χριστιανών, ανάγκην έχω, εάν ακούω τίποτε γινόμενον παρά της ευγενείας σου, όπερ σε βλάπτει ψυχικώς, ίνα σοι γράφω τούτο ως πατήρ σου και διδάσκαλος μετά νουθεσίας και παραινέσεως, ίνα διορθώσης αυτό· και έχεις και συ ανάγκην ως χριστιανός και υιός της εκκλησίας, ίνα ποιήσης διόρθωσιν … ου γινώσκεις, ότι ο πατριάρχης τον τόπον έχει του Χριστού, και επ’ αυτού κάθηται του θρόνου του δεσποτικού; ουδέν περιφρονείς άνθρωπον, αλλά αυτόν τον Χριστόν, ότι και ο τιμών τον πατριάρχην, αυτόν τιμά τον Χριστόν» (MM, II, No 447, p. 189; A. PAVLOV, Pamâtniki, No 40, p. 267-270).

• O Konstantinos Vetochnikov   γεννήθηκε και ζει στο Παρίσι. Το  πεδίο έρευνας του είναι  Βυζαντινή, μεταβυζαντινή και μεσαιωνική ρωσική ιστορία και πολιτισμός Ιστορία και διπλωματία των εκκλησιαστικών θεσμών της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και της μεσαιωνικής Ρωσίας . Εργάζεται στο Collège de France/Τα ενυπόγραφα κείμενα απηχούν τις απόψεις των συγγραφέων τους