Τα προσωνύμια της Παναγίας
Αναρίθμητα είναι τα προσωνύμια, που έχουν δώσει η Ορθόδοξη Παράδοση και ο πιστός λαός στην Παναγία, της οποίας η Εκκλησία τιμά αύριο την Κοίμηση.
Ο διδάκτωρ Θεολογίας π. Αλέξανδρος Καριώτογλου, εφημέριος στον Ι.Ν. Αγίου Νικολάου Ραγκαβά στην Πλάκα της Αθήνας. ανεφερόμενος στην πληθώρα των ονομάτων της Θεοτόκου, εξηγεί: «Υπάρχουν δύο βασικοί τρόποι με τους οποίους εκφράζονται τα ονόματα της Παναγίας. Ανάλογα με τον τόπο ή ανάλογα με τον τρόπο που έχει γίνει η εικονογράφηση». Οπως συμπληρώνει ο κ. Καριώτογλου, «μπορεί να υπάρχει και ένας τρίτος τρόπος ονοματοδοσίας, ανάλογα με τη σχέση του Χριστού με την Παναγία».
Επίσης, ο π. Αλέξανδρος επισημαίνει : «Εκτός από την Παναγία τη Γλυκοφιλούσα, που ο Χριστός αγγίζει το μάγουλο της μητέρας του, σε όλες τις άλλες παραστάσεις υπάρχει μια σχετική απόσταση, η οποία συμβολίζει την ισορροπημένη σχέση που πρέπει να έχει η μητέρα με το παιδί».
Μπορεί, βέβαια, η Θεομήτωρ να έχει εκατοντάδες χαρακτηρισμούς, όμως σε κάθε ναό, μέσα στο ιερό, υπάρχει πάντα η Παναγία η Πλατυτέρα των Ουρανών, όπου «απεικονίζεται με τα χέρια ανοιχτά και στη μέση της βρίσκεται η μορφή του Χριστού», σημειώνει ο π. Αλέξανδρος.
Οι πιο γνωστές Παναγίες πήραν το όνομά τους ανάλογα με τη γεωγραφική θέση ή την τοποθεσία που βρίσκονται οι αντίστοιχες εκκλησίες, που είναι αφιερωμένες στην Χάρη Της.
Η Πλατυτέρα, Αγία Σοφία Κωνσταντινούπολης
Τοιχογραφία της Παναγίας με τον Χριστό, Μονή Σουμελά-Πόντος
Οι πιο γνωστές Παναγίες πήραν το όνομά τους ανάλογα με τη γεωγραφική θέση ή την τοποθεσία που βρίσκονται οι αντίστοιχες εκκλησίες, που είναι αφιερωμένες στην Χάρη Της.
Υπάρχουν, όμως, και άλλα προσωνύμια , που προσδιορίζουν το σημείο όπου βρίσκεται χτισμένος ο ναός, όπως: Παναγία Σπηλιανή, που βρίσκεται στο Πυθαγόρειο Σάμου, αλλά και στη Νίσυρο, Παναγία Γκρεμιώτισσα που βρίσκεται στην Ιο, Παναγία Σαραντασκαλιώτισσα στον Μαραθόκαμπο Σάμου, Παναγία Θαλασσινή στην Άνδρο, που είναι χτισμένη σε βράχο μέσα στη θάλασσα, Παναγία η Κρεμαστή στην Ηλεία όπου η Μονή κρέμεται από έναν βράχο.
Τα προσωνύμια της Παναγίας, όμως, της αποδίδονται και ανάλογα με τον τρόπο που είναι ζωγραφισμένη η εικόνα της.
Παναγία η Πάντων Χαρά (πρώτο μισό 16ου αιώνα) χειρ Θεοφάνους του Κρητός ( Μονή
Παντοκράτορος , Άγιον Όρος).
Παναγία Παυσολύπη, Παλαιλόγεια αμφιπρόσωπη εικόνα (14 αιώνας) , που βρίσκεται στην Ι. Μ. Αγίας Τριάδος Χάλκης.
Σύμφωνα με τον π. Αλέξανδρο,η Παναγία αποκαλείται Γλυκοφιλούσα, Ελεούσα, Βρεφοκρατούσα, Μεγαλομάτα, Θρηνούσα, Δεξιά και Τριχερούσα.
Η απεικόνιση της Παναγίας με τρία χέρια αποδίδεται στην εξής ιστορία: «Ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός κρατώντας το κομμένο δεξί του χέρι, το οποίο του κόπηκε από τους εικονομάχους, παρακάλεσε την Παναγία να μη μείνει ανάπηρος. Χάρη σε θαύμα της Παναγίας συγκολλήθηκε το άκρο και εκείνος της αφιέρωσε ασημένιο ανάθημα σε σχήμα χεριού. Η θέση του στη συγκεκριμένη εικόνα το κάνει να φαίνεται σαν ένα τρίτο χέρι της Παναγίας».
Ακόμη μία εκδοχή για την απόδοση ενός προσωνυμίου στη Θεοτόκο είναι ο συσχετισμός της με γεγονότα ή φυσικά φαινόμενα.
Σε άλλες περιπτώσεις η Παναγία ονομάζεται ανάλογα με την ημερομηνία που γιορτάζει. Έτσι, στη Σαντορίνη απαντάται η Παναγία η Τριτιανή, που γιορτάζει την τρίτη ημέρα του Πάσχα και στη Σίφνο η Παναγία η Δεκαπεντούσα, που γιορτάζει το Δεκαπενταύγουστο.
«Η ύπαρξη αυτής της πλούσιας ονοματολογίας δεν σημαίνει απλώς μια συναισθηματική σχέση του λαού με την Παναγία, αλλά κυρίως το γεγονός ότι μέσα από αυτόν τον πλούτο των ονομάτων επισημαινόταν η σημασία του προσώπου για τη Σωτηρία του κόσμου: η Μαρία έγινε το σκεύος εκλογής για να γίνει ο Θεός άνθρωπος και να διασωθεί το ανθρώπινο γένος και ο κόσμος από τη φθορά του θανάτου”, σημειώνει ο π. Αλέξανδρος. Ο ίδιος τονίζει: “Άλλωστε, και η γιορτή της Κοίμησης αυτό ακριβώς συμβολίζει, την καταπάτηση του Θανάτου. Γι αυτό και τιμάται ως το Πάσχα του καλοκαιριού».
Ο Ευαγγελιστής Λουκάς ζωγραφίζει την εικόνα της Παναγίας, 1560-1565. Ζωγράφος: Δομήνικος Θεοτοκόπουλος.(Μουσείο Μπενάκη,Αθήνα) .
Παναγία η «Επίσκεψις» (13ος αιώνας),σπάνιο δείγμα ψηφιδωτής εικόνας. Το μέγεθος και το είδος των ψηφίδων της υποδηλώνουν τη στενή σχέση της με τα σύγχρονά της επιτοίχια ψηφιδωτά. Προέρχεται από την Τρίγλεια της Βιθυνίας και εισήχθη στο Μουσείο Βυζντινό & Χριστιανικό Μουσείο Αθηνών το 1925, μαζί με άλλα «Κειμήλια Προσφύγων», λατρευτικά δηλαδή αντικείμενα από τις κοινότητες των Ρωμιών στην Ανατολική Θράκη και τη Μ. Ασία που ήλθαν στην Ελλάδα μετά τη Μικρασιατική καταστροφή και την ανταλλαγή των πληθυσμών (1923).
Στην άλλοτε ανθούσα από Έλληνες περιοχή Κοντοσκάλι της Κωνσταντινούπολης υπάρχει ο μεγαλοπρεπής ναό της Παναγίας Ελπίδας.
Ο ναός αυτός έχει μεγάλη, σπουδαία και μακρά ιστορία. Ο σημερινός ναός θεμελιώθηκε στις 4 Ιουνίου 1895, αλλά στον ίδιο χώρο υπήρχε χώρος λατρείας από τον 14ο αι.
*Η πρώτη φωτογραφία είναι η εικόνα “Η Κοίμηση και η Μετάσταση της Θεοτόκου”, από την Συλλογή Δ. Λοβέρδου. Πρώτο ήμισυ 18ου αιώνα από την Επτάνησο. ( Βυζνατινό & Χριστιανικό Μουσείο Αθηνών).
