Υπεξαιρέσεις έργων τέχνης

«Oἱ μεγάλοι κλέπται ἀπάγουν τούς μικρόυς»  (Διογένης Λαέρτιος)

Του Μητροπολίτου πρ. Χαλκηδόνος Ἀθανασίου

  Ἕν τῶν σημαντικῶν πορβλημάτων τῆς ἱστορίας τῆς τέχνης ἀποτελεί ἡ κλοπή ἔργω, ἔχουσα ποικίλα μοτίβα (πολιτικά, οἰκονομικά, καλλιτεχνικά, προσωπικά κ.ἄ.). 

            Βεβαίως εἷς πολιτισμός τοῦ παρελθόντος πολλάκις στηρίζεται ἐπί προγενεστέρων (αὐτοῦ πολιτισμῶν) ἐκ τῶν ὁποῖων λαμβάνει στοιχεῖα, τά μεταλάσσει, δημιουργῶν θαυμάσια νέα, ἀλλά καί καταστρέφει¹ τά μνημεία του ἤ τά ὑπεξαιρεί. Ἐδῶ θά ἀσχοληθῶμεν μέ τήν ἁρπαγήν αὐτῶν, ἡ ὁποία συνεχίζεται, εὐτυχῶς ὁλίγον, μέχρι καί τῆς σήμερον.²

            Οὕτως, μέχρι τοῦ προηγουμένου αἰῶνος, οἱ κάτοικοι τῆς νήσου Νίας εἰς τόν Ἱνδικόν Ὡκεάνον, 125 χιλιόμετρα δυτικῶς τῆς Σουμάτρα, τοποθετούσαν ξυλόγλυπτα πρό τῶν οἰκιῶν τῶν, ἀποτρεπτικά τοῦ κακοῦ. Σήμερον ἡ νῆσος θεωρεῖται παράδεισος τῶν surfers.

            Εἰς αὐτά ἐκατοίκουν, κατά τήν πίστιν των, αἱ ψυχαί τῶν προγόνων (Wanessa Gliszszynski). Ὑπάρχουν τόσον πολλαί μορφαί τῆς Νίας εἰς τά Εὐρωπαϊκά Μουσεῖα. Ἡ προέλευσις των δέν ἔχει ὅμως διαλευκανθεί πάντοτε. Πιθανῶς τά ἐκόμισαν Ἱεραπόστολοι, εἰς τούς ὁποίους ἐδόθησαν ἀπό τούς ἱθαγενείς. Μερικοί ὅμως τά ἔκαυσαν ἀμέσως ὡς εἴδωλα!

            Ἡγοράσθησαν, ἐδωρήθησαν, ἠρπάγησαν, ἐσυλήθησαν, συνελέγησαν καί ὡς τρόπαια πολέμου κ.ἄ. καί τοῦτο κατά τήν περίοδον τῆς ἀποικιοκρατίας ὑπό τῶν οὕτω καλουμένων “χριστιανῶν τῆς Ἑσπερίας”! (Μ. Φαράντος)

            Ποῖος ὅμως τά ἔφερεν ἀπό τήν νῆσον καί πῶς;

            Πολλοί ἱεραπόστολοι ἐταξίδευον μέσα τοῦ 19ου αἰῶνος, κυρίως Γερμανοί ἤ Ὁλλανδοί. Ἐπέστρεφον δέ οὐχί μόνον ἀπό τό ἔργον των μετά χαρᾶς τοῦ ἐκχριστιανισμοῦ, ἐνῶ κατέστρεψαν τούς γηγενείς πολιτισμούς, ἀλλά καί μέ φορτίον πλοίων ἀπό ἔργα τέχνης καί ἀλλοτρίων αὐτοῖς ἀντικειμένων καθημερινότητος, ὅπως κουτάλια ξύλινα μέχρι καί σάκκων τῶν Σαμάνων. Βεβαίως, οἱ ἱεραπόστολοι οἱ θαλασσόλυκοι, οἱ μετρηταί τῆς χώρας, καί ἔτεροι ψυχοπαθείς, φιλότεχνοι, δέν ἥρπαζον πάντοτε αὐτά, ἄλλα ἐφλυάρουν ἤ μεταπωλούσαν ἐνίοτε τεμαχίζοντες τά ἔργα.³ Ἐλάμβανον ὅ,τι ἔδωσεν ὁ Θεός, ὅ,τι ἠμποροῦσαν καί Ἱερά πράγματα, κειμήλια, Ιεράς εἰκόνας, πίνακας, τελετουργικά καί φετιχιστικά.

            Ἀκόμη δέν τούς ἐφόβιζεν ἡ τυμβωρυχία καί ἔσυραν χιλιάδας κρανίων εἰς τήν πατρίδα των. Ἡ W. Gliszszynski ἀναφέρει εἰς ἔκθεσίν της ἀφόβως διά τόν ἐρευνητήν J. Elbert, ὅτι ἐντός ἑνός πολυπληθοῦς παζαριοῦ ἀπό τελείως φοβισμένους καί ἀποροῦντας  ἱθαγενεῖς, ἐλάμβανεν ἀντικείμενα με ἔν “μικρόν φιλοδώρημα” (πινάκιον φακῆς) στήν χεῖρα διά τῆς “πωλήσεως”. Δέν δυνάμεθα ὅμως νά φυλάσσουμε εἰς τά Μουσεῖα καί παγκόσμια ἔργα τέχνης (N. Snoep). Δέον νά διακρίνουμε τά ἔχοντα ἱεράν σημασίαν, ἀπό τάς αρχαιότητας.

            Τά Ἐθνολογικά Μουσεῖα ἔφεραν εἰς ἡμᾶς τούς ἀνθρώπους ἐν Γερμανίᾳ, Γαλλίᾳ, Μ. Βρεταννίᾳ ἤ Κάτω Χώραις, ὡραιότατες  μάσκες, τελετουργικά, πλεούμενα, ὅπλα, ἐργαλεῖα, ὄργανα μουσικῆς, ἐνδύματα, χιλιάδας ὀστῶν καί κρανίων, περίπου ἑνός ἑκατομμυρίου.

            Μόνον εἰς τό Μουσεῖον Φρανκφούρτης ὑπάρχουν 60.000 ἀντικείμενα ἀπό τήν Ἀφρικήν, Ἀμερικήν, Ὠκεανίαν καί τήν Νοτιοανατολικήν  Ἀσίαν. Λίαν πιθανῶς οὐχί νομίμως, διότι αἱ οἰκονομικαί σχέσεις τῶν ἀποικιῶν, τῶν ἀποικιοκρατῶν καί τῶν ἀποικιοκρατουμένων δέν ἦσαν καλαί. Καί οὕτω τίθεται τό θέμα ἐπιστροφῆς ἤ μή τῶν ἀντικειμένων αὐτῶν.

            Ὁ Πρόεδρος Macron διέταξεν 26 μπρούτζινα πορτρέτα τοῦ Benin (Νιγηρίας) νά ἐπιστραφοῦν. Ἡ σύστασις τῶν S. Savoy καί F. Sarr, οἱ ὁποῖοι ἡτοίμασαν τό 2018 ἔκθεσιν τήν ὁποίαν ἐνεχείρισαν εἰς τόν Πρόεδρον, ἐκ 200 σελίδων, εἰς τήν ὁποίαν καταφαίνεται ὅτι οἱ Εὐρωπαῖοι συνεχίζουν τήν τακτικήν των καί λέγουν ὅτι τά ἔργα αὐτά δέον νά ἐπιστραφοῦν ἐκτός τῶν νομίμως ὑπεξαιρεθέντων. Δύναται, ὅμως τοῦτο νά πραγματοποιηθεῖ διά τό Ἱερόν τῆς Περγάμου, τήν Nofretete, τά Ἐλγίνεια κ.ἄ. κλοπάς ἐξόχων ἔργων διά τάς ἔκθέσεις; Τότε 90% ἐξ αὐτῶν τῶν ἔργων δέον νά ἐπιστραφοῦν. Οἰ Ἀφρικανοί οὐδέν ἔχουν τό ὁποῖο τούς ἐνθυμίζει τό παρελθόν πρό τῶν ἀποικιοκρατῶν. Τά Μουσεῖα ὅμως, χρησιμοποιοῦν ἄλλους λόγους διά νά μή ἐπιστρέψουν αὐτά.

            Ἡ συζήτηση διά τήν ὑπεξαιρουμένην τέχνην δέν εἶναι νέα μέ τούς ὑπέρ ἤ κατά λόγους. Δέον ὅμως ἕκαστον ἀντικείμενον κεχωρισμένως νά ἐξετάζεται. Εἶναι ἐπίσης σημαντικόν, ὅτι αἱ χῶραι πού ἐνίοτε καί “ἔσωσαν” αὐτά, ἠμποροῦν νά τά συντηρήσουν; Ἄλλοι ὑποστηρίζουν, ὅτι τά ἔργα αὐτά ἀπήχθησαν κατά τό δίκαιον τῆς ἀποικιοκρατίας.

            Ἡ ἔρευνα προελεύσεως εἶναι ἐργασία ἐγκληματολογική! Δέον νά ἐξεταστοῦν ὅρη ἐγγράφων! Πῶς δέ θά ἔβλεπον τοῦτο οἱ γηγενεῖς τῶν περιοχῶν αὐτῶν; Τούς ἐνδιαφέρουν πλέον τά ἔργα αὐτά σήμερον; Πρέπει ἀπό κοινοῦ νά γίνει διάλογος μέ τούς ἐκπροσώπους τῶν χωρῶν καί σκέψεις περί τοῦ ποῖα δέον νά ἐπιστραφούν.

            Μίαν διέξοδον συνιστᾶ ἵσως ἡ σύχρονος τεχνολογία μέ τίς κάμερες καί αἱ δυνατότητες τοῦ διαδικτύου καί διά τήν ψηφιακήν ἀποτύπωσιν τῶν ἔργων.

            Μακροπροθέσμως, δέον νά ἐξελιχθοῦν ὁράματα, ὅτι τά πολιτισμικά ἔργα ἀνήκουν εἰς ὄλην τήν ἀνθρωπότητα καί ὄχι εἰς ὁρισμένους. Νά ἐπιστραφοῦν αὐτά καί εἰς τά κενά μουσεῖα νά ὑπάρχουν ἀντίγραφα αὐτῶν, ἐάν ἀπήχθησαν παρανόμως.⁴

* * *

1. C. Nixey, Heiliger Zorn. Wie die frühen Christen die Antike zerstörten, München 2019.
2. N. Wolf, Beute-Kunst-Transfers: Eine andere Kunstgeschichte, Wiesbaden 2010; B. Schwarz, Auf Befehl des Führers: Hitler und der NS-Kunstraub, Darmstadt 2014; B. Savoy (Hg.), Beute – Ein Bildatlas zu Kunstraub und Kulturerbe, Berlin 2021.
3. Der Ursprung der Welt. Gustave Courbet 1866 Wikipedia.   
4. Α. Lehmhofer, alles nur geklaut?, Publik Forum αρ . 7 (2019).