Υπάρχουν κυρώσεις που μπορούν να σταματήσουν τη Ρωσία;
O πρόεδρος Πούτιν θα απευθυνθεί σήμερα σε μερικές από τις μεγαλύτερες ιταλικές εταιρείες, σε μια προσπάθεια να καθησυχάσει το «μεγάλο κεφάλαιο» μιας χώρας που του είναι ιδιαίτερα σημαντική στη Δυτική Ευρώπη, εξαιτίας των παραδοσιακών δεσμών τόσο της ιταλικής ενεργειακής οικονομίας με την Gazprom, όσο και ενός μέρους του πολιτικού προσωπικού της Ιταλίας με τη Ρωσία. Η ομιλία του μέσω διαδικτύου γίνεται την ώρα που η Μόσχα ανησυχεί για τις οικονομικές συνέπειες των κινήσεών της στην Ουκρανία και ενώ η Ευρώπη δεν έχει ακόμα αποφασίσει για το ποια θα είναι η δική της αντίδραση, εάν η Ρωσία περάσει τον Ρουβίκωνα.
Τη Δευτέρα οι υπουργοί Εξωτερικών της ΕΕ έκαναν μια πρώτη συζήτηση της κατάστασης στην Ουκρανία και αποφάσισαν να δώσουν στο Κίεβο ένα γενναίο οικονομικό πακέτο βοήθειας, θεωρώντας πιο πιθανή από τον πόλεμο μια ανατροπή της σημερινής κυβέρνησης στην Ουκρανία εξαιτίας της ακρίβειας (και της ενεργειακής ακρίβειας που πλήττει όλες τις χώρες που κάποτε ανήκαν στην ΕΣΣΔ). Η ΕΕ μάλλον φοβάται να κοιτάξει τη ρωσική απειλή στα μάτια, καθώς εξαρτάται για την κάλυψη περίπου των μισών ενεργειακών της αναγκών από το ρωσικό αέριο. Οι τιμές του φυσικού αερίου βρίσκονται σε επίπεδα που δεν έχει ξαναδεί ο κόσμος, αλλά και η ζήτηση του φυσικού αερίου στην Ευρώπη «ουδέποτε έχει φτάσει στα επίπεδα αυτού του Ιανουαρίου, που ήταν 15,1 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα ή bcm» είπε στο inside story o Νίκος Τσάφος, που κατέχει την έδρα James SchlesingerNikos Tsafos | James R. Schlesinger Chair for Energy and Geopolitics στο Energy Security and Climate Change Program του CSIS (Center for Strategic and International Studies) στην Ουάσιγκτον.
Σήκωσα το τηλέφωνο για να μιλήσω με τον κ. Τσάφο την ώρα που η ΕΕ συζητούσε με τις Ηνωμένες Πολιτείες για τους εναλλακτικούς τρόπους προμήθειας φυσικού αερίου στην περίπτωση που η στρατιωτική δραστηριότητα της Ρωσίας οδηγήσει στην επέκταση των κυρώσεων των Ευρωπαίων κατά της Ρωσίας και στον τομέα της ενέργειας. Η Ρωσία έχει ήδη φροντίσει, παρακάμπτοντας ως ένα μεγάλο βαθμό την Ουκρανία, να εξαρτώνται πλέον μόνο η ιταλική αγορά και η Αυστρία με τη Σλοβακία από το ρωσικό αέριο που διαχέεται στον αγωγό που διασχίζει την Ουκρανία (στον προηγούμενο πόλεμο της Κριμαίας δεν ήταν έτσι τα πράγματα, καθώς και τα Βαλκάνια αλλά και η Ελλάδα εξαρτούνταν από τη ροή μέσα από την Ουκρανία). Συνολικά μέσα από αυτόν τον αγωγό έρχονται στην ΕυρώπηGazprom Export Statistics 42 bcm (το 2019 η Ευρώπη πήρε από την Gazprom 199 bcm και το 2020 πήρε 170 bcm).
O κ. Tσάφος λέει ότι το «εποχιακό ισοζύγιο των ευρωπαϊκών αναγκών σε φυσικό αέριο» είναι το μεγαλύτερο πρόβλημα στην αναζήτηση εναλλακτικών δυνατοτήτων αναπλήρωσης του ρωσικού αερίου με π.χ. υγροποιημένο φυσικό αέριο. Αυτό σημαίνει πρακτικά ότι η Ευρώπη χρειάζεται ως τον Απρίλιο πολύ περισσότερο αέριο από ό,τι μετά από αυτόν. Aλλά οι δυνατότητές της να το βρει είναι περιορισμένες. Αν η τροφοδοσία της βόρειας Ευρώπης μέσω των αγωγών NordStream 1 και του λευκορωσικού αγωγού Yamal (και οι δύο της Gazprom) παραμείνουν ανεπηρέαστες και οι χώρες της βαλκανικής (ανάμεσά τους και η Ελλάδα) συνεχίζουν να παίρνουν τις ίδιες ποσότητες από τον TurkStreamTurkStream, τότε ακόμα και αν η ροή του ουκρανικού αγωγού επηρεασθεί από εχθροπραξίες, κάποιες εμβαλωματικές λύσεις θα μπορέσουν να βρεθούν για τις αγορές που ακόμα εξυπηρετούνται από τον ουκρανικό αγωγό. Ήδη σύμφωνα με πηγές της ΕΕ οι Ηνωμένες Πολιτείες βρίσκονται σε συζητήσεις με το Κατάρ για την παροχή στην Ευρώπη κάποιων –μικρών είναι αλήθεια, γύρω στα 3-5 bcm– ποσοτήτων υγροποιημένου φυσικού αερίου. Να σημειωθεί ότι οι Ρώσοι από το 1973 ουδέποτε έχουν διακόψει τις παραδόσεις συμβατικά συμφωνημένων ποσοτήτων και δεν αναμένεται να το κάνουν ούτε τώρα, αν οι κυρώσεις δεν επιβληθούν και στην ενέργεια.
Συνολικά το πρόβλημα της ενέργειας αντικατοπτρίζει τον προβληματισμό της Δύσης ότι πολύ μεγάλες μονάδες που παίζουν ρόλο για την παγκόσμια οικονομία δεν μπορούν να τεθούν στο στόχαστρο των κυρώσεων, καθώς σε αυτήν την περίπτωση ενδέχεται είτε να επηρεάσουν κατευθείαν την τιμή του προϊόντος, είτε μέσω της παγκόσμιας εφοδιαστικής αλυσίδας όλες τις εθνικές αγορές – όπως συνέβη όταν η Δύση μετά την Κριμαία επέβαλε κυρώσεις κατά του ρωσικού γίγαντα αλουμινίου Rusal του ολιγάρχη Όλεγκ Ντεριπάσκα, με αποτέλεσμα η τιμή του αλουμινίου να ανέβει 30% και στη συνέχεια οι κυρώσεις αυτές να αναθεωρηθούνU.S. Removes Rusal From Sanctions List | The Wall Street Journal επειδή ακριβώς έβλαπταν την παγκόσμια αγορά αλουμινίου.
Όταν πληρώνεις σε μία τράπεζα για μια συναλλαγή σε μία άλλη χώρα, αυτή περνάει μέσα από ένα σύστημα διεθνών συναλλαγών που λέγεται SWIFT. Τα «ίχνη» όλων των πληρωμών μας και των αγορών με πιστωτικές κάρτες φαίνονται στο σύστημα αυτό. Μετά την εισβολή της Ρωσίας στην Κριμαία το 2014, η Δύση είχε συζητήσει τον αποκλεισμό τηςHow Disastrous Would Disconnection From SWIFT Be for Russia? | Carnegie Moscow Center από αυτό το σύστημα πληρωμών – ένα μέτρο που είχε επιβληθεί στο Ιράν από τους Αμερικανούς προκειμένου να αναγκασθεί να εγκαταλείψει το πυρηνικό του πρόγραμμα. Το 2014 το μέτρο ενάντια στη Ρωσία προτάθηκε από το Ηνωμένο Βασίλειο και ο πρώην υπουργός Οικονομικών της Ρωσίας Αλεξέι Κούντριν είχε προβλέψει ότι η επιβολή του θα σήμαινε μείωση του ρωσικού ΑΕΠ κατά 5%. Το μέτρο τελικά δεν επιβλήθηκε, αλλά όσο διαρκούσαν οι απειλές οι Ρώσοι δημιούργησαν ένα δικό τους σύστημα πληρωμών για τις πιστωτικές τους κάρτες, που έχει ακόμα διαφορά μειονεκτήματα, όπως π.χ. ότι δεν δουλεύει 24/7 και ότι δεν είναι τόσο διαδεδομένο όσο το Swift, πάνω στο οποίο «πατάνε» όλες οι μεγάλες εταιρείες πιστωτικών καρτών του κόσμου (Mastercard, Visa).
Η κύρωση που τελικά επιβλήθηκεThe SWIFT System: A Focus on the U.S.–Russia Financial Confrontation | Russian International Affairs Council από τις ΗΠΑ για την Κριμαία ήταν η διακοπή της συνεργασίας της Mastercard και της Visa με τις ρωσικές τράπεζες που εξέδιδαν αυτές τις πιστωτικές κάρτες. Μεταξύ των τραπεζών που επλήγησαν από τις κυρώσεις ήταν και αυτή του συμμάχου του Πούτιν και στενού του φίλου, Αρκάντι Ρότενμπεργκ (αυτός που είχε επιχειρήσει να αγοράσει τη λιπασματοβιομηχανία Καβάλας στην Καρβάλη, κόμβο στους αγωγούς αέριου στη βόρειο Ελλάδα, από τον Λαυρέντη Λαυρεντιάδη, ο οποίος αρνήθηκε την αγοραπωλησία αν και ήταν στη φυλακή), που είχε εκδόσει 170.000 τέτοιες πιστωτικές κάρτες. Αποτέλεσμα ο κόσμος να πάθει πανικό και να τρέξει στην τράπεζα σηκώνοντας 1 δισεκατομμύριο ρούβλια ή το 23% των καταθέσεων της τράπεζας SMP του Ρότενμπεργκ.
Στις 29 Απριλίου 2021 το ευρωπαϊκό κοινοβούλιο ενέκρινε απόφασηJoint Motion for a Resolution on Russia, the case of Alexei Navalny, the military build-up on Ukraine’s border and Russian attacks in the Czech Republic | European Parliament με την οποία προτείνει τον αποκλεισμό της Ρωσίας από το σύστημα πληρωμών Swift, αν και εφόσον εισβάλει στην Ουκρανία. Και στις Ηνωμένες Πολιτείες συζητήθηκε το ενδεχόμενο αλλά και εκεί θεωρήθηκε ότι η επιβολή του μέτρου, ακόμα και αν για λόγους αποτροπής της Ρωσίας παραμείνει στο τραπέζι, θα είναι πυροβολισμός στο πόδι της Δύσης: Θα πλήξει εξίσου τις δυτικές τράπεζες με τις ρωσικές επιχειρήσεις. Έτσι επελέγη τελικά στις ΗΠΑ η επιβολή κυρώσεων σε συγκεκριμένες ρωσικές τράπεζες, όπως είχε γίνει μετά την Κριμαία, με ένα σχέδιο νόμου που πάντως τελικά δεν έχει πάρει ακόμα την ευλογία ούτε της εκτελεστικής εξουσίας ούτε και της πλειοψηφίας των νομοθετικών σωμάτων της χώρας. Και η Ευρώπη, σύμφωνα με πληροφορίες από την ΕΕ και το Βερολίνο, θα ακολουθήσει τον ίδιο δρόμοINSIGHT: Europe and US withdraw threats to exclude Russia from SWIFT payment system should Russia invade Ukraine | AML Intelligence, αφήνοντας κατά μέρος την απόφαση-σύσταση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου που έχει την υποστήριξη ορισμένων χωρών-μελών της Ανατολικής Ευρώπης.
Και αυτή τη φορά οι κυρώσεις της Δύσης κατά της Ρωσίας, αν χρειασθούν, θα αφορούν συγκεκριμένες (τρεις) τράπεζες και φυσικά πρόσωπα και όχι συνολικά το ρωσικό τραπεζικό σύστημα.
Τέλος, ένα από τα «εργαλεία» της δυτικής πολιτικής των κυρώσεων είναι η απαγόρευση εξαγωγής ημιαγωγών στη Ρωσία. Τα προϊόντα αυτά είναι απαραίτητα για να δουλέψουν όχι μόνο τα υπερσύγχρονα ρωσικά όπλα, αλλά και για να κινηθεί συνολικά η ρωσική οικονομία (αυτοκίνητα, μηχανές). Τέτοιοι περιορισμοί έχουν επιβληθεί σε μικρότερο βαθμό κατά της Ρωσίας, αλλά η κυβέρνηση Μπάιντεν σκέφτεται τώρα να εφαρμόσει το μοντέλο που εφάρμοσε κατά της κινεζικής εταιρείας Huawei, επιβάλλοντας παρόμοιους περιορισμούς και σε όσες επιχειρήσεις στον κόσμο επιθυμούν να συνεργασθούν με τις Ηνωμένες Πολιτείες ή με αμερικανικες επιχειρήσεις. Κάτι τέτοιο, που θα έχει ασφαλώς τεράστιες μεσομακροπρόθεσμες συνέπειεςHuawei 2.0: Invading Ukraine Could Cost Russia the Modern Semiconductor Market | ExtremeTech στη ρωσική οικονομία, θα αργήσει ωστόσο να έχει αποτελέσματα στην περίπτωση μιας ρωσικής εισβολής κατά της Ουκρανίας, που θα μπορούσε να εκδηλωθεί τις επόμενες εβδομάδες.
Ο Βλαντιμίρ Πούτιν και οι Πατριάρχες Μόσχας και Αλεξανδρείας στους εορτασμούς της 1030ης επετείου της Βάπτισης των Ρως, τον Ιούλιο του 2018. [Grigoriy Sisoev/Sputnik]
Είναι Ουκρανοί και Ρώσοι το ίδιο έθνος; Αν όχι, τι τους ξεχωρίζει; Η ερώτηση έχει απασχολήσει πολλούς, στην Ρωσία αλλά και την ίδια την Ουκρανία, ενώ έχει φυσικά ταλαιπωρήσει την κοινή γνώμη τρίτων χωρών. Η σχετική συζήτηση μετρά αιώνες και αναζωπυρώθηκε μετά την ανεξαρτησία της Ουκρανίας το 1991. Οι λαοί της Ρωσίας, της Ουκρανίας και της Λευκορωσίας μιλούν συγγενικές γλώσσες και ανήκουν στο ίδιο ορθόδοξο δόγμα (πλην των κατά τόπους μειονοτήτων). Η συγγένεια καταγωγής οδήγησε πολλούς να αναρωτιούνται μήπως η παρούσα πολιτική διαίρεση είναι «τεχνητή» και οι Ανατολικοί Σλάβοι «το ίδιο έθνος».
Με δύο λόγια
Σε οποιαδήποτε συζήτηση περί συλλογικής ταυτότητας εθνοτικής ή άλλης ομάδας, αφετηρία πρέπει πάντοτε να είναι το δικαίωμά της στον αυτοπροσδιορισμό. Το δικαίωμα αυτό απασχόλησε τον δημόσιο διάλογο στην Ελλάδα κατά την όλη συζήτηση γύρω από την ταυτότητα των ΣλαβομακεδόνωνΕίναι οι Σλαβομακεδόνες Βούλγαροι;. Συνεπώς, εφόσον οι Ουκρανοί (και οι Λευκορώσοι) αισθάνονται πως αποτελούν διαφορετικό των Ρώσων έθνος, τα λοιπά περιττεύουν. Παραμένει, ωστόσο, το γεγονός πως οι ίδιοι οι Ουκρανοί είναι διχασμένοι στο ζήτημα της ταυτότητάς τους και των σχέσεών τους με την Ρωσία.
Ρώσοι, Ουκρανοί και Λευκορώσοι θεωρούν όλοι τους εαυτούς τους επιγόνους και κληρονόμους του μεσαιωνικού κράτους της ΡωςΚράτος των Ρως, στην οποία βλέπουν τις απώτερες ρίζες τους. Πώς η κοινή «Ρως» ταυτότητα κατακερματίσθηκε σε τρεις χωριστές; Η απάντηση βρίσκεται, φυσικά, στην ιστορία. Για την συνύπαρξη πολλών συλλογικών ταυτοτήτων στην Ουκρανία ευθύνεται, πρωτίστως, η ένταξη στο ουκρανικό κράτος περιοχών με εντελώς διαφορετική ιστορική πορεία. Το όνομα «Ουκρανία» προέρχεται από την σλαβονική λέξη για την «μεθόριο» (kraj-). Η καρδιά της σημερινής Ουκρανίας υπήρξε για αιώνες μεθοριακή ζώνη ανάμεσα στην Πολωνο-λιθουανική Κοινοπολιτεία στα δυτικά, την Μοσχοβία στα ανατολικά και τους Τατάρους στα νότια. Το όνομα ταιριάζει σε μία χώρα χωρίς φυσικά (γεωλογικά) σύνορα, που παραμένει μεθόριος πολιτιστικών κύκλων, συμμετέχοντας ταυτόχρονα σε περισσότερους χωρίς να ανήκει αποκλειστικά σε έναν.
Την ιστορία επικαλούνται όλες οι εμπλεκόμενες στην σχετική συζήτηση πλευρές για να στηρίξουν εξόχως πολιτικά επιχειρήματα. Φυσικά, κάθε πλευρά εστιάζει σε διαφορετικά ιστορικά γεγονότα, ενώ στο ίδιο περιστατικό δίνονται διαμετρικά αντίθετες ερμηνείες. Η «αναδίφηση» της ιστορίας, στην οποία έχουν επιδοθεί με μανία Ρώσοι και Ουκρανοί από την κατάρρευση του σοβιετικού καθεστώτος, γέννησε την εύστοχη φράση «η ιστορία είναι το μέλλονHistory Is the Future: Russia in Search of the Lost Empire | Carnegie Moscow Center». Ρώσοι και Ουκρανοί μοιάζουν παγιδευμένοι στις σελίδες της.
Η αχανής Ρως ήταν μία χαλαρή συνομοσπονδία πριγκιπάτων, που καταλάμβανε το μεγαλύτερο μέρος της σημερινής Ουκρανίας, Λευκορωσίας και Ευρωπαϊκής Ρωσίας. Πρωτεύουσα και οικονομικό και πολιτιστικό κέντρο της ήταν το Κίεβο και καρδιά της τα εδάφη της σημερινής βόρειας Ουκρανίας.
Το 988 ο Μέγας Πρίγκιπας του Κιέβου Βολοντίμιρ (Βολοντίμιρ στην παλαιοσλαβική και ουκρανική, Βλαντίμιρ στην ρωσική), που είχε δολοφονήσει τον ετεροθαλή αδελφό του και σφετερισθεί τον θρόνο, έψαχνε έναν ισχυρό σύμμαχο προκειμένου να νομιμοποιήσει την εξουσία του. Στράφηκε στην Ρωμανία («Βυζάντιο»), οι κτήσεις της οποίας στην Ταυρική, σημερινή Κριμαία, γειτόνευαν με την επικράτεια της Ρως. Ο Βολοντίμιρ ζήτησε για νύφη την αδελφή του αυτοκράτορα Βασιλείου Β΄ («Βουλγαροκτόνου»), Άννα πορφυρογέννητη.
Προκειμένου να τελεσθεί ο γάμος, ο (ειδωλολάτρης) Βολοντίμιρ δέχθηκε να βαπτισθεί. Η βάπτιση τελέσθηκε στην Χερόνησο, κύριο οικισμό της βυζαντινής Κριμαίας. Επιστρέφοντας στο Κίεβο, ο Βολοντίμιρ διέταξε την βάπτιση των Κιεβινών στον ποταμό Δνείπερο, που έγινε η κολυμβήθρα της Ρως. Η ομαδική βάπτισή τους αποτελεί σταθμό στην συλλογική μνήμη όλων των Ανατολικών Σλάβων και ιστορείται σε αμέτρητες τοιχογραφίες και εικόνες.
Αμιγώς πολιτικοί λόγοι, λοιπόν, προσέδεσαν τους Ρως στο πολιτιστικό άρμα της Κωνσταντινούπολης. Το Πατριαρχείο τοποθέτησε Μητροπολίτη Κιέβου και πάσης Ρως, με δικαιοδοσία σε ολόκληρη την επικράτεια του αχανούς κράτους. Η Ορθοδοξία θα είχε πλέον καθοριστικό ρόλο στην διαμόρφωση του πολιτισμού και της τέχνης των Ρως· τα σχετικά πρότυπα εισάγονταν από την Κωνσταντινούπολη. Οι Ρως αντέγραψαν την αρχιτεκτονική της, τις εικόνες της, το λειτουργικό τυπικό της, ενώ υιοθέτησαν το κυριλλικό αλφάβητο, ήδη σε χρήση στην Βουλγαρία. Αρχιτέκτονες, τεχνίτες και καλλιτέχνες από την Πόλη οικοδόμησαν και διακόσμησαν ναούς στις κύριες πόλεις του αχανούς κράτου
Η Ρως όμως συνετρίβη υπό το βάρος της εισβολής των Μογγόλων της Χρυσής Ορδής. Το ίδιο το Κίεβο πυρπολήθηκε το 1240 και οι κάτοικοί του εσφάγησαν.
Αρχικά, ολόκληρη η αχανής επικράτεια της Ρως περιήλθε υπό την επικυριαρχία του Χάνου της Χρυσής Ορδής. O «ζυγός των Τατάρων», όπως είναι γνωστή η μογγολική επικυριαρχία μεταξύ των Ανατολικών Σλάβων, περιορίσθηκε στην συλλογή φόρων και την γενικότερη εποπτεία. Δεν πραγματοποιήθηκαν εποικισμοί Μογγόλων παρά μόνο στην Κριμαία και την παραλία του Ευξείνου. Ρως πρίγκιπες, φόρου υποτελείς στον Χάνο, διαμοιράσθηκαν την άλλοτε επικράτεια της Ρως. Από το Σαράι, την πρωτεύουσά του στην περιοχή του Βόλγα, ο Χάνος της Χρυσής Ορδής εισέπραττε τους φόρους των πριγκίπων και ασκούσε επιδιαιτησία στις μεταξύ τους διαφορές.
Από τις αρχές του 14ου αιώνα, τα εδάφη της σημερινής Ουκρανίας και Λευκορωσίας περιήλθαν στο Μέγα Δουκάτο Λιθουανίας. Οι περιοχές στα ανατολικά τους παρέμειναν υπό μογγολική επικυριαρχία ως το 1480, όταν ο Μέγας Πρίγκιπας της Μόσχας Ιβάν Γ΄ κατατρόπωσε τους Μογγόλους και έδωσε τέλος στο σύστημα φόρου υποτέλειας. Έτσι, η Μοσχοβία – και τα εδάφη που είχε καταλάβει – έγιναν το μόνο τμήμα του κόσμου των Ρως ελεύθερο από ξένη επικυριαρχία.
Οι Ρως που ζούσαν στο Μέγα Δουκάτο Λιθουανίας έμειναν γνωστοί ως «ΡουθήνοιRuthenians» και οι περιοχές που κατοικούσαν ως «Ρουθηνία», ονομασίες που διατηρήθηκαν για αιώνες. Το 1569, το Μέγα Δουκάτο Λιθουανίας ενώθηκε με το Βασίλειο της ΠολωνίαςUnion of Lublin, δημιουργώντας την Πολωνο-λιθουανική ΚοινοπολιτείαPolish–Lithuanian Commonwealth (Rzeczpospolita), τρίτο τότε μεγαλύτερο κράτος της Ευρώπης μετά την Οθωμανική Αυτοκρατορία και την Μοσχοβία. Τα δύο συμβαλλόμενα κράτη μοιράσθηκαν την ως τότε ενιαία Ρουθηνία. Τα εδάφη της σημερινής Ουκρανίας πέρασαν στο Βασίλειο της Πολωνίας, εκείνα της Λευκορωσίας παρέμειναν στο Μέγα Δουκάτο Λιθουανίας.
Μέχρι τον ύστερο 17ο αιώνα, οι Ρουθήνοι έζησαν σε ένα πολιτικό και πολιτιστικό περιβάλλον πολύ διαφορετικό από εκείνο των συγγενών τους στην «Μοσχοβία», με τους οποίους είχαν ελάχιστη επαφή. Διαμορφώθηκαν έτσι δύο χωριστές και ολοένα αποκλίνουσες ταυτότητες, των Ρουθήνων και των Ρώσων. Αμφότεροι θεωρούσαν τους εαυτούς τους μοναδικούς απογόνους της Ρως, από την κληρονομιά της οποίας ήθελαν να αποκλείσουν την άλλη πλευρά.
Στην Πολωνο-λιθουανική Κοινοπολιτεία ίσχυε το ιδιόμορφο σύστημα «αριστοκρατικής δημοκρατίας» με αιρετή, όχι κληρονομική, βασιλεία (ο πολωνικός όρος Rzeczpospolita αποτελεί ακριβή μετάφραση του Res Publica). Τα μέλη της αριστοκρατίας (szlachta) είχαν αποσπάσει σημαντικά προνόμια: δικαίωμα συμμετοχής στην συνέλευση εκλεκτόρων του βασιλέα, στην εθνοσυνέλευση (Sejm) και τις τοπικές συνελεύσεις, κατοχής γης, διορισμού στα ανώτατα κρατικά και εκκλησιαστικά αξιώματα. Βασικό ήταν και το δικαίωμα ελευθερίας συνειδήσεως, που ίσχυε απόλυτα μόνο για τους ευγενείς. Το ιδιόρρυθμο αυτό σύστημα διακυβέρνησης έμεινε γνωστό ως «Χρυσή ΕλευθερίαThe Polish Nobility’s “Golden Freedom”: On the Ancient Roots of a Political Idea | Brewminate» (Złota Wolność).
Οι Ρουθήνοι ευγενείς αναγνωρίσθηκαν ως μέλη της πολυεθνικής szlachta, που την αποτελούσαν Καθολικοί, Προτεστάντες και Ορθόδοξοι και ερωτεύτηκαν τις πολιτικές ελευθερίες του πολωνικού συστήματος. Αριστοκράτες και αστοί γοητεύθηκαν παράλληλα από τον πολωνικό πολιτισμό – την τέχνη, την λογοτεχνία, την αρχιτεκτονική, την μουσική, τον πολωνικό τρόπο ζωής. Μέσα σε μια γενιά έγιναν δίγλωσσοι, ενώ πολλοί αφομοιώθηκαν πλήρως στην πολωνική κουλτούρα. Στις πόλεις της Κοινοπολιτείας, όπου κατοικούσαν σημαντικές κοινότητες Αρμενίων, Ελλήνων και Εβραίων εμπόρων, οι Ρουθήνοι αριστοκράτες και αστοί σμιλεύθηκαν στο πολύγλωσσο και κοσμοπολίτικο περιβάλλον. Τους άγγιξαν τα γράμματα και οι τέχνες της Αναγέννησης, που έφθαναν στην Πολωνία από την Ρώμη και τα γερμανικά κράτη· οι κύριες πόλεις της Ρουθηνίας απέκτησαν πολωνική όψη και αέρα.
Η αριστοκρατία έχαιρε της «Χρυσής Ελευθερίας» και ενός πολιτικού συστήματος βασισμένου σε συνταγματικά κείμενα. Στην άλλη πλευρά των συνόρων, οι τσάροι της Μοσχοβίας είχαν πια θεμελιώσει την απολυταρχία τους, οι ευγενείς είχαν χάσει τα άλλοτε πολιτικά τους προνόμια και η κοινωνία γινόταν ολοένα και πιο μονολιθική.
Τα προβλήματα για τους Ρουθήνους στην Κοινοπολιτεία άρχισαν με την κρίση στους κόλπους της εκκλησίας τους. Ο Ρωμαιοκαθολικισμός ήταν επίσημη θρησκεία του κράτους. Η Μεταρρύθμιση είχε θριαμβεύσειReformations In Eastern Europe: Protestant, Catholic, And Orthodox | Encyclopedia.com, κερδίζοντας πολλούς Πολωνούς, Λιθουανούς αλλά και Ρουθήνους προσήλυτους. Θέλοντας να περιορίσει τις απώλειές της, η Ρώμη ξεκίνησε την Αντιμεταρρύθμιση, μια τεράστια προσπάθεια ανανέωσης. Την ίδια εποχή, η ρουθηνική εκκλησία, οργανωμένη γύρω από την Μητρόπολη Κιέβου, Γαλικίας και πάσης Ρως του Oικουμενικού Πατριαρχείου, ήταν βυθισμένη στα σκάνδαλα. Οι ιερείς είχαν πολύ χαμηλή μόρφωση και τα Ορθόδοξα σχολεία βρίσκονταν πολύ πίσω σε σχέση με εκείνα των άλλων δογμάτων.
Με την Κωνσταντινούπολη υπό οθωμανική κυριαρχία και το Οικουμενικό Πατριαρχείο βυθισμένο στα χρέη, η ρουθηνική εκκλησία δεν διέθετε τους πόρους της Ρωμαιοκαθολικής, ούτε αντίστοιχη κρατική στήριξη. Οι σχέσεις της με την εκκλησία της Μόσχας, που έγινε πατριαρχείο το 1589, ήταν ψυχρές. Ρουθήνοι αστοί οργανώθηκαν σε αδελφότητεςBrotherhoods | Internet Encyclopedia of Ukraine και προσπάθησαν, συνεργαζόμενοι στενά με το Οικουμενικό Πατριαρχείο, να εξυγιάνουν τον κλήρο. Όταν το Πατριαρχείο απέδωσε σταυροπηγιακό χαρακτήρα στις αδελφότητες, προτρέποντάς τις να αναφέρουν τα παραπτώματα του ρουθηνικού κλήρου απευθείας σε εκείνο παρακάμπτοντας την ρουθηνική ιεραρχία, η τελευταία επαναστάτησε. Ήταν αποφασισμένη να δώσει τέλος στην δυναμική παρέμβαση των λαϊκών, αλλά και του Οικουμενικού θρόνου, στα εσωτερικά της ρουθηνικής εκκλησίας. Το 1595 οι Ρουθήνοι επίσκοποι συνήλθαν σε σύνοδο στο Μπρεστ και διακήρυξαν την ένωση της εκκλησίας τους με την ΡώμηChurch Union of Berestia | Internet Encyclopedia of Ukraine.
Το 1596 η Ένωση του Μπρεστ γέννησε την Ελληνοκαθολική Εκκλησία. Το όνομά της παραπέμπει στην διατήρηση απαράλλαχτου του βυζαντινού τυπικού της σλαβονικής λειτουργίας. Η Ένωση συνίστατο σε απλή αναγνώριση του πρωτείου του πάπα και της θεολογίας του filioqueFilioque. Η ελάχιστη, στην πράξη, διαφορά της Ελληνοκαθολικής Εκκλησίας από την Ορθόδοξη έκανε εύκολο το πέρασμα από την δεύτερη στην πρώτη. Οι αρχές της Κοινοπολιτείας ανακήρυξαν την Ελληνοκαθολική Εκκλησία μόνο νόμιμο φορέα της «ελληνικής θρησκείας» (της χριστιανικής που ακολουθεί το βυζαντινό τυπικό) και απαγόρευσαν την Ορθόδοξη. Απόφαση ανόητη, που έμελλε να αποδειχθεί αυτοκτονική για το μέλλον της Κοινοπολιτείας.
Νέα εποχή για την Ρουθηνία εγκαινίασε η εμφάνιση των Κοζάκων ως πολιτικής δύναμης. Οι Κοζάκοι της Ζαπορίζια κατοικούσαν, οργανωμένοι σε στρατιωτικού τύπου κοινότητες, στην Ποντική Στέπα. Η αχανής και αραιοκατοικημένη αυτή έκταση, που αντιστοιχούσε στο νοτιοκεντρικό και νοτιοανατολικό τμήμα της νυν Ουκρανίας, βρισκόταν εκτός κρατικού ελέγχου. Στον νότο, οι στέπες συνόρευαν με το Χανάτο της Κριμαίας, φόρου υποτελές στους Οθωμανούς. Από τα τέλη του 15ου αιώνα, την ζωή στις στέπες – αλλά και βαθιά μέσα στις κατοικημένες περιοχές – αναστάτωναν οι δουλεμπορικές επιδρομές των Τατάρων. Οι Τάταροι της Κριμαίας ήταν ο φόβος και τρόμος των Σλάβων. Εφορμούσαν, άρπαζαν αμάχους και τους πωλούσαν δούλους στα σκλαβοπάζαρα των Οθωμανών.
Εκατοντάδες χιλιάδες Σλάβοι (τρία εκατομμύρια σύμφωνα με ορισμένους υπολογισμούς) είχαν αυτήν την τύχη σε μία από τις μεγαλύτερες επιχειρήσεις δουλεμπορίου της ιστορίαςTatar slave raids in East Slavic lands. Διασημότερο θύμα υπήρξε η Χιουρέμ ΣουλτάνThe Woman Who Smashed a Glass Ceiling in the 16th Century | The New York Times (το λατινικό όνομα Roxelana, με το οποίο έμεινε γνωστή στην Ευρώπη, σημαίνει «Ρουθηνίς»). Οι επιδρομές των Τατάρων μετέτρεψαν τους Κοζάκους, που προσπαθούσαν να υπερασπισθούν τους σλαβικούς πληθυσμούς από την διαρπαγή και να προβούν σε αντίποινα, σε δεινούς μαχητές, ενώ τους έδωσαν την φήμη των «προστατών της χριστιανοσύνης». Οι αρχές της Κοινοπολιτείας τους αναγνώριζαν ευρύτατη αυτονομία και απαλλαγή από τους φόρους, ως αντάλλαγμα για την συμβολή τους στην προστασία των συνόρων τους.
Γρήγορα όμως η μαχητικότητα των Κοζάκων στράφηκε κατά των αρχών. Άρχισαν να εξεγείρονται διεκδικώντας γη και πολιτικά δικαιώματα. Μετά την Ένωση του Μπρεστ, οι Κοζάκοι βρήκαν στην απαγόρευση της Ορθοδοξίας ένα cause célèbre: έγιναν οι ένοπλοι προστάτες της, κάτι που τους επέτρεψε να συμπαρασύρουν στις εξεγέρσεις τους ευρύτατες ομάδες. Πενήντα δύο χρόνια μετά την Ένωση του Μπρεστ, η εξέγερσή τους υπό τον Χετμάνο (επικεφαλής) τους Μπογντάν Χμιελνίτσκι έφερε έναν κατακλυσμό βίας, που διάρκεσε από το 1648 ως το 1654. Ήταν ταυτόχρονα αγροτική εξέγερση, θρησκευτικός πόλεμος και εθνικός ξεσηκωμός. Η επανάσταση απλώθηκε στις νοτιοανατολικές επαρχίες της Κοινοπολιτείας, την καρδιά της σημερινής Ουκρανίας. Οι σφαγές των Πολωνών και των Εβραίων έλαβαν τον χαρακτήρα γενοκτονίας· οι ευγενείς συχνά σφαγιάσθηκαν χωρίς διάκριση εθνότητας ή δόγματος. Συνολικά, κατακρεουργήθηκαν εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι.
Για τα εδάφη υπό τον έλεγχο των Κοζάκων πρωτοχρησιμοποιήθηκε ο όρος «Ουκρανία». Στόχος του Χμιελνίτσκι ήταν να ιδρύσει στην περιοχή ανεξάρτητο κοζακικό κράτος, το Χετμανάτο. Γρήγορα όμως φάνηκε πως η στρατιωτική ισχύς των Κοζάκων δεν επαρκούσε γι’ αυτό. Έτσι ο Χμιελνίτσκι, δεχόμενος σχετικά προτροπές από Ρουθήνους ιεράρχες, στράφηκε προς τον Τσάρο. Δήλωσε έτοιμος να γίνει φόρου υποτελής του, εάν ο Τσάρος κήρυττε τον πόλεμο στην Κοινοπολιτεία. Το 1654 η Συνθήκη του ΠερεγιάσλαβHonest History 10: How one treaty made Ukraine vassal of Russia for 337 years | Kyiv Post εγκαθίδρυσε ρωσικό προτεκτοράτο στο Χετμανάτο και η Ρωσία κήρυξε τον πόλεμο στην Κοινοπολιτεία.
Με την Συνθήκη του Αντρούσοβο (1667) που σημείωσε το τέλος του μακρόχρονου πολέμου, το Χετμανάτο διχοτομήθηκε. Τα εδάφη δυτικά του Δνείπερου παρέμειναν στην Κοινοπολιτεία· εκείνα ανατολικά του ποταμού, αλλά και η πόλη του Κιέβου, παραχωρήθηκαν στην ΡωσίαTruce of Andrusovo, διατηρώντας (αρχικά τουλάχιστον) ένα καθεστώς αυτονομίας.
Έτσι, η εξέγερση των Κοζάκων εγκαινίασε αφενός την παρακμή της Κοινοπολιτείας, τα εδάφη της οποίας έμελλε να διαμελισθούν σταδιακάPartitions of Poland μεταξύ των γειτόνων της, αφετέρου την απορρόφηση της Ουκρανίας στην Ρωσική Αυτοκρατορία.
Πρώτο θύμα της προσάρτησης υπήρξε η ρουθηνική εκκλησία, οι αρχιερείς της οποίας είχαν επιθυμήσει την «προστασία» του Τσάρου. Το 1686, με μια απόφαση που πρόσφατα απασχόλησε ιδιαίτερα την επικαιρότητα, ο Οικουμενικός Πατριάρχης Διονύσιος Δ΄, υποκύπτοντας στην πίεση του Μεγάλου Πέτρου, παραχώρησε «οἰκονομικῶς» (και υπό συγκεκριμένες προϋποθέσεις) άδεια στον Πατριάρχη Μόσχας να χειροτονεί τον Μητροπολίτη ΚιέβουΟ οικουμενικός θρόνος και η Εκκλησία της Ουκρανίας | Οικουμενικόν Πατριαρχείον. Η Μόσχα γρήγορα αγνόησε τις προϋποθέσεις που έθετε το Οικουμενικό Πατριαρχείο και απορρόφησε την ΜητρόποληΤο «εκκλησιαστικό Brexit» της Ρωσίας θα της γυρίσει μπούμεραγκ στην εκκλησιαστική δομή της.
Τα προσαρτηθέντα εδάφη του Χετμανάτου ονομάσθηκαν από τις ρωσικές αρχές «Μικρά Ρωσία», οι δε κάτοικοί τους «Μικρορώσοι». Καθ’ όλη την αυτοκρατορικό περίοδο χρησιμοποιούνταν οι δύο αυτοί όροι. (Οι ονομασίες «Ουκρανία» και «Ουκρανοί» καθιερώθηκαν επισήμως μόνο μετά την Επανάσταση). Η oπτική της «Μικράς Ρωσίας» υποβίβαζε την ουκρανική κουλτούρα στο επίπεδο του φολκλόρ, αποκλείοντας μία ουκρανική «υψηλή» κουλτούρα ή λογοτεχνία ανεξάρτητη της ρωσικής. Η λειτουργία των Ορθόδοξων αδελφοτήτων απαγορεύθηκε, όπως και η έκδοση εκκλησιαστικών βιβλίων στην ρουθηνική.
Επί Μεγάλης Αικατερίνης (1762-1796) οι ρωσικές κατακτήσεις έμελλε να αλλάξουν ριζικά τους πολιτικούς και εθνικούς συσχετισμούς στην περιοχή. Το Χετμανάτο καταργήθηκε το 1764 και οι περιοχές του ενσωματώθηκαν πλήρως στην Ρωσία. Κατά τον Ρωσοτουρκικό Πόλεμο του 1768-1774 η Ρωσία απέσπασε από την Οθωμανική Αυτοκρατορία και τους Τατάρους την ακτογραμμή του Ευξείνου και της Αζοφικής και την ενδοχώρα τους. Οι εκτάσεις αυτές συνενώθηκαν με το νότιο τμήμα του Χετμανάτου και δημιούργησαν την Νοβορόσιγια. Οι Τάταροι εκδιώχθηκαν και τα εδάφη εποικίσθηκαν με Σλάβους, Ρώσους και Ουκρανούς. Στα κατακτημένα εδάφη προστέθηκε το 1783 και η Κριμαία, που επίσης εποικίσθηκε μαζικά, κυρίως από Ρώσους.
Οι εκτάσεις της Νοβορόσιγια δεν είχαν αποτελέσει τμήμα της Πολωνο-λιθουανικής Κοινοπολιτείας. Πρόκειται για εδάφη που η Ρωσική Αυτοκρατορία απελευθέρωσε από τους Τατάρους και τους Οθωμανούς. Η Αυτοκρατορία τα εποίκησε και τα οργάνωσε ως αυτοκρατορική κτήση. Μοιραία, οι κάτοικοί τους δεν θα είχαν παρά την Ρωσία και τους Κοζάκους συμμάχους της στον αγώνα κατά των Τατάρων, ως σημεία εθνικής αναφοράς και υπερηφάνειας.
Σε αντίθεση με γείτονές τους όπως οι Ρώσοι, οι Πολωνοί και οι Λιθουανοί, οι Ουκρανοί δεν έχουν παράδοση ανεξάρτητου κράτους. Ο ιστορικός Ουίλιαμ Χένρι Τσάμπερλιν χαρακτήρισε επιτυχημένα την Ουκρανία «βυθισμένο έθνοςThe Ukraine. A Submerged Nation | by William Henry Chamberlin». Μετά την εξέγερση του Χμιελνίτσκι, πρώτη απόπειρα ίδρυσης ανεξάρτητου ουκρανικού κράτους σημειώθηκε μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση. Το «Ουκρανικό Κράτος», η επικράτεια του οποίου συνέπιπτε με της σημερινής Ουκρανίας, επιβίωσε για οκτώ μήνες το 1918. Το αποκαλούσαν και «Χετμανάτο», ένδειξη του βάρους που η κοζακική εξέγερση φέρει στην ουκρανική συλλογική μνήμη, που την ταυτίζει με τον αγώνα για ανεξαρτησία.
Με την δημιουργία της Ουκρανικής Σοβιετικής Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας συμπεριλήφθηκαν σε αυτήν τα εδάφη του «Ουκρανικού Κράτους», εξαιρουμένης της Κριμαίας. Η ένωση στην ίδια πολιτική ενότητα του παλιού ρουθηνικού πυρήνα με τα εδάφη της Νοβορόσιγια δημιούργησε, αναπόφευκτα, «δύο Ουκρανίες». Η κοινωνία της νέας δημοκρατίας ήταν εξαρχής διχασμένη ως προς την ταυτότητα και τα σημεία αναφοράς της. Οι αντιφάσεις εντάθηκαν κατά και μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Με το διαβόητο Σύμφωνο Μολότοφ-Ρίμπεντροπ, η ΕΣΣΔ εισέβαλε το 1939 στην Πολωνία ταυτόχρονα με την Ναζιστική Γερμανία· οι δύο υπερδυνάμεις διαμοιράσθηκαν τα πολωνικά εδάφη. Η ΕΣΣΔ κατέλαβε τις ανατολικές επαρχίες της Πολωνίας, με αμιγή πληθυσμό Ρουθήνων (Λευκορώσων και Ουκρανών).
Οι Ουκρανοί της Γαλικίας, Ελληνοκαθολικοί σχεδόν όλοι, δεν είχαν ποτέ υποβληθεί σε ρωσική κυριαρχία, έχοντας περάσει, μετά τους διαμελισμούς της Πολωνίας, στην Αυστρία, και μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, στην Β΄ Πολωνική ΔημοκρατίαKingdom of Galicia and Lodomeria. Δεν επιθυμούσαν ούτε την ρωσική κατοχή ούτε το κομμουνιστικό σύστημα. Στην περιοχή έδρασε κατά την διάρκεια του πολέμου η διαβόητη φασιστική Οργάνωση Ουκρανών Εθνικιστών του Στεπάν Μπαντέρα, που – με πρόσχημα τον αγώνα για την ουκρανική ανεξαρτησία – διέπραξε γενοκτόνες σφαγές των εκεί Εβραίων και ΠολωνώνUkraine’s little known memory war | openDemocracy. Μετά τον πόλεμο, οι αρπαχθείσες από την Πολωνία περιοχές πέρασαν οριστικά στην ΕΣΣΔ, προσθέτοντας έτσι στην ουκρανική επικράτεια έναν πληθυσμό του οποίου το αντιρωσικό αίσθημα ήταν πολύ εντονότερο από ό,τι στις ρουθηνικές περιοχές που είχαν προσαρτηθεί νωρίτερα. Η περιοχή παραμένει και σήμερα το προπύργιο του ουκρανικού εθνικισμού.
Στο άλλο άκρο από την Γαλικία, όσον αφορά την συλλογική ταυτότητα των κατοίκων της και την στάση τους έναντι στην Ρωσία, βρίσκεται η τελευταία περιοχή που εντάχθηκε στην Ουκρανία, η Κριμαία. Μεταβιβάσθηκε1954 transfer of Crimea από την ρωσική στην ουκρανική διοίκηση το 1954. Με την διάλυση της ΕΣΣΔ, το χάσμα μεταξύ των απογόνων των Ρουθήνων, στους οποίους η πολωνική και δυτικοευρωπαϊκή επιρροή είναι ακόμη εμφανής, και των ρωσόφιλων κατοίκων της πάλαι ποτέ Νοβορόσιγια έγινε φανερό περισσότερο από ποτέ. Το ρήγμα αυτό – πολιτικό, πολιτιστικό και ως ένα βαθμό εθνικό – βρίσκεται πίσω από τις επαναστάσεις που σημάδεψαν την ιστορία της χώρας το 2004 και 2014 και την ρωσική εισβολή στην Κριμαία.
Όσο για τους Κοζάκους, οι οργανώσεις των οποίων είχαν διαλυθεί από τις σοβιετικές αρχέςDecossackization, μετά την κατάρρευση της ΕΣΣΔ οργανώθηκαν ξανά σε συλλόγους και ίδρυσαν πολιτοφυλακές. Παραδοσιακά, οι Ουκρανοί Κοζάκοι ταυτίζονται με την ουκρανική ταυτότητα· οι Ρώσοι Κοζάκοι του Ντον, του Κουμπάν και του Τέρεκ με την τσαρική απολυταρχία, τους συντηρητικότερους κύκλους της Ορθόδοξης εκκλησίας και την ρωσική αυτοκρατορική ιδέα. Στον ρωσικό εμφύλιο πόλεμο (1917-1922) τους Κοζάκους συμπαρέσυρε ο διχασμός της ευρύτερης κοινωνίας. Οι περισσότεροι, Ρώσοι και Ουκρανοί, συστρατεύθηκαν με τους αντικομμουνιστές Λευκούς, ενώ κάποιοι προσχώρησαν στις τάξεις των ΜπολσεβίκωνAnd Quiet Flows the Don. Χιλιάδες ακολούθησαν τα εκατομμύρια Ρώσων στην εξορία, μετά την ήττα του Λευκού κινήματος.
Στις μέρες μας πολύ πιο δραστήριοι είναι οι Ρώσοι Κοζάκοι του Ντον και του Κουμπάν. Συμπολέμησαν με τα ρωσικά ή συμμαχικά τους στρατεύματα, ως εθελοντές ή μισθοφόροι, σε όλους τους πολέμους της μετα-σοβιετικής εποχής: στην Αμπχαζία, την Τσετσενία, την Τρανσνίστρια, την Νότια Οσετία. Σήμερα οι Κοζάκοι της Ζαπορίζια, πάνω στους οποίους στηρίζεται ο ουκρανικός εθνικός μύθος, έχουν στρατευθεί στον αγώνα ενάντια στους ρωσόφιλους αυτονομιστές. Οι Ρώσοι Κοζάκοι του Κουμπάν και του Ντον, αντίθετα, αποτελούν σημαντικό ποσοστό των εν λόγω αυτονομιστών στην περιοχή του ΝτόνμπαςCossack against cossack | openDemocracy. Εκείνοι του Τέρεκ συμμετείχαν ενεργά στην επιχείρηση κατάληψης της ΚριμαίαςTerek Cossacks Reveal Their Extensive Participation in the Annexation of Crimea | Eurasia Daily Monitor το 2014, αλλά και στις μετέπειτα μάχες στο Ντόνμπας. Σε γενικές γραμμές, οι Ρώσοι Κοζάκοι έχουν πλήρως υιοθετήσει τον εθνικισμό και τον κοινωνικό συντηρητισμό του Βλαντίμιρ Πούτιν. Πυρήνες τους έχουν μετατραπεί σε ομάδες κρούσης που αστυνομεύουν τον δημόσιο χώρο και επιβάλλουν, συχνά με την βία, την συμμόρφωση στις παραδοσιακές αξίες και τα χρηστά ήθη, όπως τα αντιλαμβάνονται. Οι φραστικές επιθέσεις αλλά και τα λιντσαρίσματα προσώπων και ομάδων που είτε αντιπολιτεύονται τον Ρώσο πρόεδρο είτε «προσβάλλουν» την συντηρητική κοινωνική ηθική των Κοζάκων έχουν αποκτήσει ανησυχητική συχνότηταFour things you need to know about the Cossacks fighting Russia’s opposition groups | The Washington Post.
Σε αντίθεση με την Ουκρανία, η Ρωσία μετρά αιώνες ανεξάρτητης κρατικής ύπαρξης, και δη ως αυτοκρατορία. Αναπόφευκτα, όπως κάθε κράτος, η Ρωσία ανέπτυξε την «επίσημη ιστορία» της, το εθνικό αφήγημα που – δια της εκπαίδευσης – περνά στον πληθυσμό. Αντίστοιχο εθνικό αφήγημα ανέπτυξαν και οι Ουκρανοί, μόνο που για αιώνες δεν είχε κρατική αναγνώριση και την προώθηση που αυτή συνεπιφέρει.
Στην Ρωσική Αυτοκρατορία, το «εθνικό αφήγημα» έκανε λόγο για «τρισυπόστατο ρωσικό έθνος» το οποίο συνιστούσαν Ρώσοι, «Μικρορώσοι» (Ουκρανοί) και Λευκορώσοι. Τα τρία έθνη ένωνε η κοινή καταγωγή από την Ρως και η βάπτιση των προγόνων τους στα νερά του Δνείπερου. Οι Ουκρανοί, από την άλλη, δεν έπαψαν να τονίζουν στο δικό τους εθνικό αφήγημα πως το Κίεβο και η Ουκρανία είχαν υπάρξει η καρδιά της Ρως. Έβλεπαν το κράτος της Μόσχας ως σφετεριστή μιας κληρονομίας που ανήκε πρωτίστως, αν όχι αποκλειστικά, στους ίδιους.
Το φάντασμα της Ρως δεν έπαψε ποτέ να ρίχνει την βαριά σκιά του πάνω και στις τρεις εθνότητες των Ανατολικών Σλάβων, ακόμη και επί κομμουνισμού. Την εποχή του Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου ο Στάλιν εγκατέλειψε τις διεθνιστικές μεγαλοστομίες του κομμουνισμού, επιστρέφοντας στα σημεία αναφοράς του ρωσικού εθνικισμού. Παρότι Γεωργιανός ο ίδιος, ο Στάλιν είχε την ίδια αντίληψη περί εθνικού συμφέροντος με το προεπαναστατικό καθεστώς. Έτσι, πραγματοποίησε εντυπωσιακό άνοιγμα προς την Ορθόδοξη Εκκλησία, ενώ το 1944 αντικατέστησε την «Διεθνή» με νέο εθνικό ύμνο, όπου ήδη στον δεύτερο στίχο πραγματοποιούσε αναφορά στην «Μεγάλη Ρως».
Το αυτοκρατορικό αφήγημα περί τρισυπόστατου ρωσικού έθνους το αντικατέστησε στην μετα-σοβιετική εποχή εκείνο του «Ρωσικού Κόσμου»Honest History 5: How Russia uses ‘one nation’ myth to justify imperialism | Kyiv Post. Αυτός ορίζεται ως ένας ρωσόφωνος πολιτιστικός χώρος που διαπερνά τα σημερινά κρατικά σύνορα, έννοια αντίστοιχη του «ρωμαϊκού» ή «βυζαντινού» κόσμου«Ρωσικός κόσμος»: ο μεγαλοϊδεατισμός της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. Είναι ακριβώς η αναγωγή στην κοινή ρίζα της Ρως που επικαλείται ασταμάτητα η Μόσχα προκειμένου να πείσει πως Ουκρανοί, Ρώσοι και Λευκορώσοι είναι το ίδιο έθνος, ισάξια μέλη του «Ρωσικού Κόσμου». Υπό την οπτική αυτή, που βεβαίως δεν συμμερίζεται η συντριπτική πλειονότητα των Ουκρανών, η σύγκρουση στο Ντόνμπας δεν είναι παρά εμφύλιος εντός του «Ρωσικού Κόσμου». Σε μια κίνηση μεστή συμβολισμού, ο Πούτιν εγκαινίασε το 2016 ένα κολοσσιαίο άγαλμα του συνονόματού του Μεγάλου Πρίγκιπα του Κιέβου, βαπτιστή των Ρώσων. Πολλοί τότε μίλησαν για μία «πολιτική δια των μνημείων». Δεδομένου του ρωσικού εθνικού αφηγήματος, στην Ουκρανία αμφισβητείται η «κοινή ιστορία» των δύο χωρών, που τις ένωσε «εις σάρκαν μίαν».
Τα ίδια γεγονότα ερμηνεύονται εντελώς διαφορετικά στην μία και την άλλη πλευρά των συνόρων. Έτσι, στην Ουκρανία η εξέγερση του Χμιελνίτσκι παρουσιάζεται ως ο επόμενος καθοριστικός σταθμός της εθνικής ιστορίας, μετά την βάπτιση του Βλαντίμιρ. Παρουσιάζεται ως αγώνας για την απελευθέρωση από την ξένη (πολωνική) κατοχή και ως λαϊκή εξέγερση για την εθνική χειραφέτηση, ενώ οι γενοκτόνες σφαγές των Εβραίων και των Πολωνών κατά την διάρκειά της αποσιωπώνται. Για τους Ρώσους, πάλι, η εξέγερση αποτελεί γεγονός-σταθμό στον αγώνα της Μόσχας να «συλλέξει» και συνενώσει τις περιοχές της άλλοτε Ρως.
Στην Ουκρανία η συνθήκη του Περεγιάσλαβ, που εγκαθίδρυσε το ρωσικό προτεκτοράτο στο κράτος των Κοζάκων, ερμηνεύεται σήμερα ως ατυχής κατάληξη της επανάστασης του Χμιελνίτσκι και απαρχή μιας νέας ξένης κατοχής. Στην Ρωσία χαιρετίζεται ως «επανένωση» δύο λαών της Ρως. Χαρακτηριστικά, το 1982 οι σοβιετικές αρχές οικοδόμησαν στο Κίεβο μία τεράστια αψίδα, σε ανάμνηση της συνθήκης. Τα τελευταία χρόνια προτάθηκε συχνά η κατεδάφισή τηςKyiv mulls scrapping Ukraine-Russia 1654 reunion arch | UNIAN Information Agency.
Κυρίως, όμως, η Ρωσία δεν μπορεί να ξεφύγει από την «αυτοκρατορική ιδέα». Κατ’ αυτήν, η κατάληψη της Κριμαίας αποτελεί επανόρθωση των ιστορικών της δικαίων, καθώς η περιοχή – όπως και όλη η Νοβορόσιγια – αποτελεί αυτοκρατορική κτήση. Η αυτοκρατορία την κατέλαβε από τους Τατάρους και η αυτοκρατορία – μεταλλαγμένη από τσαρική σε σοβιετική – την «χάρισε» στην Ουκρανία. Την Ουκρανία, μια χώρα τόσο αχάριστη απέναντι στην ρωσική γενναιοδωρία. Ο Πούτιν δεν εξέπληξε πολλούς στην Ουκρανία όταν αναφέρθηκε επανειλημμένα στις νότιες περιοχές της ως «ΝοβορόσιγιαWhat Is Putin’s ‘New Russia’? | The New York Times».
Η Ρωσία έχει πράγματι μία ένδοξη ιστορία γεμάτη με επιτεύγματα, κυρίως πολιτιστικά, που πολλοί λαοί ζηλεύουν. Το ότι έχει όμως καταντήσει απολύτως δέσμια αυτής της ιστορίας, το ότι ερμηνεύει κάθε γεγονός υπό το πρίσμα των τραυμάτων και των θριάμβων του παρελθόντος, κινδυνεύει να της στερήσει το μέλλον.
