Το σαφάρι του Σεφέρη

Του Νίκου Σαραντάκου

Ο Γιώργος Σεφέρης είχε ζήσει στην Νότια Αφρική στα χρόνια της Κατοχής, όπου βρέθηκε ακολουθώντας ως ανώτερος διπλωμάτης, την εξόριστη ελληνική κυβέρνηση, πρώτα στο Κάιρο και αργότερα στην Πρετόρια. Από την εκεί διαμονή του έχουμε δημοσιεύσει στο ιστολόγιο ένα μικρό γλωσσάρι «της ελληνοτρανσβαλικής γλώσσας» που είχε καταρτίσει, δηλαδή λέξεων που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες του Τράνσβααλ.

Δεν θυμάμαι αν είχαν πάει σε κανένα σαφάρι τότε ή αργότερα, και δεν έχω πρόχειρες τις Μέρες, το ημερολόγιό του, όπου θα είχε πιθανότατα καταχωρίσει το γεγονός.

Αλλά ο Σεφέρης έχει κάποια σχέση με το σαφάρι, και θα το δούμε αυτό στο σημερινό μας άρθρο, που λογάριαζα εδώ και καιρό να το γράψω αλλά την τελική ώθηση την πήρα από το χτεσινό, γενεθλιακό άρθρο του ιστολογίου όπου υπήρχε κι ένα ποίημα του Πάνου Θεοδωρίδη, που αναφερόταν στον Σεφέρη και τελείωνε με τον στίχο «περιμένοντας το σεφέρι».

Το σεφέρι λοιπόν, που το ξέρουμε από τον πασίγνωστο στίχο του δημοτικού τραγουδιού, το σεφέρι που οι ραγιάδες καρτερούσαν να φέρει ο Μόσκοβος.

Το σεφέρι είναι εκστρατευτικό στρατιωτικό σώμα· κατά συνεκδοχή, εκστρατεία, πόλεμος· αλλά και ταξίδι. Η λέξη είναι δάνειο από το τουρκικό sefer, που προέρχεται από το αραβικό safar. Στο ακριτικό τραγούδι το άλογο του ήρωα «πήγε στο σεφέρι κι ήρθεν αδειανό», ενώ στο Χρονικό του Γαλαξιδιού διαβάζουμε: «Και όσοι Μοραΐτες εγλύσανε, επήγασι στην Μάνη, και εκεί εσηκώσασι σεφέρι σφάζοντας τους Τούρκους».

Βλέπουμε από τα παραθέματα πως η λέξη μπήκε από παλιά στη γλώσσα. Στο ακριτικό παράθεμα, η σημασία είναι πόλεμος, εκστρατεία, ενώ στο δεύτερο πόλεμος.

Φυσικά, η λέξη είναι κυρίως γνωστή από το διάσημο δημοτικό «Ακόμα τούτη η άνοιξη, ραγιάδες, ραγιάδες, τούτο το καλοκαίρι, ώσπου να ’ρθεί ο Μόσκοβος να φέρει το σεφέρι», εδώ με τη σημασία του εκστρατευτικού σώματος, που περίμεναν οι ραγιάδες από τον Βορρά.

Κάποτε έπαψαν να περιμένουν το σεφέρι. Και τις μέρες πριν από τον ξεσηκωμό, οι ντόπιοι Τούρκοι προσπαθώντας να ψαρέψουν τους Έλληνες έλεγαν αδιάφορα: «Φαίνεται ότι έχομεν εφέτος σεφέρια, και σεφέρια κακά», αλλά εκείνοι δασκαλεμένοι απαντούσαν: «Στον ύπνο σας βλέπετε το σεφέρι;» (Αυτό στον Αμβρ. Φραντζή το διαβάζουμε). Και μετά, κάποιοι Οθωμανοί είχαν τον ευσεβή πόθο πως πρόκειται για μια παροδική αναστάτωση κι έλεγαν, όπως μας το μεταφέρει ο Φωτάκος: «έτσι το έκαμαν οι πατέρες μας εις το άλλο σεφέρι (το 1769 Μ.X.), ότε πάλιν οι επαναστάται τούς επροσκύνησαν». Αλλά τούτη τη φορά ήταν αλλιώς τα πράγματα.

Τα πολεμικά καράβια της εποχής είχαν δύο ειδών ναύτες στο τσούρμο τους. Εκείνους που είχαν βασική αρμοδιότητα τις καθαυτό ναυτικές εργασίες, τα πανιά και το πηδάλιο, και όσους είχαν κύριο έργο τον πόλεμο, το ρεσάλτο. Οι πρώτοι λέγονταν γεμιτζήδες (από τουρκ. gemici) ενώ οι δεύτεροι «σεφερλήδες».

Είπαμε πιο πάνω, ότι το σεφέρι ετυμολογείται από το sefer, το οποίο με τη σειρά του προέρχεται από τα αραβικά. Η αραβική λέξη safar αρχικά σήμαινε ταξίδι, και δεν θα μας παραξενέψει που αργότερα στα τουρκικά το sefer πήρε τη σημασία της εκστρατείας και του εκστρατευτικού σώματος, αφού και το ελληνιστικό «ταξίδιον» σήμαινε, αρχικά, «εκστρατεία, πορεία εκστρατευτικού σώματος». Συνδέονται στενά οι δυο έννοιες.

Το αραβικό safar πέρασε και πιο νότια, στη γλώσσα Σουαχίλι της Ανατολικής Αφρικής, όπου safari ονομάστηκε το ταξίδι, η αποστολή, το καραβάνι -και με την ειδικότερη σημασία της οργανωμένης κυνηγετικής αποστολής για κυνήγι μεγαλων ζώων η λέξη περνάει στις αρχές του 20ού αιώνα στα αγγλικά, απ’ όπου γίνεται διεθνής και έρχεται και σε εμάς ως σαφάρι. Σεφέρι και σαφάρι είναι ξαδέρφια, δηλαδή.

Για να κλείσουμε τον κύκλο λείπει ένας κρίκος, που θα τον αφήσω να λείπει επειδή δεν μπορώ να τον συμπληρώσω. Δηλαδή, δεν ξέρω πώς ακριβώς από το σεφέρι φτάσαμε στον Σεφέρη ή μάλλον στον Σεφεριάδη, αφού αυτό είναι το κανονικό επώνυμο του μεγάλου ποιητή μας. Να είναι ο Σεφεριάδης εξευγενισμένος Σεφερλής (που είδαμε πιο πάνω τι σήμαινε); Δεν αποκλείεται.

Κι έτσι τελειώνει το σαφάρι του Σεφέρη.

ΠΗΓΗ:sarantakos.wordpress.com