Σαράντα εννέα χρόνια από την εκδημία του Πατριάρχου Αθηναγόρα

Πέρασαν κιόλας 49 χρόνια από την εις Κύριον εκδημία του αειδήμου Οικουμενικού Πατριάρχη Αθηναγόρα, με την λεβέντικη κορμοστασιά, που κατέβαλε μεγάλες προσπάθειες σε δύσκολους καιρούς για την επιβίσωση του Φαναρίου και της Πολίτικης Ρωμιοσύνης. 

Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Αθηναγόρας, κατά κόσμον Αριστοκλής Σπύρου, γεννήθηκε στις 6 Απριλίου 1886 σε ένα μικρό χωριό της επαρχίας Πωγωνίου Ιωαννίνων, το Βασιλικό (παλαιότερη ονομασία του, Τσαραπλανά).

Διορίστηκε στη Μητρόπολη Πελαγονίας, με έδρα το Μοναστήρι (Μπίτολα). Ακολούθησαν οι ταραγμένοι χρόνοι των Βαλκανικών Πολέμων και η ανεξαρτητοποίηση της περιοχής από την Οθωμανική Αυτοκρατορία (περιήλθε στη δικαιοδοσία της Σερβικής Εκκλησίας).

Το 1918 ο Αθηναγόρας εγκατέλειψε το Μοναστήρι με αρχικό προορισμό τη Θεσσαλονίκη και ακολούθως το Άγιον Όρος.

Το 1919 ο τότε Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Μελέτιος Μεταξάκης τον προσέλαβε αρχιδιάκονο και γραμματέα της Αρχιεπισκοπής.

Το Δεκέμβριο του 1922, επί επαναστατικής κυβέρνησης Νικολάου Πλαστήρα, χειροτονήθηκε επίσκοπος και εξελέγη από την Ιερά Σύνοδο μητροπολίτης Κερκύρας και Παξών.

Το 1930 ο χαρισματικός αυτός ιεράρχης ορίστηκε από την Ιερά Πατριαρχική Σύνοδο Αρχιεπίσκοπος Βορείου και Νοτίου Αμερικής, θέση, στην οποία υπηρέτησε  έως το 1948.

Κατά τη διάρκεια της θητείας του κατόρθωσε να αναπτύξει εξαιρετικές σχέσεις με τις αμερικανικές κυβερνήσεις, να συμφιλιώσει τις διχασμένες ελληνικές κοινότητες, να ανεγείρει νέους ναούς και σχολεία, αλλά και να ιδρύσει στη Βοστώνη ελληνορθόδοξη θεολογική σχολή.

Η ιδιαίτερα επιτυχής θητεία του έληξε το 1948, όταν ο Αθηναγόρας, με την υποστήριξη των ΗΠΑ, επελέγη ως Οικουμενικός Πατριάρχης. Η πολιτεία του ως ανώτατου πνευματικού ηγέτη της Ορθοδοξίας ήταν λαμπρή. Με τη διορατικότητα και την πολύχρονη διοικητική πείρα του, κατάφερε να βγάλει το Οικουμενικό Πατριαρχείο από την εσωστρέφεια του παρελθόντος και να του προσδώσει διεθνή ακτινοβολία.

Εργάστηκε, επίσης, για τη σύσφιγξη των σχέσεων των Ορθόδοξων Εκκλησιών και κατόρθωσε να ενδυναμώσει τη μεταξύ τους συνεργασία μέσω της σύγκλησης πανορθόδοξων διασκέψεων.

Η δράση του δεν περιορίστηκε στα θέματα της Ορθόδοξης Εκκλησίας, αλλά επικεντρώθηκε και στην υλοποίηση του οικουμενικού οράματός του, της ειρήνης και της συναδέλφωσης όλων των λαών, επί τη βάσει του σεβασμού της πολιτισμικής ετερότητας, την οποία υπηρέτησε απαρέγκλιτα καθ’ όλη τη διάρκεια της εκκλησιαστικής διακονίας του.

Κατά γενική ομολογία, οι τομές που επέφερε και οι πρωτοβουλίες που ανέλαβε ο Αθηναγόρας, ιδιαίτερα στο ζήτημα του διαλόγου με τους ετεροδόξους, υπήρξαν καινοτόμες και ρηξικέλευθες.

Ειδικότερα, στο ζήτημα των σχέσεων με τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία, προέβη σε τολμηρές κινήσεις, με συνέπεια να δεχτεί αρχικά τις επικρίσεις ορισμένων εκκλησιαστικών κύκλων, προπάντων της Εκκλησίας της Ελλάδος. Οι πρωτοβουλίες του αποσκοπούσαν στη γεφύρωση του χάσματος μεταξύ της Ρωμαιοκαθολικής και της Ορθόδοξης Εκκλησίας μέσω της οικοδόμησης κλίματος αμοιβαίας κατανόησης, εμπιστοσύνης και συνεργασίας, με σκοπό την έναρξη θεολογικού διαλόγου.

Η κορυφαία ίσως στιγμή στη ζωή αυτής της εξέχουσας προσωπικότητας της Ορθοδοξίας ήταν η συνάντησή του με τον Πάπα Παύλο ΣΤ’ στην Ιερουσαλήμ το 1964, η οποία οδήγησε στην αμοιβαία άρση  των αναθεμάτων του Σχίσματος του 1054. Η συμβολική αυτή χειρονομία άνοιξε το δρόμο για έναν ειλικρινή διάλογο μεταξύ των Ορθόδοξων και των Ρωμαιοκαθολικών, πρώτη φορά ύστερα από πολλούς αιώνες.

Παρά το κύρος και τη διεθνή αναγνώριση που απέκτησε το Οικουμενικό Πατριαρχείο επί  Αθηναγόρα, η πατριαρχία του συνδέθηκε με τα θλιβερά γεγονότα της 6ης και 7ης Σεπτεμβρίου 1955, τα λεγόμενα Σεπτεμβριανά, όταν ο τουρκικός όχλος επέδραμε κατά ελληνικών καταστημάτων, οικιών και εκκλησιών, προβαίνοντας σε εκτεταμένες καταστροφές και λεηλασίες. Από τα γεγονότα αυτά και μετά, κάτω από τις αυξανόμενες πιέσεις του τουρκικού κράτους, ο ελληνισμός της Κωνσταντινούπολης αναγκάστηκε να εγκαταλείψει σταδιακά τις εστίες του.

Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Αθηναγόρας απεβίωσε το  1972. Αναπαύεται στο κοιμητήριο των Οικουμενικών Πατριαρχών, στη μονή Βαλουκλή της Κωνσταντινούπολης.

Στην μνήμη του δημοσιεύουμε δύο κείμενα

Μνήμη  Αθηναγόρα

Του Κώστα Τσιλιμαντού

Καλύτερο τρόπο μνημόσυνου δε βρίσκω τούτη την ώρα, παρά να κράξω τη μνήμη ν’ ανοίξει τους κρουνούς της, να κυλήσουν θύμησες, να ζωντανέψει ο Μεγάλος Απών. Να ακουστεί η φωνή Του. Περιττή η επίκληση. Σφαλνώ τα μάτια και ο Αθηναγόρας τινάζεται ολοζώντανος μπρός μου.

Χυτή λαμπάδα το ανάστημα κάτω απ’ το μαύρο ράσο, μπρος καταρράχτης η πάλλευκη γενειάδα, φρύδια σμιχτά, πυκνά, κάτω από το πλατύ μέτωπο, μάτια αετίσια, δόντια μαργαριταρένια, (ακριβώς όπως του άρεσε ν’ ακούει το Γιανώτικο «δόντια πυκνά και μαργαριταρένια») και η μακαρισμένη φωνή σαν να ‘ρχεται από πολύ βαθιά -και μήπως δεν έρχεται;- ως να μιλούν οι αιώνες μαζί της.

                                                              *****

Να ‘μαστε στις Βλαχέρνες , σε Ακολουθία των Χαιρετισμών. Μιλεί ο Αθηναγόρας.

« …και όλα είναι  όπως τότε και τώρα. Όπως τώρα και τότε. Μα θα με ρωτήσετε. Σώθηκε η Πόλη;» Μικρή παύση. Το βλέμμα καρφώνεται σε αναπόληση. Απότομη εγρήγορση και ελαφριά κίνηση της κεφαλής. «Ποιος ξέρει; Ποιος μπορεί να ξέρει σε βάθος τις βουλές του Θεού».

                                                 *****

Εκπαιδευτική εκδρομή του πανελλήνιου Συλλόγου καθηγητών, της ΟΛΜΕ, στην Κωνσταντινούπολη. Τον προσφωνεί ο λογοτέχνης και καθηγητής Γ. Βαλέτας και ο τότε πρόεδρος  του Συλλόγου,  καθηγητής Περδικάρης.

Στην ερώτηση των καθηγητών πως δεν κατάφερε το Πατριαρχείο μετά την άλωση να εκχριστιανίσει τους  μωαμεθανούς:

Ο Αθηναγόρας, αποφεύγοντας το σκόπελο, αντιπροβάλλει:  «-Υπάρχουν στην ιστορία ερωτήσεις με κόκκινη μελάνη. Τι σημαίνει αυτό; Πως δεν υπάρχουν απαντήσεις.  Όπως δεν υπάρχει απάντηση και ποιο σκοπό εξυπηρετούσε το «θέλημα Θεού» η Πόλη να αλωθεί.     

 -« Εδώ στο κελλί μου που μένω, έχω δυο βιβλία που διαβάζω, για να παίρνω δύναμη σε κάθε περίσταση. Η ανάγνωσή τους δεν τελειώνει ποτέ. Το πρώτο λέγεται Ευαγγέλιο. Ο λόγος του είναι απλός. Σαν το νερό της πηγής. Το διαβάζω από την αρχή και όταν φθάνω στο τέλος να το κλείσω, αρχίζω πάλι από την αρχή και πάλι.. Το δεύτερο βιβλίο λέγεται ελληνική καρδιά. Αυτό δεν έχει τέλος!…»     

Η μεγαλοσύνη του επιβαλλόταν με μόνο το παρουσιαστικό του. Επιστρέφοντας από τις Βλαχέρνες περνούσε από τα στενοσόκακα του Μπαλατά και του Φαναριού, κι όλος εκείνος ο μισαλλόδοξος όχλος που έβριζε και τον προπηλάκιζε πίσω Του, σαν ήταν και περνούσε μπρος τους, κάποια αόρατη δύναμη τους έκανε και προσηκωνόταν σε στάση σεβασμού. Δεν το άντεχαν  να μείνουν καθιστοί στη μεγαλοσύνη Του. 

                                                 ****

Εκτιμούσε ιδιαιτέρως τον δάσκαλο και το έργο του. Κάθε εορτή των Τριών Ιεραρχών όλος ο εκπαιδευτικός κόσμος συναθροιζόταν στο ταπεινό Του γραφείο. Εκεί έπλεκε το εγκώμιο τού δασκάλου ο Αθηναγόρας.

«- Δεν υπάρχει ούτε ένας μαθητης από τα Ρωμέικα Σχολεία μας φυλακισμένος. Και αυτό το οφείλουμε σε εσάς τους Δσκάλους μας.

  – Ήμουν Μητροπολίτης Κερκύρας. Σε μια περιοδεία μου στην  επαρχία, καβάλα στο άλογο, συνάντησα στο δρόμο τον δάσκαλό μου. Κατέβηκα από το άλογο και, Μητροπολίτης εγώ, του φίλησα το χέρι!   

                                                           ****

Αγαπούσε τα νιάτα. Χαιρόταν τους νέους ζευγαρωμένους. Μιλούσε για την αγάπη.

«-Όπου υπάρχει αγάπη οι άνθρωποι βρίσκονται ενωμένοι κάτω από την άγια σκέπη της. Οι διαφορές αρχίζουν, όταν η αγάπη υποχωρεί».

                                                ***

Δύσκολες ώρες του Κυπριακού. Το άγχος των ομογενών κατάδηλο στα πρόσωπά τους. Ακούραστος ο Αθηναγόρας έτρεχε παντού, ο ίδιος προσωπικά, σε κάθε εκκλησία της ενορίας να εμψυχώσει το αλαφιασμένο ποίμνιο. Στ’ αυτιά μου ακόμη η πρώτη του φράση: ΜΗ ΦΟΒΕΙΣΘΕ!

Φοβισμένα τα Μεγαλοσχολιτάκια και οι Ιωακειμειάδες περνούσαν, κάθε πρωί, κάτω από το πατριαρχικό μέγαρο, που μόνο μέγαρο δεν ήταν, για να πάνε στα αντίστοιχα σχολεία τους.

Στο παράθυρο ο Αθηναγόρας.

Περνούσαμε κάτω, άνοιγε τα χέρια του και μας ευλογούσε. Κι ακόμη μας έλεγε:

«Κι όταν θα λείπω, κι όταν από άλλες ασχολίες δεν με βλέπετε στο παράθυρο, είμαι πάντοτε μαζί σας!»       

                                                      ***

   Καλύτερες  μέρες κάποτε. Ο Καραμανλής στην Κωνσταντινούπολη. Βαδίζαμε τότε προς νέες σχέσεις Ελλήνων και Τούρκων. ΤΟΤΕ! Πλημμυρισμένος μέσα κι έξω όλος ο αυλόγυρος του Πατριαρχείου από τους Ρωμιούς, που ξεσπούν σε επευφημίες , όταν περνούν ανάμεσά τους οι δυο ηγέτες. Ο θρησκευτικός και ο πολιτικός.

Γυρίζει τότε προς το ποίμνιό Του, το αγκαλιάζει με τη ματιά του ο ιεράρχης, κουνεί περήφανα το κεφάλι Του και αφήνει τον μεγάλο του λόγο: Αθάνατη Ρωμιοσύνη!

                                                                     ****

  Ο δρόμος του, δρόμος των μεγάλων, δεν ήταν, δεν μπορούσε να ήταν ομαλός. Τις πίκρες που ένιωθε ο ουρανίσκος Του, τις τρικυμίες που δοκίμαζαν τα δυνατά Του σπλάχνα, τα μαρτυρικά βήματα του του Γολγοθά του, και το τραγικότερο όλων : Να ιδεί όλα Του τα μεγαλεπίβολα όνειρα να γίνονται στάχτες, τον κατατάσσει στη χορεία των τραγικών ιεραρχών.

                                                           * **

Λίγες σταγόνες από τον ωκεανό της ψυχής του προσπάθησα να αποτυπώσω στο χαρτί. Αυτού για τον οποίο έχουν γραφεί πολλά και θα γραφούν ακόμη, που ερημίτης στο απόμερο κελλί Του στάθηκε στο κέντρο της πολυδιάστατης Ζωής. Γιατί, είν’ αλήθεια πως την ψυχή ενός μεγάλου ανθρώπου, δεν μπορεί να τη χωρέσουν τα βιβλία και καλύτερος τρόπος να τιμήσει κανείς τη μνήμη ενός μεγάλου δεν  είναι τα πλατιά λόγια, αλλά η γόνιμη σιωπή! 

********************************************

Ωδή στον Οικουμενικό Πατριάρχη Αθηναγόρα 

Του Παναγιώτη Αντ. Ανδριόπουλου 

Ο μέγας Πατριάρχης Αθηναγόρας εκοιμήθη στις 7 Ιουλίου 1972. 
Ο διάδοχός του, Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος, χοροστατεί αυτή την ημέρα στον πανηγυρίζοντα Ι. Ναό Αγίας Κυριακής Κοντοσκαλίου και μνημονεύει πάντοτε τον προκάτοχό του. Έτσι, παραθέτουμε εδώ ένα μάλλον άγνωστο ντοκουμέντο, το οποίο είναι ένα δείγμα από το Βυζαντινό Ορατόριο – Ωδή εις τον Οικουμενικόν Πατριάρχην Αθηναγόραν, που συνέθεσε ο αείμνηστος Άρχων Υμνογράφος της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας Ηλίας Μπογδανόπουλος. 

Ο μακαρίτης Ηλίας Μπογδανόπουλος (+1978), ο οποίος είναι νομίζω ο πρώτος Πατρινός που τιμήθηκε με Πατριαρχικό οφφίκιο ήδη από το 1973, ήταν και μελοποιός όχι μόνον εκκλησιαστικών ύμνων, αλλά και ασμάτων – κυρίως εθνικού περιεχομένου – τα οποία ο ίδιος συνέθετε και τόνιζε μουσικά. Ο Ηλίας Μπογδανόπουλος είχε μεταβεί στην Αμερική το 1946, ως υπότροφος της UNRRA, επισκεπτόμενος αναμορφωτικά ιδρύματα (ως νομικός που ήταν) και στο Σικάγο ηχογράφησε τον Παρακλητικό Κανόνα στην Υπεραγία Θεοτόκο σε δίσκο γραμμοφώνου. Προφανώς κράτησε μια επαφή με την Αμερική κι έτσι ο μακαριστός Αρχιεπίσκοπος Βορείου και Νοτίου Αμερικής Ιάκωβος τον προέτρεψε να γράψει ένα έργο για τον από Αμερικής Οικουμενικό Πατριάρχη Αθηναγόρα. Εκείνος το έγραψε στην Πάτρα, όπου διέμενε μόνιμα, τον Μάρτιο του 1975, πριν 41 χρόνια. Και σημείωσε στο εξώφυλλο του έργου, που δημοσιεύουμε εδώ, ότι «Ετονίσθη υπό του ιδίου εις πολύηχον μέλος χάριν του εκ σπουδαστών Βυζαντινού χορού της εν Βοστώνη Θεολογικής Σχολής «Τίμιος Σταυρός» υπό τον χοράρχην καθηγητήν κ. Σάββαν Ι. Σάββαν».

Ευχαριστώ θερμώς τον υιό του αειμνήστου Ηλία Μπογδανόπουλου, τον ρέκτη κ. Κωνσταντίνο Μπογδανόπουλο, ιατρόν και αληθή φιλόμουσον, για την παραχώρηση του σπάνιου αυτού υλικού.