Πώς η ξηρασία έβαλε τέλος σε μια από τις μεγαλύτερες αυτοκρατορίες της αρχαιότητας

Ασσύριοι, Κληματική Αλλαγή, Φρυγικός τάφος, Χετταίοι

Ξύλο από τον τάφο του πατέρα του βασιλιά Μίδα δείχνει πώς μια έλλειψη βροχοπτώσεων κι ένας εκτεταμένος λιμός εξαφάνισαν τον πολιτισμό των Χετταίων.

Στοιχεία από δακτυλιοειδείς εντοµές ξύλων που χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή ενός φρυγικού τάφου βοήθησαν μια ομάδα επιστημόνων να εκτιμήσουν την ημερομηνία που κατέρρευσε η αυτοκρατορία των Χετταίων.

Πριν από 3.219 χρόνια, η συγκομιδή των σιτηρών εκείνο το καλοκαίρι ήταν πενιχρή, εξίσου άσχημη με τις δύο προηγούμενες. Ο πολεμοχαρής αυτός πολιτισμός εξαρτιόταν από τα σιτηρά και δεν μπορούσε να εισπράξει φόρους από τους αγρότες ή να ταΐσει τον στρατό του. Ο λιμός εξαπλώθηκε ευρέως και το βασίλειο τελικά κατέρρευσε.

Δεν είναι η πρώτη φορά που οι κλιματικές επιπτώσεις θεωρούνται υπαίτιες για το τέλος των Χεττάιων ή Χιττιτών, ενός αρχαίου πολιτισμού που συναγωνίζεται σε επιτεύγματα την Αίγυπτο του Ραμσή Β’. Αλλά ποτέ στο παρελθόν δεν είχε χρονολογηθεί η κατάρρευσή τους με τόση ακρίβεια. Η μελέτη που κατέληξε σε αυτό το συμπέρασμα αναφορικά με τους Χετταίους μπορεί μάλιστα να μας διδάξει κάτι για τους τωρινούς κινδύνους της κλιματικής αλλαγής.

Η αυτοκρατορία των Χετταίων εμφανίστηκε πριν από περίπου 3.670 χρόνια (γύρω στο 1650 π.Χ.) στην κεντρική Ανατολία, η οποία περιλαμβάνει μεγάλο μέρος της σύγχρονης Τουρκίας. Για τους επόμενους πέντε αιώνες, οι Χετταίοι ήταν μια από τις μεγαλύτερες δυνάμεις του αρχαίου κόσμου, μαζί με την Ασσυριακή, τη Βαβυλωνιακή και την Αιγυπτιακή αυτοκρατορία. Αλλά γύρω στο 1200 π.Χ., η πρωτεύουσα τους Χαττούσα εγκαταλείφθηκε. Όταν οι αρχαιολόγοι ανακάλυψαν τα ερείπια της πόλης, δεν βρήκαν στοιχεία για κάποια επιδρομή ή κάποια άλλη συμφορά, όπως πανούκλα ή εξέγερση. Το ερώτημα εύλογο: Τί ανάγκασε τους Χετταίους να εγκαταλείψουν την πρωτεύουσά τους, η οποία γνωστή και ως ”Πόλη των Χιλίων Θεών” αποτελούσε επίσης το σπίτι των θεών τους;

Για πολλές δεκαετίες, οι ιστορικοί και οι αρχαιολόγοι θεωρούσαν ότι η πολιτική αστάθεια της περιοχής και οι ασταμάτητοι πολέμοι οδηγήσαν στην πτώση της αυτοκρατορίας των Χετταίων. Η περιοχή της Ανατόλιας έχει ονομαστεί το λίκνο του πολιτισμού λόγω των πολλών προόδων που σημειώθηκαν εκεί στη γεωργία, την αρχιτεκτονική, τη γραφή και το διεθνές εμπόριο. Κάποιοι ιστορικοί κατηγορούν έναν μυστηριώδη ναυτικό λαό, τους Κάσκα ότι κατέστρεψε ολόκληρη την περιοχή περί το 1200 π.Χ.

Η επιστήμη του κλίματος έχει προσθέσει έναν ακόμη πιθανό παράγοντα στην κατάρρευση – την σταδιακή πτώση της θερμοκρασίας. Εικάζεται από πολλούς ιστορικούς ότι υπήρξε μια μίνι εποχή των παγετώνων εκείνη την εποχή.

Ο Στιούρτ Μάνινγκ, αρχαιολόγος στο Πανεπιστήμιο Κορνέλ της Νέας Υόρκης, υποστηρίζει ότι οι μακροπρόθεσμες, σταδιακές αλλαγές «συνήθως δεν επισπεύδουν την κατάρρευση επειδή οι άνθρωποι και οι κοινωνίες μπορούν συνήθως να προσαρμοστούν με διάφορους τρόπους». Ωστόσο, προσθέτει πως, «αρκετά συνεχόμενα χρόνια απροσδόκητων κρίσεων μπορούν να υπονομεύσουν πολλές κοινωνίες που εξαρτώνται από τη γεωργία και την κτηνοτροφία». Σε μια πρόσφατη εργασία που δημοσιεύτηκε στο Nature, ο Μάνινγκ και οι συνεργάτες του λένε ότι αυτό ακριβώς συνέβη με τους Χετταίους.

Οι δακτύλιοι που σχηματίζονται στους κορμούς καθώς μεγαλώνει ένα δέντρο αποτελούν πολύ χρήσιμα εργαλεία για τους αρχαιολόγους. Η Δενδροχρονολογία είναι η επιστημονική μέθοδος χρονολόγησης των δακτυλίων των δέντρων στο έτος που σχηματίστηκαν. Το πάχος του δακτυλίου ενός δέντρου αποκαλύπτει εάν το έτος ανάπτυξής του ήταν υγρό ή ξηρό.

Πριν από κάποια χρόνια, ένας τάφος λαξευμένος σε μια βουνοπλαγιά ανακαλύφθηκε κοντά στο Γόρδιον (επίσης γνωστό εξαιτίας του θρυλούμενου γόρδιου δεσμού) όχι μακριά από την Άγκυρα. Η χρονολόγηση με άνθρακα έδειξε ότι ήταν ένας φρυγικός ταφικός θάλαμος 3.000 ετών. Ίσως ανήκε στον βασιλιά Μίδα, αλλά μοιάζει πιθανότερπο να ήταν του πατέρα του. Οι Φρύγες έφτασαν στην Ανατολία αφότου η αυτοκρατορία των Χετταίων είχε ήδη εξαφανιστεί. Αλλά το ξύλο που χρησιμοποιήθηκε στην κατασκευή του τάφο είναι από άρκευθους που μπορούν να ζήσουν έως και 900 χρόνια και επομένως να πρόλαβαν πιθανότατα την εποχή των Χετταίων.

Ο Μάνινγκ και η ομάδα του χρησιμοποίησαν την πιο πρόσφατη τεχνολογία για να μελετήσουν το ξύλο της αρκεύθου και έκαναν δύο σημαντικές παρατηρήσεις. «Όπως ήταν αναμενόμενο, διαπιστώσαμε ότι τα ετήσια επεισόδια ξηρασίας ήταν σχετικά συνηθισμένα, κάτι που ακριβώς γνώριζαν αλλά οι Χετταίοι». Πράγματι, σιλό σιτηρών που φυλάσσονταν από φρουρές ήταν διάσπαρτες σε ολόκληρη την αυτοκρατορία, η οποία έχτισε επίσης φράγματα και δεξαμενές για να διατηρήσει το νερό για περιόδους χαμηλής βροχόπτωσης. «Αλλά πολύ περιστασιακά –περίπου μία φορά κάθε δύο αιώνες– υπήρξαν περιπτώσεις αρκετών πολύ ξηρών ετών, πιθανώς ακραίας ξηρασίας. Αυτό συνέβη μόνο μία φορά – μεταξύ 1198-1996 π.Χ. – περίπου την εποχή που εξαφανίστηκε ο πολιτισμός των Χετταίων», είπε ο Μάνινγκ.

Το σιτάρι χρειάζεται μια ορισμένη ποσότητα βροχοπτώσεων για να ευδοκιμήσει, ειδικά την άνοιξη. Ο Μάνινγκ δεν έχει εντοπίσει δεδομένα βροχοπτώσεων από την περίοδο των Χετταίων, αλλά αυτός και η ομάδα του μπόρεσαν να συμπεράνουν ότι οι καλλιέργειες σιτηρών απέτυχαν κατά τη διάρκεια αυτών των τριών ετών ξηρασίας. Οι επιστήμονες χρησιμοποίησαν δεδομένα του 20ου αιώνα από μετεωρολογικό σταθμό κοντά στην αρχαία πόλη της Χαττούσα και μελέτησαν τους δακτυλίους των νεαρών δέντρων αρκεύθου. Κατάφεραν να συσχετίσουν τα επεισόδια αποτυχημένων σοδειών με το πάχος των δακτυλίων και να καθορίσουν το ελάχιστο πάχος που απαιτείται για τη διατήρηση μιας καλλιέργειας σιτηρών. Το πάχος του δακτυλίου αρκεύθου κατά τη διάρκεια αυτών των τριών ετών ξηρασίας δεν έφτασε καν στο ελάχιστο όριο ανάπτυξης. «Δεν μπορούμε να προσδιορίσουμε τον ακριβή όγκο της βροχής, αλλά μπορούμε να μαντέψουμε ότι ήταν πιθανώς γύρω ή κάτω από (την ποσότητα που απαιτείται για την καλλιέργεια σιτηρών)», είπε ο Mάνινγκ.

Χαττούσα ANADOLU AGENCY VIA GETTY IMAGES

Ο αρχαιολόγος και ιστορικός Έρικ Κλάιν, καθηγητής του Πανεπιστημίου «Τζορτζ Ουάσιγκτον», λέει: «Η ξηρασία ήταν μόνο ένα από τα πολλά προβλήματα που έπρεπε να αντιμετωπίσουν οι Χετταίοι και άλλοι λαοί». Ο συγγραφέας του «1177 π.Χ.: Οταν κατέρρευσε ο πολιτισμός (2021)» προσθέτει, «υπήρξε μια κακοφωνία από καταστροφές που οδήγησαν όχι μόνο στην κατάρρευση της αυτοκρατορίας των Χετταίων αλλά και στην κατάρρευση άλλων δυνάμεων της εποχής και εξουθένωσε το διεθνές εμπορικό δίκτυο που τις συνέδεε». Λίγες δεκαετίες αργότερα, ο μυκηναϊκός πολιτισμός παρήκμασε και η Ασσυριακή, η Βαβυλωνιακή και η Αιγυπτιακή αυτοκρατορία γνώρισαν τόσο δύσκολες στιγμές που η εποχή είναι γνωστή ως η πρώτη «Σκοτεινή Εποχή».

Το βιβλίο του Κλάιν περιγράφει αρκετούς παράγοντες που έκαναν εκείνη την εποχή τόσο καταστροφική. «Περιλαμβάνουν την κλιματική αλλαγή, η οποία οδήγησε σε ξηρασίες, λιμούς και μεταναστεύσεις, σεισμοί, εσωτερικές εισβολές και εξεγέρσεις. η κατάρρευση συστημάτων και πιθανώς λοιμοί. Από όλους αυτούς τους παράγοντες, θεωρώ ότι η ξηρασία ήταν πιθανώς η κύρια κινητήρια δύναμη πίσω από πολλά από τα προβλήματα που αντιμετώπισαν οι κοινωνίες της Ύστερης Εποχής του Χαλκού. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο τα πρόσθετα δεδομένα απ′ αυτή τη νέα μελέτη είναι τόσο σημαντικά».

Ο Ντέιβιντ Κανιέφσκι, επιστήμονας του κλίματος και ιστορικός στο Πανεπιστήμιο της Τουλούζης στη Γαλλία, δεν συμφωνεί: «Τρία χρόνια δεν είναι τίποτα για την παραγωγή σιτηρών. Η αυτοκρατορία των Χετταίων είχε αποθέματα σιτηρών που μπορούσαν να διαρκέσουν για χρόνια. Αν η ξηρασία είχε διαρκέσει μόνο τρία χρόνια, η αυτοκρατορία των Χετταίων θα είχε συνεχιστεί για πολλά ακόμη χρόνια. Νομίζω ότι ο καθοριστικός παράγοντας ήταν ένας συνδυασμός ξηρασίας και χαμηλότερων θερμοκρασιών για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα». Το κρύο επηρέασε πράγματι τους Χετταίους. Μια μελέτη από τον Κανιέφσκι και άλλους επιστήμονες υπολόγισε ότι οι θερμοκρασίες την εποχή που οι Χετταίοι εγκατέλειψαν τη Χαττούσα έπεσαν κατά 2,3 με 4,8°C και οι βροχοπτώσεις μειώθηκαν έως και 40%.

Ο Kανιέφσκι συμφωνεί ωστόσο με τον Mάνινγκ ότι το κλίμα δεν ήταν ο μοναδικός παράγοντας. «Το κλίμα παίζει ρόλο όταν οι κλιματικές απειλές διασταυρώνονται με την κοινωνική ευαλωτότητα. Το κλίμα δεν ήταν το έναυσμα για την κατάρρευση της αυτοκρατορίας των Χετταίων ή την κρίση της Ανατολικής Μεσογείου. Ωστόσο, έπαιξε σημαντικό ρόλο επιδεινώνοντας την κοινωνική και πολιτική αστάθεια της Ύστερης Εποχής του Χαλκού».

Ο Μάνινγκ και οι συνάδελφοί του πιστεύουν ότι οι τύχες των Χετταίων και μετέπειτα των Ασσυρίων (που επλήγησαν επίσης από μια μεγάλη ξηρασία) αποτελούν σημαντικά μαθήματα για την τρέχουσα κλιματική αλλαγή. «Οι κοινωνίες μας είναι ανθεκτικές, αλλά μπορούν να χειριστούν μόνο τις αναμενόμενες απειλές και προκλήσεις», είπε ο Μάνινγκ. «Αλλά η τρέχουσα κλιματική αλλαγή μας οδηγεί σε πιο δύσκολες συνθήκες. Τα ακραία καιρικά φαινόμενα που υπονομεύουν σοβαρά τη γεωργία και άλλους πόρους (όπως τα δίκτυα ηλεκτρικής ενέργειας) σε μια μεγάλη περιοχή για περισσότερες από δύο περιόδους συγκομιδής θα μας προκαλέσουν ανάλογες δυσκολίες όπως ακριβώς συνέβη στους Χετταίους».

Πηγή: El Pais/ huffingtonpost.gr