Πόλεμος και αυτοκεφαλία στην Ουκρανία .
Η Γεωπολιτική διορατικότητα του Οικουμενικού Πατριαρχείου
Toυ Ευάγγελου Βενιζέλου*
Χαίρομαι για την επανέκδοση του βιβλίου του Αλέξανδρου Μασσαβέτα από τις εκδόσεις Πατάκη. Ο Αλέξανδρος είναι ένας κοσμοπολίτης διανοούμενος, μορφωμένος, ακάματος ερευνητής, που διεισδύει στα θέματά του, τα προσεγγίζει πολύπλευρα, τα γνωρίζει πριν γράψει γι’ αυτά και έχει προσφέρει αυτό το βιβλίο, το οποίο είναι από τα πληρέστερα που μπορεί να βρει κανείς για τα ζητήματα, κυρίως, της σύγκρουσης των εκκλησιαστικών δικαιοδοσιών αλλά και για όλο το ιδεολογικό, επικοινωνιακό, πολιτικό και γεωπολιτικό υπόβαθρο που υπάρχει πίσω από την εκκλησιαστική σύγκρουση.
Στο τόξο του Ελληνισμού, το Οικουμενικό Πατριαρχείο, το οποίο βεβαίως είναι Οικουμενικό αλλά είναι ελληνόφωνο, είναι εγκατεστημένο στην Κωνσταντινούπολη άρα πρέπει να λαμβάνει εξ αντικειμένου υπόψη του και την τουρκική εξωτερική πολιτική, είναι ο γεωπολιτικά διορατικότερος οικουμενικός αλλά κατά βάση ελληνόφωνος οργανισμός. Στο άλλο άκρο του ελληνικού τόξου, θα τοποθετούσα την Κύπρο, για να έχουμε μια πλήρη αίσθηση της πραγματικότητας. Ακόμη όμως και το Πατριαρχείο, το οποίο απεδείχθη γεωπολιτικά διορατικό και θαρραλέο και ενήργησε βεβαίως με κριτήρια ποιμαντικά και εκκλησιαστικά, εφαρμόζοντας το κανονικό δίκαιο της ανατολικής του Χριστού Εκκλησίας, καθυστέρησε, επειδή ήταν όπως και όλη η Δύση πάρα πολύ ανεκτικό, σχεδόν ενδοτικό απέναντι στη Ρωσία και τη ρωσική ισχύ.
Καταρχάς, το 1990 έγινε με βελούδινο τρόπο η πτώση της Σοβιετικής Ένωσης, του υπαρκτού σοσιαλισμού, για να γίνει όμως και η ενοποίηση των Γερμανιών, υπήρχε μεγάλη ανοχή απέναντι στη Ρωσία, ως καθολικό διάδοχο της Σοβιετικής Ένωσης και αυτό είχε ως αποτέλεσμα να αποκτήσει τον έλεγχο όλου του πρώην Σοβιετικού πυρηνικού οπλοστασίου η Ρωσική Δημοκρατία. Ακόμη και τα όπλα που έτυχε να είναι εγκατεστημένα στο έδαφος της Ουκρανίας, το 1994 με το Μνημόνιο της Βουδαπέστης απεσύρθησαν. Έτσι το σύνολο των πυρηνικών κεφαλών της Σοβιετικής Ένωσης είναι, ακόμη και τώρα, υπό ρωσικό έλεγχο.
Η Δύση, ακόμη και Ηνωμένες Πολιτείες, αποδέχθηκαν το φαινόμενο της Υπερδνειστερίας, από το 1990 γίνονται περίπου μια φορά τον χρόνο συζητήσεις στη Βιέννη, ενώ κατέχεται ένα μεγάλο τμήμα της Μολδαβίας που είναι υποψήφια προς ένταξη και στο ΝΑΤΟ και στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Η Δύση ανέχθηκε το 2008 την επίθεση στη Γεωργία και τη δημιουργία δυο ανεξάρτητων οντοτήτων της Οσετίας και της Αμπχαζίας που έχουν και εκκλησιαστικό πρόβλημα καθώς αμφισβητείται η δικαιοδοσία του Πατριαρχείου της Γεωργίας. Η Δύση ανέχθηκε το 2014 την εισβολή και την προσάρτηση της Κριμαίας από την Ρωσία. Ανέχθηκε στη συνέχεια και την ιδιόρρυθμη κατάσταση στο Ντονμπάς, που είναι μια παγωμένη σύρραξη.
Δεν θα σας μιλήσω ούτε για τον Καποδίστρια, πρέπει κάποια στιγμή να συμφωνήσουμε εάν τον τιμούμε ως εκσυγχρονιστή ή ως ρωσόφιλο, ούτε για το γεγονός ότι ο Όθων ταυτίστηκε με τη Ρωσία στο Κριμαϊκό Πόλεμο το 1854 , ηττήθηκε η Ελλάδα και κατελήφθη ο Πειραιάς και η Αθήνα από τους Αγγλογάλλους. Δεν θα σας μιλήσω ούτε για τον Εμφύλιο Πόλεμο, γιατί γενικά η διαδρομή της Ελλάδος είναι πρώιμα και σταθερά δυτική, πλην επώδυνων αποκλίσεων. Αλλά νομίζω ότι αξίζει να πούμε, ότι υπάρχει ένας ρωσοφιλικός αταβισμός ο οποίος είναι πολύ ισχυρός και ο οποίος μέχρι τώρα εκδηλώνεται σε κάθε περίπτωση, έστω με τη μορφή αμφιβολιών τύπου, «είναι σωστό να υποστηρίζουν οι Ηνωμένες Πολιτείες τον Ζελένσκι και αυτό να καταστρέφει την Ουκρανία και να οδηγεί σε θάνατο Ουκρανούς, επειδή δεν υποχωρούν έναντι της ρωσικής επίθεσης και δεν αποδέχονται τον ακρωτηριασμό της επικράτειάς τους;». «Είναι σωστό η Ευρώπη να εκτίθεται σε τόσους κινδύνους ενεργειακούς, ακόμη και πυρηνικούς επειδή σύρεται από τις Ηνωμένες Πολιτείες στην υποστήριξη της Ουκρανίας, η οποία έχει μετατρέψει την επικράτειά της σε επικράτεια της Δύσης και άρα της Φιλελεύθερης Δημοκρατίας και των προοδευτικών αξιών;» Αυτά λέγονται κατ´ουσία. Θα έπρεπε προφανώς κατά την άποψη αυτή, για να φανεί η Δύση, φιλελεύθερη, δημοκρατική, πολιτισμένη, να αφήσει την Ουκρανία αβοήθητη και να τελειώσει ο πόλεμος αυτός όπως τελείωσε και το επεισόδιο της Κριμαίας και το επεισόδιο του Ντονμπάς και το επεισόδιο της Αμπχαζίας -Οσετίας.
Το 2014, μετά την Κριμαία και το Μεϊντάν επισκέφτηκα ως Υπουργός Εξωτερικών, και τη Μαριούπολη και το Κίεβο, κατακρινόμενος από την τότε αντιπολίτευση. Το 2014, όταν απεφάσισε να βοηθήσει η Ελλάδα στην καταστροφή των χημικών όπλων του Άσαντ , η τότε αξιωματική αντιπολίτευση, οργάνωσε αποστολή ελαφρών σκαφών στην Κρήτη, που περικύκλωσαν το σκάφος – εργοστάσιο υδρόλυσης το οποίο κατάστρεφε τα πυρηνικά όπλα του Άσαντ στη δυτική άκρη της Μεσογείου, κοντά στην έξοδο προς τον Ατλαντικό.
Άρα, οι αταβισμοί είναι πολλοί και πάρα πολύ ισχυροί. Επηρέασαν μέχρι και το Οικουμενικό Πατριαρχείο, το οποίο έκανε πολύ μεγάλη υπομονή, έχοντας ζήσει την εμπειρία της Εσθονίας, όπου αναγκάστηκε να αποδεχθεί την ύπαρξη δυο εκκλησιαστικών δικαιοδοσιών στην μικρή αυτή χώρα, από την οποία προερχότανε όμως ο Αλέξιος, ο προηγούμενος Πατριάρχης Μόσχας. Και υπάρχουν αυτή τη στιγμή δυο εκκλησιαστικές δικαιοδοσίες, μια του Οικουμενικού Πατριαρχείου, με τη μορφή της Αυτόνομης Εκκλησίας της Εσθονίας και μια Ρωσική Εκκλησιαστική δικαιοδοσία.
Παρότι κατά καιρούς ερχόταν και επανερχόταν το ουκρανικό εκκλησιαστικό ζήτημα και ανταλλάσσονταν επιστολές μεταξύ Μόσχας και Φαναρίου, οι οποίες έχουν πολύ μεγάλο ιστορικό, εκκλησιολογικό και κανονολογικό ενδιαφέρον, εντούτοις ο Πατριάρχης είχε ανεχθεί τη ρωσική δικαιοδοσία, είχε κατακρίνει τον Φιλάρετο όταν αυτός αποχώρησε από το Πατριαρχείο Μόσχας και ίδρυσε μόνος του το λεγόμενο Πατριαρχείο του Κιέβου, είχε αποδεχθεί την εκλογή του Ονούφριου, του νυν δηλαδή Προκαθημένου της Ρωσικής Εκκλησιαστικής παρουσίας στην Ουκρανία και είχε παραστεί, δια του σημερινού Μητροπολίτη Γέροντος Χαλκηδόνος, τότε Γαλλίας, στην τελετή της ενθρόνισης από την οποία όμως, κατά το εκκλησιαστικό μέρος, κατά το μέρος δηλαδή της Θείας Λειτουργίας, αναγκάστηκε να αποχωρήσει ο Εκπρόσωπος του Οικουμενικού Πατριάρχου, διότι ο Ονούφριος θέλησε να είναι πρώτος τη τάξη μετά από αυτόν, δηλαδή εκ δεξιών του στην Αγία Τράπεζα, ο Βολοκολάμσκ Ιλαρίων ο Επικεφαλής του τμήματος Εξωτερικών Υποθέσεων του Πατριαρχείο Μόσχας . Τα ανέχθηκε όλα αυτά. Όπως περίμενε στωικά να έρθει η Μόσχα στην Κρήτη το 2016, στην Αγία και Μεγάλη Σύνοδο στην οποία θα εσυζητείτο και το έγγραφο για τις προϋποθέσεις και τη διαδικασία της χορήγησης της αυτοκεφαλίας. Αυτό το έγγραφο δεν εγκρίθηκε ποτέ, άρα δεν υπήρξε καμία μεταβολή στην κανονική τάξη σε σχέση με τους όρους χορήγησης αυτοκεφαλίας. Μετά από πολύ μεγάλη επιμονή της Ουκρανικής Κυβέρνησης, του προηγουμένου Προέδρου Ποροσένκο, που είναι Ορθόδοξος Χριστιανός και εντέλει, μέσω της λεγόμενης Ενωτικής Συνόδου, τον Δεκέμβριο του 2018 εξελέγη ο Επιφάνιος με τη συμμετοχή και δυο Ιεραρχών που ανήκαν πριν στο Πατριαρχείο Μόσχας που προσήλθαν στη Σύνοδο αυτή, στην οποία ήταν προσκεκλημένοι όλοι οι Αρχιερείς και αυτοί οι οποίοι είχαν επανέλθει σε κανονική αρχιεροσύνη μετά την αποδοχή του εκκλήτου που είχαν υποβάλει στον Οικουμενικό Πατριάρχη, δηλαδή και η ομάδα Φιλαρέτου και η ομάδα Μακαρίου. Είναι πάρα πολλή ενδιαφέρουσα η ιστορία αυτή, την παρουσιάζει ο Αλέξανδρος στο βιβλίο του με πάρα πολύ γλαφυρό τρόπο.
Και έτσι, τον Ιανουάριο του 2019 χορηγήθηκε ο Τόμος και απέκτησε την αυτοκεφαλία της η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας υπό τον Επιφάνιο, ενώ φυσικά εξακολουθεί να υπάρχει και η Ρωσική Εκκλησία στην Ουκρανία. Υπάρχει ο Φιλάρετος ξανά, ο οποίος ανασύστησε το Πατριαρχείο Κιέβου αλλά δεν είναι κανονικά αναγνωρισμένος και δεν τελεί εν κοινωνία.
Και έγινε ο πόλεμος. Έγινε ο πόλεμος με ένα διάγγελμα ποταμός του Β. Πούτιν της 21ης Φεβρουαρίου, που δεν επικαλείται βέβαια την αυτοκεφαλία, δεν έγινε ο πόλεμος επειδή χορήγησε το Οικουμενικό Πατριαρχείο την αυτοκεφαλία, αλλά κατά βάθος έγινε γι’ αυτό. Έγινε γιατί αμφισβητείται η εθνική ταυτότητα, η εθνική γλώσσα, η εθνική Ιστορία, η εθνική εκκλησία και η κρατικότητα, το statehood, της Ουκρανίας.
Δεν θα πω όλη την ιστορία, θα σας πω μόνον ότι όταν συγκροτήθηκε ο ΟΗΕ, το 1945, η Σοβιετική Ένωση μετείχε ως ιδρυτικό κράτος, αλλά μετείχαν παράλληλα ως κράτη μέλη του ΟΗΕ και η Ουκρανία και η Λευκορωσία. Υπήρχαν όλα αυτά τα χρόνια περίοδοι, μέχρι την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, που στο Συμβούλιο Ασφαλείας μετείχε η Σοβιετική Ένωση ως μόνιμο μέλος και η Ουκρανία ή η Λευκορωσία ως μη μόνιμο μέλος, εκλεγμένο από την Γενική Συνέλευση. Άρα, η Ουκρανία δεν είναι ένα κράτος το οποίο προέκυψε ως διοικητική διαίρεση της Σοβιετικής Ένωσης, αλλά με αναγνωρισμένη κρατικότητα παλαιόθεν.
Όταν, η δεύτερη συνάντηση των Αντιπροσωπειών Ρωσίας – Ουκρανίας έγινε τώρα μεσούντος του πολέμου στο Μπρέστ της Λευκορωσίας, όλοι οι γνώστες της Ιστορίας μπορούσαν να θυμηθούν τη συμφωνία του Μπρέστ – Λιτόφσκ όταν ο Τρότσκι απεδέχθη σημαντικές υποχωρήσεις και ακρωτηριασμούς της ρωσικής τότε ακόμη επικράτειας, προκειμένου να λήξει η ατυχής συμμετοχή στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η Ουκρανία είχε συνάψει συμφωνία στο Μπρέστ πριν από τη συμφωνία του Τρότσκι.
Τώρα λοιπόν η κατάσταση είναι αυτή, την οποία ξέρετε, τη βλέπετε, δεν χρειάζεται να λέμε την ίδια θλιβερή ιστορία, τελούνται εγκλήματα πολέμου. Ο πόλεμος θα κριθεί στην επικράτεια της φιλελεύθερης δημοκρατίας, δηλαδή για να μην έχουμε ψευδαισθήσεις, θα κριθεί στις επόμενες Αμερικανικές Προεδρικές εκλογές. Εάν κερδηθεί ο πόλεμος στην Αμερική, θα κερδηθεί και στην Ουκρανία. Εάν δεν υπήρχαν οι Ηνωμένες Πολιτείες, η Ευρώπη θα ήταν μια Ευρώπη – Τσαμπερλενική, ενδοτική, δεν είχε πάρει καμία απόφαση και δεν θα είχε εφαρμόσει καμία απόφαση και όσο εντείνεται η ανάγκη κυρώσεων και επιβολής σκληρών μέτρων και ανάληψης κόστους, η Ευρώπη θα βρίσκεται σε αμηχανία και από ένα σημείο και μετά, σε πλήρες αδιέξοδο. Γιατί, δυστυχώς είναι αμυντικά ένας «νάνος» και γιατί μας θύμισε ο Β. Πούτιν για ποιους λόγους η Ρωσία εξακολουθεί να είναι μεγάλη δύναμη, πρώτον, γιατί πουλάει φυσικό αέριο και πετρέλαιο στην Ευρώπη και, δεύτερον, γιατί έχει πυρηνικά όπλα.
Τα πυρηνικά όπλα τα ευρωπαϊκά είναι πολύ λίγα – γαλλικά και βρετανικά-, τα γαλλικά δεν εντάσσονται καν στο ΝΑΤΟ, αντιπυραυλική ασπίδα μπορεί συνεπώς να προσφέρει μόνο η Αμερική στην Ευρώπη – υπό την ευρυτάτη έννοια του όρου- ως ήπειρο όχι μόνο δηλαδή ως Ευρωπαϊκή Ένωση. Αυτά που εμείς ισως δεν καταλαβαίνουμε, τα καταλαβαίνουν όσοι συνορεύουν με τη Ρωσία και όσοι έχουν ζήσει την εμπειρία της Σοβιετικής Ένωσης και του Συμφώνου της Βαρσοβίας. Εμείς έχουμε μια πιο χαλαρή εντύπωση για τα θέματα αυτά. Πάντως, ακόμη και τώρα, μετά τρεις μήνες πολέμου, δεν έχει βρεθεί μια εκκλησία αυτοκέφαλη από τις δέκα που δεν έχουν αναγνωρίσει τον Επιφάνιο και δεν τον μνημονεύουν στα δίπτυχα και στην είσοδο των Αγίων, μια, που να προστεθεί στις τέσσερεις που μνημονεύουν τον Επιφάνειο. Ούτε η Αλβανία δεν έχει μνημονεύσει τον Επιφάνιο. Φυσικά ούτε τα Ιεροσόλυμα, αλλά πώς να τον μνημονεύσουν τα Ιεροσόλυμα, όταν το ίδιο το Ισραήλ έχει προβλήματα ασφάλειας και αναμένει η Ρωσία να μη του προκαλεί προβλήματα ασφάλειας από το έδαφος της Συρίας. Η Αντιόχεια είναι υπό τον απόλυτο έλεγχο του Άσαντ. Αλλά οι σλαβόφωνες εκκλησίες, συμπεριλαμβανομένης και της Ρουμανίας, που δεν είναι σλαβόφωνη βεβαίως, έχουν ως εκκλησίες θέσεις απολύτως αντίθετες με την εξωτερική πολιτική των χωρών τους, με εξαίρεση τη Σερβία. Η Σερβία είναι μια φιλορωσική χώρα.
Είναι πάντως χαρακτηριστικό ότι μόλις έρχεται το Οικουμενικό Πατριαρχείο και επαναφέρει εν κοινωνία την εκκλησία της Βόρειας Μακεδονίας, ως Αρχιεπισκοπή Αχρίδας, σπεύδει το Πατριαρχείο Σερβίας να επαναφέρει το καθεστώς της αυτονομίας και ετοιμάζεται να παραχωρήσει αυτοκεφαλία, η οποία προϋποθέτει πράξη του Οικουμενικού Πατριαρχείου.
Το αυτοκέφαλο η Ελλάδα το έχει προκαλέσει και πληρώνει το κόστος του αρχικού αντί κανονικού αυτοκεφάλου, δεν έχει ένα πλήρες αυτοκέφαλο, επειδή είχε με πολιτειοκρατικό τρόπο κηρύξει αυτοκέφαλο χωρίς συμφωνία με το Πατριαρχείο το 1833.
Το Αυτοκέφαλο είναι, θα σας μιλήσω λίγο πολιτειολογικά, μια εκκλησιολογική Βεστφαλία, δηλαδή κάθε εθνικό κράτος έχει μια εθνική εκκλησία, όχι εθνοφυλετικά αλλά οργανωτικά. Η βασική αρχή της Βεστφαλίας, με την οποία κηρύχθηκε το τέλος των θρησκευτικών πολέμων είναι “Cuius regio, eius religio” άρα αυτό ισχύει και στην αυτοκεφαλία τώρα, που σημαίνει ότι και την Αυτοκεφαλία στη Βόρεια Μακεδονία μπορεί να τη χορηγήσει το Οικουμενικό Πατριαρχείο, κάτι που προσπαθεί η Σερβία να αποφύγει.
Αυτή είναι η δύναμη του Οικουμενικού Πατριαρχείου, είναι συμβολική, εν ασθενεία τελειούται.
Τώρα, όταν κάποτε ρωτήθηκε η Ελληνική Κυβέρνηση τι λέει για όλα αυτά, είχε πει «απόδοτε ουν τα το Καίσαρος το Καίσαρι και τα του Θεού τω Θεώ», ενώ αποδεικνύεται ότι ο Καίσαρ πολύ συχνά στα γεωπολιτικά δεδομένα, σύρεται από τα θεολογικά και εκκλησιολογικά δεδομένα και αυτό το ζούμε και στο εσωτερικό της χώρας, διότι ναι μεν ισχύει αυτό που είπα ότι δεν προστέθηκε καμιά εκκλησία σε αυτές που αναγνωρίζουν τον Επιφάνιο, παρά τη βαρβαρότητα του πολέμου, αλλά δεν άλλαξε και κανείς άποψη από τους υποστηρικτές της Ρωσικής Εκκλησίας και από αυτούς που κατέκριναν τον Αρχιεπίσκοπο Ιερώνυμο στην Ελλάδα και τον Αρχιεπίσκοπο Χρυσόστομο στην Κύπρο, επειδή ασκώντας τη δικαιοδοσία τους ως προέδρων αυτοκέφαλων Εκκλησιών, μνημόνευσαν τον Επιφάνιο στην είσοδο των Αγίων. Στην Κύπρο δεν συνλειτουργούν καν οι διαφωνούντες για να μην ακούσουν να μνημονεύεται ο Επιφάνιος. Ο Ιλαρίων πήγε όμως τώρα στην Κύπρο, στην προσύσκεψη των Ορθοδόξων Εκκλησιών που μετέχουν στο Συμβούλιο της Ευρώπης. Προήδρευε ο Τελμησσού Ιωβ ουκρανικής καταγωγής, υπό Ουκρανό Πρόεδρο πήγε δηλαδή και στη συνέχεια επισκέφτηκε τον Αρχιεπίσκοπο Κύπρου που έχει μνημονεύσει τον Επιφάνιο και συζήτησε μαζί του. Κάτι μπορεί να σημαίνει αυτό, μετά τα όσα συμβαίνουν επί του πεδίου, δηλαδή δείτε πως επικοινωνεί ο στρατιωτικός συσχετισμός με τον εκκλησιολογικό συσχετισμό και πως η θεωρία του πολέμου, επικοινωνεί με τη θεολογία του πολέμου.
Ο Κύριλλος έχει ευλογήσει τα όπλα, τα όπλα τα επιθετικά. Έχει ευλογήσει τον πόλεμο, έχει ευλογήσει πράξεις βίας και ο Ονούφριος και η Σύνοδός του υφίστανται τη βία, έχουν νεκρούς, καταστρέφονται εκκλησίες, καταστρέφονται οικοδομές, ζητούν να σταματήσει η επίθεση. Θα μπορούσαμε να φτάσουμε στη συνύπαρξη δυο δικαιοδοσιών στην Ουκρανία;
Έχω γράψει προσφάτως ότι θα ενοποιηθεί η Ορθόδοξη Εκκλησία στην Ουκρανία, ως εκκλησία των καταφυγίων και των κατακομβών. Ότι ήταν κατακόμβες είναι τώρα καταφύγια. Στα καταφύγια δεν ρωτάς αν είσαι ορθόδοξος ή αν δεν είσαι, αν είσαι αγνωστικιστής, αν είσαι καθολικός, προτεστάντης, ελληνόρυθμος. Τι είσαι; Ένας άνθρωπος είσαι που ψάχνεις να βρεις τον Θεό σου, τη ζωή σου, τη μοίρα σου. Όσοι όμως είναι ορθόδοξοι ενοποιούνται ενώπιον της βίας και προ του κινδύνου του θανάτου. Βεβαίως έχουν ελπίδα Αναστάσεως, αλλά αυτή έρχεται μετά εν ετέρα μορφή, τώρα δεν θέλουν να πεθάνουν, θέλουν να αγωνιστούν και ως εκ τούτου εκεί θα ενοποιηθεί η εκκλησία αυτή και εκεί θα γράψει την 3η έκδοση ο Αλέξανδρος.
*Ομιλία στην παρουσίαση του βιβλίου του Αλέξανδρου Μασσαβέτα, ”Η Τρίτη Ρώμη. Η Μόσχα και ο θρόνος της Ορθοδοξίας” εκδόσεις Πατάκη ( Αθήνα, αίθουσα Παρνασσού, 19 Μαΐου 2022)/ Ο Ευάγγελος Βενιζέλος είναι καθηγητής του Συνταγματικού Δικαίου στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Διετέλεσε βουλευτής , υπουργός, αντιπρόεδρος της Ελληνικής κυβέρνησης και πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ/ Τα ενυπόγραφα κείμενα απηχούν τις απόψεις των συγγραφέων τους.
