Ποιος νομίζεις ότι είσαι;

Άρθρο Ευάγγελου Βενιζέλου* για την εφημερίδα Κεφάλαιο και το Capital.gr σε συνεργασία με τους New York Times, στο αφιέρωμα «Οι Μεγάλες Ιδεές» με κεντρικό θέμα, «Ποιοι νομίζουμε ότι είμαστε».

 Στο ερώτημα «ποιοι νομίζουμε ότι είμαστε;», όποιο και αν είναι το συλλογικό υποκείμενο που μας ενδιαφέρει – η ελληνική κοινωνία, οι ευρωπαϊκές κοινωνίες, αυτό που ορίζουμε ιστορικά και πολιτιστικά ως Δύση, η ανθρωπότητα με τις κραυγαλέες ανισότητες και αντιθέσεις της- μπορεί προφανώς να δοθεί μια εύκολη απάντηση μέσα από τις έρευνες της λεγόμενης κοινής γνώμης που αναζητούν τον τρόπο με τον οποίο ένα συλλογικό υποκείμενο προσλαμβάνει τον εαυτό του. Εκεί βεβαίως που αυτό είναι εφικτό.

Επειδή ήδη από την αφετηρία της η προσέγγιση αυτή είναι δυτικοκεντρική, πρέπει να αποσαφηνιστεί ότι ακόμη και αν τα εργαλεία της κοινωνιολογίας και της εθνολογίας δεν επαρκούν, υπάρχουν πάντα τα εργαλεία της ανθρωπολογίας που μας επιτρέπουν να διευρύνουμε τον ορίζοντά μας. Να συνειδητοποιήσουμε ότι η ανθρωπότητα ζει ταυτοχρόνως σε διαφορετικές εποχές, ότι δεν υπάρχει μια ανθρώπινη κατάσταση αλλά πολλές. Ότι μπορεί παντού και για όλους να υπάρχει ένα διαρκές ταυτοτικό ζήτημα, είναι όμως διαφορετικό αυτό να αφορά την πρόσληψη της Ιστορίας ή τη θέση μας μέσα στην κοινωνική διαστρωμάτωση και διαφορετικό να αφορά τις αρχαϊκές προϋποθέσεις της επιβίωσης.

Άλλωστε το «ποιοι είμαστε πράγματι», οντολογικά, είναι κάτι που δεν το μαθαίνουμε εμείς, παρά τα εντυπωσιακά βήματα της επιστήμης σε πεδία όπως η ανάγνωση του γονιδιώματος ή η χαρτογράφηση του εγκεφάλου.  Το μαθαίνουν σταδιακά και εν μέρει οι επίγονοί μας και η δική τους αγωνία και αβεβαιότητα μεταφέρεται στους δικούς τους επιγόνους.

Το «ποιοι είμαστε» ταυτοτικά, το πλαίσιο της αυτοσυνειδησίας μας συμπίπτει εν πολλοίς με το «ποιοι νομίζουμε ότι είμαστε». Αυτό όμως που «νομίζουμε ότι είμαστε», εξαρτάται από αυτό που «νομίζουν οι άλλοι ότι είμαστε», πρόκειται συνεπώς για μια σχέση εκτεθειμένη σε διαρκείς παρεξηγήσεις και δυσλειτουργίες παρά τις επίμονες προσπάθειες της φιλοσοφίας να τις υπερβεί  ή έστω να τις περιορίσει.

Η γνωστή έκφραση «ποιος νομίζεις ότι είσαι;» που σε επιτιμά και σε προσγειώνει στα μηδαμινά μεγέθη σου μέσα στο σύμπαν, στον κόσμο, στην Ιστορία, στην καμπύλη της ανθρωπότητας ή έστω στα πολύ μικρότερα από ό,τι νομίζεις μεγέθη σου μέσα στον περίγυρό σου, μέσα στον συσχετισμό όλων των δυνάμεων που σε αφορούν και σε επηρεάζουν, συμπυκνώνει τους κινδύνους που περικλείει κάθε αντίληψη για το «ποιοι νομίζουμε ότι είμαστε» και πολύ περισσότερο για το «ποιος / ποια νομίζω ότι είμαι». Το ερώτημα στον ενικό μας βοηθά να συνειδητοποιήσουμε το βάρος του ερωτήματος στον πληθυντικό που προϋποθέτει την ένταξη σε μια ομάδα / συλλογικό υποκείμενο.

Οι έρευνες και τα δοκίμια για την αυτοπρόσληψη και την κατανόηση κοινωνιών και κοινωνικών ομάδων, εθνικών και εθνοτικών ομάδων, μειονοτήτων, πολιτικών κομμάτων και παρατάξεων, έρχονται και επανέρχονται χωρίς να χάνει την ισχύ του το ερώτημα «ποιοι νομίζουμε ότι είμαστε;».

Πολύ συχνά το ερώτημα «ποιοι είμαστε;» τίθεται για να σοκάρει κοινωνίες όπως η αμερικανική. Μια γνωστή ταινία έχει το τίτλο «Who We Are: A Chronicle of Racism in America» και είναι αποτέλεσμα πολυετούς έρευνας και καταγραφής. Το 2004 ο  Samuel P. Huntington, θεωρητικός της σύγκρουσης των πολιτισμών, δημοσίευσε το βιβλίο του, ‘Who Are We?: The Challenges to America’s National Identity’. Ο καθηγητής Γ. Πρεβελάκης, δημοσίευσε το 2017, βιβλίο με τον τίτλο ‘Qui sont les Grecs? Une identité en crise’. Το 1983 ο ιστορικός Απόστολος Βακαλόπουλος δημοσίευσε  βιβλίο με τον τίτλο «Ο χαρακτήρας των  Ελλήνων. Ανιχνεύοντας την εθνική μας ταυτότητα και την ιστορική μόρφωση των νεοελλήνων.»

Η «ελληνικότητα» γίνεται αντιληπτή από την κοινή γνώμη ως εξαιρετισμός σε σχέση με τον ευρωπαϊκό και ευρύτερα τον δυτικό κανόνα. Το ίδιο όμως ισχύει και για τη «γερμανικότητα» ή τη «γαλλικότητα». Η αναγνώριση του πλουραλισμού των εθνικών ταυτοτήτων είναι συνεκτικός ιστός και προϋπόθεση συνοχής για την ευρωπαϊκή ταυτότητα. Και η Ευρώπη όμως είναι μικρή και ανεπαρκής σε σχέση με τη Δύση ως στρατηγική οντότητα. Η ίδια δε η Δύση που εξαρτάται πρακτικά από τις διακυμάνσεις της αμερικανικής εσωτερικής πολιτικής, αντιλαμβάνεται ότι εκτός από τους παραδοσιακούς της αντιπάλους, οφείλει τώρα να συνομιλεί με τον παγκόσμιο Νότο.

Η παγκόσμια έρευνα αξιών (World Values Survey / WVS) διεξάγεται σε δεκάδες χώρες, μεταξύ αυτών το έβδομο κύμα περιέλαβε και την Ελλάδα (ΕΚΚΕ / διαΝΕΟσις). Είχα την ευκαιρία να μετάσχω στην παρουσίαση το 2018. Η Ελληνική κοινωνία έχει πάντα μια αξιακή  ταυτότητα αποφατική. Περισσότερο δυτική από την ανατολική της αυτοπρόσληψη. Ορθόδοξη αλλά περισσότερο κοντά στην καθολική και προτεσταντική Ευρώπη από ό,τι στα ορθόδοξα Βαλκάνια. Με έντονο θρησκευτικό αίσθημα αλλά χωρίς να πείθεται από την επαγγελία της μετά θάνατον ζωής. Κοινωνικά  και οικονομικά φιλελεύθερη αλλά σε πολλά θέματα αρχαϊκή. Κρατικιστική και αντικρατικιστική. Δημοκρατικά ευαίσθητη αλλά έτοιμη να αποδεχθεί ένα ισχυρό ηγετικό πρότυπο. Δείχνει να είναι μια κοινωνία περιορισμένης επίγνωσης των κινδύνων και επιφυλακτικότητας ως προς την αποδοχή των ίδιων των δυνατοτήτων της. Οι Έλληνες θεωρούν πάντα τον εαυτό τους  τον περιούσιο λαό του Θεού αλλά τη χώρα τους μειονεκτούσα σε σχέση με το δυτικοευρωπαϊκό κεκτημένο. Το έθνος των Ελλήνων είναι απαιτητικό ιστορικά και ολιγαρκές πολιτικά αλλά έτοιμο να κινηθεί με ταχύτητα και άνεση από το ζενίθ του συντηρητισμού της «κανονικότητας» στο ναδίρ της απόλυτης διακινδύνευσης των πάντων για να αντιδράσουμε στα μέτρα δημοσιονομικής πειθαρχίας που επέβαλαν οι ευρωπαίοι εταίροι και το ΔΝΤ. Το δημοψήφισμα του 2015 ήταν μια πανήγυρις της εθνικής ανεξαρτησίας για το 62% των πολιτών και είναι τώρα μια υφέρπουσα απειλή επιστροφής στον εφιάλτη της κρίσης.

Το «ποιοι νομίζουμε ότι είμαστε» και ο τρόπος που τοποθετούμε τον συλλογικό εαυτό μας στα πολλά επίπεδα της ταυτότητάς μας, εθνικής και ευρωπαϊκής, βαλκανικής και μεσογειακής, νότιας και δυτικής, πολιτιστικής και οικονομικής, κοινωνικής και θεσμικής, είναι ένα ερώτημα που ευτυχώς για τη σχέση μας με τη δημοκρατία και την Ιστορία μένει  διαρκώς ανοικτό. 

* Ο Ευάγγελος Βενιζέλος είναι καθηγητής του Συνταγματικού Δικαίου, πρώην αντιπρόεδρος της κυβέρνησης και υπουργός Εξωτερικών, πρώην πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ./ Τα ενυπόγραφα κείμενα απηχούν τις απόψεις των συγγραφέων τους.