Πανδημία, επιστήμη και ελεύθερη κοινωνία

“Η κατανόηση της επιστήμης φαίνεται να μην έχει απαλλαγεί από τη μεταφυσική ανάγκη για πίστη σε κάτι απόλυτο – την Αλήθεια”.

Του Χαρίδημου Κ. Τσούκα*

Στον ζόφο της πανδημίας, αναρωτιέμαι συχνά πώς θα σχολίαζε ο φιλόσοφος της επιστήμης Πολ Φεγεράμπεντ (1924-1994) την ισχυρή κρατική πίεση για μαζικό εμβολιασμό και, γενικότερα, τη σχέση επιστήμης και δημόσιας πολιτικής.

Οι απόψεις του ήταν εικονοκλαστικές. Το βιβλίο του «Η επιστήμη στην ελεύθερη κοινωνία» (1978) είναι ωδή στον σχετικισμό. Οχι μόνο δεν υπάρχουν ασφαλή κριτήρια που να διαφοροποιούν την επιστήμη από τη μη επιστήμη, υποστήριξε, αλλά η επιστήμη, στις νεωτερικές κοινωνίες, απολαμβάνει θρησκειοποιημένη αίγλη και αδικαιολόγητα προνόμια, όπως η Εκκλησία στο παρελθόν. Η επιστήμη, ωστόσο, συνιστά μια παράδοση μεταξύ άλλων (θρησκείες, σαμανισμός, μαγεία, κ.λπ.) και, συνεπώς, δεν θα έπρεπε να έχει περισσότερα προνόμια. Κάθε παράδοση ερείδεται στις δικές της αξίες, οι οποίες δεν είναι ορθολογικά συγκρίσιμες. Η επιστήμη πρέπει να διαχωριστεί από το κράτος, όπως συνέβη με την Εκκλησία. «Αν οι φορολογούμενοι της Καλιφόρνιας θέλουν τα κρατικά πανεπιστήμια να διδάσκουν βουντού, λαϊκή ιατρική, αστρολογία […], τότε αυτά πρέπει να διδάσκουν τα πανεπιστήμια», έγραψε χαρακτηριστικά.

Η εικονοκλαστική σκέψη, η ευρυμάθεια και η αιχμηρότητα του λόγου του έκαναν τον Φεγεράμπεντ αξιοπρόσεκτο φιλόσοφο. Παρά τις υπεραπλουστεύσεις του, σε κάνει να σκεφτείς. Προσέξτε λ.χ. πώς η θρησκειοποιημένη επιστήμη παρεισφρέει συχνά στην υπεράσπιση του εμβολιασμού, ιδιαίτερα στα ΜΜΕ. Αρνητές του εμβολιασμού συχνά επικρίνονται τηλεοπτικώς με τη φράση: «Αρνούνται την επιστήμη». Η άρνηση του εμβολιασμού ταυτίζεται με την άρνηση της επιστήμης. Είναι σαν να ακούς τον ιεροεξεταστή Μπερνάρντο Γκι, στο «Ονομα του Ρόδου», να φωνάζει θυμωμένα: «Αρνείται τον Θεό».

Αυτή η πρακτική δεν είναι άγνωστη ούτε στην επιστημονική δραστηριότητα. Οταν οι επιστήμονες διεκδικούν πόρους ή αντιμάχονται αντίπαλες αντιλήψεις, τείνουν να χρησιμοποιούν την «επιστήμη» πολιτικά – ρητορικά. Της αποδίδουν ενιαία φωνή και αναμφίσημη ευεργετικότητα. Ξέρουμε ότι ουδέν ισχύει. Στην επιστήμη υπάρχει συνήθως συναίνεση αλλά και πολλαπλότητα απόψεων (το είδαμε και στην πανδημία), ενώ τα αποτελέσματά της δεν είναι πάντοτε ευεργετικά (π.χ. όπλα μαζικής καταστροφής). Άλλωστε δεν υπάρχει Επιστήμη αλλά επιστημονικές δραστηριότητες – άνθρωποι, τεχνολογίες, και πρακτικές, εν τόπω και χρόνω.

                                                                                                          Πολ Φεγεράμπεντ. ΦΩΤΟ: wikipedia.

«Οι επιστήμονες», γράφει ο Φεγεράμπεντ, «υποθέτουν ότι δεν υπάρχει τίποτε καλύτερο από την επιστήμη». Αν ναι, δεν είναι οι μόνοι. Στις αντιεμβολιαστικές φοβίες και συνωμοσιολογικές κραυγές αντιπαρατίθεται συχνά ένας αστόχαστος φιλο-επιστημονισμός. Η κατανόηση της επιστήμης φαίνεται να μην έχει απαλλαγεί από τη μεταφυσική ανάγκη για πίστη σε κάτι απόλυτο – την Αλήθεια.

Στην ελεύθερη κοινωνία, όμως, δεν θέλουμε μόνο να ελέγξουμε την πανδημία αλλά και να διατηρήσουμε τον φιλ-ελεύθερο τρόπο ζωής μας. Σε υπαρξιακό επίπεδο, θέλουμε να έχουμε τη δυνατότητα να αποφασίζουμε εμείς για το πώς θα συναρμόζουμε τα επιστημονικά πορίσματα με την ευρύτερη κοσμοθεωρητική αντίληψή μας για τη ζωή. Αυτή η δυνατότητα αδυνατίζει σε καιρό κρίσης, εφόσον προέχει η προστασία της δημόσιας υγείας, αλλά δεν πρέπει να εξαλειφθεί. Το μείζον πολιτικό ερώτημα είναι: είμαστε διατεθειμένοι ως πολιτική κοινότητα να δεχθούμε ενδεχομένως μικρότερη επιτυχία στη μάχη κατά του κορωνοϊού προκειμένου να διαφυλάξουμε τη δυνατότητα του υπαρξιακού αυτοκαθορισμού μας; Ο Φεγεράμπεντ, εικάζω, θα μας προέτρεπε να πούμε «ναι».

Ο σχετικισμός, ωστόσο, του εικονοκλάστη φιλόσοφου, αν και ενδιαφέρων, είναι μη πειστικός. Ο «δήμος» δεν συνιστά άθροισμα ατόμων ή παραδόσεων αλλά οργανωμένη κοινότητα με θεσμισμένες αντιλήψεις. Ως πολίτες μετέχουμε στον κοινό λόγο της «πόλεως». Δεν έχουν όλα τα συστήματα γνώσης τα ίδια προνόμια, όχι γιατί το ορθολογικό – επιστημονικό σύστημα αποκαλύπτει μοναδικά την Αλήθεια, αλλά γιατί συνιστά το γνωσιολογικό θεμέλιο του στοχαστικού βίου, του δημοκρατικού τρόπου ζωής και της ανθρώπινης ευημερίας. Εφόσον, ως οργανωμένη κοινότητα, εκτιμούμε τα αγαθά αυτά, δίνουμε προτεραιότητα στους αντίστοιχους θεσμούς που τα υπηρετούν. Τα κρατικά πανεπιστήμια στην Καλιφόρνια θα διδάσκουν την ιατρική επιστήμη αντί για σαμανικές πρακτικές, όχι γιατί η ιατρική επιστήμη συλλαμβάνει την Αλήθεια, αλλά γιατί οι φορολογούμενοι πολίτες είναι πεπεισμένοι ότι δουλεύει.

Καλή Χρονιά!

* Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας  είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Warwick./ Τα ενυπόγραφα κείμενα απηχούν τις απόψεις των συγγραφέων τους