Παμμακάριστος και Φανερωμένη

Δύο εικόνες  -κειμήλια  της Παναγίας στο Φανάρι

Του Α. ΒΙΚΕΤΟΥ

Δύο ανεκτίμητα κειμήλια , οι θαυματουργές εικόνες της Παναγίας της Παμμακαρίστου και της Φανερωμένης, φυλάσσονται στον Πατριαρχικό ναό του Αγίου Γεωργίου στο Φανάρι της Κωνσταντινούπολης . Η Παναγία Παμμακάριστος είναι φορητή ψηφιδωτή εικόνα του ενδέκατου αιώνα από την πάλαι ποτέ ομώνυμη Μονή στον πέμπτο λόφο της Πόλης, που δεσπόζει του Κερατίου Κόλπου. Η Παναγία Φανερωμένη είναι και αυτή φορητή εικόνα , του δωδέκατου αιώνα από την Μονή της Φανερωμένης της Κυζίκου, την οποία ευλαβούνται ιδιαίτερα όλοι οι Μικρασιάτες. Οι δύο εικόνες βρίσκονται σε ξυλόγλυπτα προσκυνητάρια η μεν Παμμακάριστος στο δεξιό κλίτος , η δε Φανερωμένη στο αριστερό κλίτος του Πατριαρχικού Ναού.
Η διάσωση των δύο αυτών εικόνων και η αποθησαύριση τους στον Πατριαρχικό ναό μαρτυρεί την άρρηκτη σχέση της Παναγίας με την Πόλη και ότι θέλει η Θεοτόκος να παραμένει η Πόλη και το Φανάρι «ως θεία παρεμβολή στον κόσμο» για να συνεχίζεται να ψάλλεται από τους εκεί Ρωμιούς το: «…αναγράφω σοι, η Πόλις σου Θεοτόκε». Ο μακαριστός λόγιος Μητροπολίτης του Οικουμενικού Πατριαρχείου, Πέργης Ευάγγελος, έγραψε πολύ εύστοχα : «…Λειτουργούμαι στον Πατριαρχικό ναό. Ακούω τη μία μετά την άλλη τις εκφωνήσεις του ιερέως. Έρχεται και η σειρά της αποκλειστικής εκφωνήσεως για την Παναγία, που βρίσκει τον Πατριάρχη γονατιστό από τον προηγούμενο ύμνο της ευχαριστίας. Και δεν ανεβαίνει μετά στον θρόνο του. Τον βλέπω «εξαιρέτως» να παραμένει όρθιος και ασκεπής στο δάπεδο. Σα να τον καθηλώνει η χάρη Της κι εκείνος να δείχνει στην οικουμένη ότι «Άξιον εστί», να ορθοστατεί. Μα βλέπω και κάτι άλλο στον Πατριάρχη. Να κάνει το σχήμα του σταυρού και πάλι εξαιρέτως, τρις, πριν ανέβει τα σκαλιά του θρόνου του. Με σχήματα αρχοντικά μετανοίας την κάθε φορά. Μία, ατενίζοντας κατάματα την εικόνα την δεσποτική της Παναγίας του τέμπλου και ευχαριστώντας την για την προστασία της στο κέντρο της Ορθοδοξίας, το Φανάρι. Μια, γι’ αυτήν που αγρυπνεί στο κλίτος το δεξί του Πατριαρχικού ναού. Και μια για την εικόνα ¨της ανταλλαγής¨, που σχηματίζει το τόξο της χάριτος από τ’ αριστερά…»

Η ΜΟΝΗ ΤΗΣ ΠΑΜΜΑΚΑΡΙΣΤΟΥ

Η ιστορία της Μονής της Παμμακαρίστου, από την οποία προέρχεται η ψηφιδωτή εικόνα της Παναγίας , ξεκινά περί τον 11ο αιώνα μ.Χ., ως αντρικό μοναστήρι αφιερωμένο στην Θεοτόκο . Το 1400 μ.Χ. μετατράπηκε σε γυναικείο . Το καθολικό της Μονής ήταν πλούσιο σε διάκοσμο, κυρίως σε ψηφιδωτά. Σήμερα σώζονται ελάχιστα και αυτά είναι στο παρεκκλήσι, όπως του Παντοκράτορος μαζί με προφήτες ορθίους, η Δέηση, η Βάπτιση, ένα τμήμα της προσκυνήσεως των Μάγων και αρκετοί άγιοι. Επίσης , φυλάσσονταν τα λείψανα των Αγίων Ευφημίας, Σολομονής και Θεοφανούς. Στην Μονή είχαν ταφεί ο αυτοκράτορας Αλέξιος Κομνηνός και η περίφημη θυγατέρα του Άννα και εκεί κατέφυγε το Οικουμενικόν Πατριαρχείο, μετά την Αγία Σοφία και των ναό των Αγίων Αποστόλων. Το 1587 ο σουλτάνος Μουράτ ο Γ΄ αξιοποίησε την διαίρεση μεταξύ των πατριαρχικών και μετέβαλε την Μονή σε τέμενος με την ονομασία «Φετιχιέ». Σήμερα λειτουργεί ως μουσειακός χώρος.
Η εικόνα της Παναγία Παμμακαρίστου ακολουθεί τον τύπο της Οδηγήτριας. Φέρει σκούρο ερυθρόμαυρο μαφόριο με χρυσές παρυφές και άστρα στην κεφαλή και τον ώμο. Θυμίζει μεταεικονομαχική περίοδο και μάλιστα Μακεδονική Σχολή. Με το δεξί χέρι η Παναγία «δεικνύει» τον γιό της , τον οποίο κρατά εξ’ αριστερών. Ο Χριστός φέρει κλειστό ειλητάριο (χειρόγραφο σε περγαμηνή τυλιγμένο σε κυλινδρικό ξύλο) και ευλογεί την Παναγία με το δεξί Του χέρι. Η εικόνα της Παναγίας, η επίσης φορητή ψηφιδωτή εικόνα του Προδρόμου και τα λείψανα των τριών Αγίων γυναικών ακολούθησαν την μαρτυρική πορεία του Οικουμενικού Πατριαρχείου και από το 1600 βρίσκονται στο Φανάρι .

ΠΑΝΑΓΙΑ ΦΑΝΕΡΩΜΕΝΗ

Η εικόνα της Παναγίας της Φανερωμένης προέρχεται από την ομώνυμη Μονή, που βρισκόταν (σήμερα σώζονται μόνο ερείπια) μεταξύ Αρτάκης και Περάμου στην Μικρασιατική χερσόνησο της Κυζίκου και λειτουργούσε μέχρι το 1922. Σύμφωνα με την παράδοση η Μονή χτίστηκε επί αυτοκράτορος Βυζαντίου Ζήνωνος και ανοικοδομήθηκε και επεκτάθηκε περί τα 1860.
Όταν το 1922 οι Έλληνες εκδιώχθηκαν από τις πατρογονικές τους εστίες κατάφεραν και διέσωσαν την εικόνα, την οποία μετέφεραν στο Οικουμενικό Πατριαρχείο στην Κωνσταντινούπολη. Στην εικόνα, που ανήκει στον εικονογραφικό τύπο της Οδηγήτριας, οι μορφές της Παναγίας και του Χριστού είναι σχεδόν κατεστραμμένες. Η εικόνα της Παναγίας Φανερωμένης φέρει αργυρόχρυση επένδυση, έργο των νεότερων χρόνων. Σε αυτή η Παναγία κρατά στην αγκαλιά της τον Χριστό. Φαρδύ χρυσοκέντητο στέφανο περιβάλλει την κεφαλή της , όπως και αυτή του Χριστού. Τα στέφανα είναι διακοσμημένα με γαλάζιες και τιρκουάζ πέτρες από σμάλτο. Τρία βαθυκόκκινα ρουμπίνια στο μέγεθος φουντουκιού , ένα στη κορυφή του στεφάνου , τα δύο στις άκρες δεξιά και αριστερά του προσώπου , στο ύψος των αυτιών , στολίζουν την κεφαλή της Παναγίας. Στα μέσα αυτών των αποστάσεων , δύο καταπράσινα σμαράγδια του ιδίου μεγέθους. Όλα περιβάλλονται , κεντημένα κυκλικά , με διαμαντόπετρες.

Εδώ και μερικά χρόνια στις 23 Αυγούστου , στην απόδοση της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, τελείτε στα ερείπια της Μονής της Φανερωμένης Θεία Λειτουργία , προεξάρχοντος του Οικουμενικού Πατριάρχη Βαρθολομαίου. Το ίδιο θα γίνει και φέτος.

ΚΥΖΙΚΟΣ -ΚΥΠΡΟΣ

Πιθανότατα η εικόνα της Παναγίας Φανερωμένης μεταφέρθηκε στην Μονή μεταξύ Αρτάκης και Περάμου από τη Μονή της Θεοτόκου, την επονομαζόμενη Σιγριανή ή Μονή του Μεγάλου Αγρού, κοντά στο παράλιο χωριό Κουρσουμλί της επαρχίας Κυζίκου. Κατά την περίοδο της εικονομαχίας κάποιοι μοναχοί έφυγαν από την Μονή του Μεγάλου Αγρού και ήρθαν στην Κύπρο. Έτσι , πήρε το όνομα του το χωριό Αγρός στην περιοχή της Πιτσιλιάς.

Η Κύζικος και η Αρτάκη καταγράφονται στην ιστορία της Εκκλησίας Κύπρου, γιατί από το 688 μέχρι το 695 μ.Χ. εγκαταστάθηκε εκεί, λόγω των Αραβικών επιδρομών, ο τότε Αρχιεπίσκοπος Κύπρου, Ιωάννης, με μεγάλο μέρος του ποιμνίου του. Στον Ιωάννη ανατέθηκε η διαποίμανση της Μητροπόλεως Κυζίκου. Την εντολή της εγκατάστασης αυτής έδωσε ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός Β’ και για το λόγο αυτό η περιοχή της Αρτάκης ονομάστηκε Νέα Ιουστινιανή ή Νέα Ιουστινιανούπολις. Γι’ αυτό από τότε ο εκάστοτε Αρχιεπίσκοπος Κύπρου φέρει και τον τίτλο του «νέας Ιουστιανιανής».