Οι τελευταίες ημέρες της ελληνικής Σμύρνης μέσα από τρεις εφημερίδες της

Του Πέτρου Παπαπολυβίου*

Συμπληρώνονται αυτές τις μέρες εκατό χρόνια από την κορύφωση της Μικρασιατικής καταστροφής: την είσοδο του κεμαλικού στρατού στη Σμύρνη, την πυρπόληση της ιωνικής πρωτεύουσας και τις τραγικές σκηνές που ακολούθησαν. Αναζήτησα στο ψηφιακό αρχείο της Βιβλιοθήκης της Βουλής των Ελλήνων τα τελευταία διασωθέντα φύλλα των ελληνικών εφημερίδων της Σμύρνης και τα παρουσιάζω εδώ, καθώς η αποκαλυπτική εικόνα που δίνουν είναι πολύτιμη, πέρα από την ιστορική τους σημασία. Πρόκειται για τρεις εφημερίδες: το «Θάρρος» των Σπύρου και Χρήστου Σ. Σολομωνίδη (φ. 19 Αυγούστου 1922), την ιστορική «Αμάλθεια», που πρωτοεκδόθηκε στη Σμύρνη το 1838 και είχε εκδότες τις τελευταίες δεκαετίες τον Σωκράτη Σολομωνίδη και τον Γ. Υπερίδη (φ. 20 Αυγούστου 1922) και τον «Κόσμο» των Νικόλαου Νικολαΐδη, Νέστορα Λάσκαρι και Γρηγόριου Μαηδώνη της Δευτέρας, 22ας Αυγούστου 1922. Πέντε μέρες αργότερα, το Σάββατο 27 Αυγούστου 1922 (με το γρηγοριανό («νέο) ημερολόγιο 9 Σεπτεμβρίου) έμπαιναν στη Σμύρνη τα πρώτα τμήματα του κεμαλικού στρατού. Κοινός τόπος και στις τρεις εφημερίδες τα «λευκά κουτάκια» από το ψαλίδι της ελληνικής λογοκρισίας, με λιγότερα στην παλαιότερη, και πιο έμπειρη σε αυτές τις συνθήκες, «Αμάλθεια».

Σημειώνω, επίσης, ότι οι εφημερίδες χρησιμοποιούν ή μόνο το παλαιό ημερολόγιο (ιουλιανό) ή και τις δύο ημερομηνίες.

Το «Θάρρος» της Παρασκευής 19 Αυγούστου 1922 στο κύριο του άρθρο με τίτλο «Επί της καταστάσεως» παραδέχεται ότι τα πράγματα δεν είναι ρόδινα όμως υποστηρίζει ότι δεν είναι τραγικά. Τονίζει ότι «επάνω εις τα φρυγικά οροπέδια» ο ελληνικός στρατός αγωνίζεται εναντίον «του προαιωνίου εχθρού του Ελληνικού Γένους», τον πιο δύσκολο αγώνα που πολέμησε ποτέ στρατός. Η εφημερίδα ισχυρίζεται ότι η υποχώρηση («σύμπτυξις») έγινε «εις προβλεπομένην στρατηγικήν γραμμήν». Όπως επιχειρηματολογεί, «ο στρατός μας νικά επί 10 συναπτά έτη και συνεπώς δεν είναι εύκολον να ηττηθή εις ολίγας ημέρας κατά κράτος»…

Το πνεύμα και τα γραφόμενα του κύριου άρθρου ενισχύουν και οι «ευχάριστοι ειδήσεις από το μέτωπον»… Σύμφωνα με αυτές, τα πράγματα άρχισαν να παίρνουν «τροπήν ευνοϊκωτέραν υπέρ ημών».

Παράλληλα, με το σχόλιο «Ας ετοιμασθώμεν», καλούνται οι αναγνώστες της εφημερίδας να προετοιμασθούν για να υποδεχθούν το «μικρό ρεύμα» προσφύγων που αναμενόταν στη Σμύρνη εξαιτίας «της συμπτύξεως του μετώπου». Σύμφωνα με τον ανώνυμο συντάκτη την υποχρέωση για βοήθεια επέβαλλε η φιλανθρωπία προς τους πάσχοντες, η αγάπη προς τους ομοφύλους αλλά και το ψυχρό συμφέρον: «η ασφάλεια ημών επιβάλλει να περισώσωμεν όσον το δυνατόν περισσότερον το αυτόνομον κράτος διά της δημιουργίας συμπαγούς ελληνικού πληθυσμού»…

Στο επόμενο σχόλιο η εφημερίδα παραδέχεται ότι η οργή («μήνις») της Γαλλίας προς το ελληνικό βασίλειο είναι πραγματικό γεγονός και προσθέτει το δραματικό ερώτημα: «τι της πταίουν οι Μικρασιάται, οι ψυχή και σώματι προσκεκολημμένοι προς αυτήν [την Γαλλία] και τους συμμάχους της, ώστε να επιζητή την βεβαίαν καταστροφήν των διά της επαναφοράς του τουρκικού ζυγού εις την ελευθερωθείσαν χώραν;»

Μια ιλαροτραγική διάσταση στην κρισιμότητα των στιγμών δίνει η Διαταγή του Στρατιωτικού Διοικητή της Σμύρνης που απαγορεύει «την οδήγησιν αυτοκινήτων παρά γυναικών προς πρόληψιν ατυχημάτων» [!!!] όπως και στους ιδιώτες (Σμυρνιούς) να οδηγούν αυτοκίνητα φορώντας στολή που μοιάζει με την ελληνική στρατιωτική στολή, γιατί εμπλέκονταν σε ατυχήματα με αποτέλεσμα να προκαλούνται αρνητικά σχόλια για τους Έλληνες στρατιωτικούς…

Στη δεύτερη σελίδα του ίδιου φύλλου του «Θάρρους» δημοσιεύονται νέες καθησυχαστικές διαβεβαιώσεις – και από τον ίδιο τον αρχιστράτηγο Χατζανέστη – ότι η «σύμπτυξίς μας συνεχίζεται άνευ ουδεμιάς πιέσεως».

Κατά τα άλλα, η ζωή δείχνει να συνεχίζεται και η εφημερίδα δημοσιεύει τα κοινωνικά και πολιτιστικά νέα της πόλης, το χρηματιστικό δελτίο, την είδηση για την αισιοδοξία από την αυξημένη εμπορική ζήτηση των (περίφημων) σμυρνέικων σύκων, και μερικές από τις συνηθισμένες διαφημίσεις. Στις 18 Αυγούστου στο θέατρο «Κυβέλη» παρουσιάστηκε η όπερα «Ερνάνης» του Βέρντι (με ολιγάνθρωπο ακροατήριο), ενώ για το Σάββατο 19 Αυγούστου ήταν προγραμματισμένη η «Άιντα»…

Στα πολύ μικρά. και η αναγγελία μιας διάλεξης, ίσως της τελευταίας που έγινε στη Σμύρνη των Ελλήνων. Η ΕΜΑ (Ελληνική Μικρασιατική Άμυνα) ανακοινώνει ότι ο καθηγητής Δημήτριος Χρ. Χαμουδόπουλος θα συνέχιζε τις διαλέξεις του, το Σάββατο 20 Αυγούστου, στο «Λαϊκόν Κέντρον». Ο Χαμουδόπουλος έμελλε να συνδεθεί με την Κύπρο στα χρόνια της προσφυγιάς του. Εργάστηκε ως γυμνασιάρχης (ήταν φιλόλογος) στο Ελληνικό Γυμνάσιο Αμμοχώστου από το 1924 μέχρι τον Μάρτιο του 1928, όταν απεβίωσε στην έδρα, διδάσκοντας τον «Επιτάφιο» του Περικλή. Ελπίζω να επανέλθω για αυτόν, τον πιο επώνυμο Μικρασιάτη από όσους κατέφυγαν στην Κύπρο μετά το 1922, σε επόμενο σημείωμα.

Η πρώτη σελίδα του φύλλου της «Αμάλθειας» της 20^ης Αυγούστου 1922 παρουσιάζει το υψηλό επίπεδο μιας από τις αρχαιότερες ελληνικές εφημερίδες στην εποχή της, με ζωή μεγαλύτερη από έξι δεκαετίες. Ξεχωρίζει το κύριο άρθρο, με τίτλο «Διά τους πρόσφυγας» με μικρές επεμβάσεις από τη λογοκρισία. Η «Αμάλθεια» καλεί τους Σμυρνιούς – συλλογικούς φορείς και πρόσωπα – να προετοιμαστούν για τη φιλοξενία των αναμενόμενων προσφύγων. Μόλις επτά μέρες πριν από τον ξεριζωμό, η εφημερίδα γράφει ότι η μέριμνα της Διοίκησης έχει προετοιμάσει προσφυγικούς συνοικισμούς στη Μυρακτή (το προάστειο Κοκαργιαλί) και έχει προμηθευτεί αρκετές σκηνές «προς στέγασιν των απόρων προσφύγων»… Και καλεί τους αναγνώστες της, με πλήρη άγνοια της επερχόμενης οικείας καταστροφής, να «περιποιθώσι τας δυστυχισμένας υπάρξεις, αίτινες ως απροστάτευτα πτηνά καταδιώκονται υπό της καταιγίδος»…

Το φύλλο του «Κόσμου» της Δευτέρας 22 Αυγούστου 1922 (με το νέο ημερολόγιο 4 Σεπτεμβρίου 1922, ακριβώς πριν εκατό χρόνια από σήμερα), πέντε μέρες πριν την είσοδο των κεμαλικών μονάδων στη Σμύρνη είναι το τελευταίο φύλλο ελληνικής εφημερίδας που διασώζεται στη ψηφιακή Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων. Το περιεχόμενο του φύλλου (από το οποίο έχει λογοκριθεί ένα μεγάλο τμήμα, άρθρο ή είδηση), απεικονίζει την αγωνία που έχει πια αρχίσει να κυριεύει τους κατοίκους της Σμύρνης. Δημοσιεύεται μεν η καθησυχαστική στερεότυπη είδηση «Η στρατιωτική κατάστασις» που υποστηρίζει με έμφαση ότι «στρατιωτικώς δεν ενικήθημεν» και ότι η σύμπτυξις συνεχίζεται «ομαλώς και κατόπιν σχεδίου»…,

ενώ ανάσα ελπίδας φαίνεται να δίνει ο κατάπλους μοίρας του ελληνικού και του αγγλικού στόλου (των θωρηκτών «Λήμνου» και «Κιλκίς» και του καταδρομικού «Έλλη», του «κολοσσού Άιρον Ντιούκ» και του «υπερδρέτνωτ Βασιλεύς Γεώργιος». Όπως ομολογεί η εφημερίδα, ο κατάπλους του στόλου έγινε δεκτός με ανακούφιση από τον πληθυσμό, «όστις κατέχεται υπό νευρικότητος κατά τας εξαιρετικάς αύτας στιγμάς», που αποδίδεται «εις την ψυχολογίαν των μαζών»…

Στο κύριο άρθρο «Σήμερον να αποφασίσωμεν» ο εκ των διευθυντών της εφημερίδας Νέστωρ Λάσκαρις, σημειώνει ότι δεν αποκλείεται «τα πολιτικά συμφέροντα μερικών» να ρίξουν στην καταστροφή «ημάς τους γηγενείς πληθυσμούς, τους μόνους έχοντας δικαιώματα επί της χώρας ταύτης της πατρώας, τους δικαιουμένους υπέρ πάντα άλλον να είπωμεν την γνώμην μας και να επιμείνωμεν ακόμη εις αυτήν». Συνεχίζοντας, καλεί τους Μικρασιάτες να καταφύγουν στους εκπροσώπους των Δυνάμεων στη Σμύρνη και να τους ικετεύσουν για μια λύση που να τους εξασφαλίζει τουλάχιστον τη ζωή και την ελευθερία τους. Είναι οι Δυνάμεις, όπως προσθέτει ο αρθρογράφος, που κατ’ επανάληψη «διεκήρυξαν το ενδιαφέρον των διά τους σφαζομένους Χριστιανούς της Ανατολής και την αγανάκτησίν των προς τους βαρβάρους δολοφόνους».

Η απόγνωση φαίνεται ακόμη περισσότερο στα μικρά σχόλια της εφημερίδας, με τίτλο «Ανάγκη!» και «Για να εξηγούμεθα». Παρότι το ψαλίδι της λογοκρισίας έχει παρέμβει και εδώ, το τραγικό ακροτελεύτιο μήνυμα είναι σαφές: «Είναι ανάγκη να μην αυτοκοροϊδευόμεθα, ανάγκη να ατενίσωμεν την κατάστασιν όπως πράγματι είναι, ανάγκη να σφίξωμεν ακόμη την καρδιά μας ημείς οι Μικρασιάται.» Ο ανώνυμος σχολιογράφος ζητά να παραμείνουν όλοι ενωμένοι και προσθέτει «Όλοι μαζί θ’ αγωνισθώμεν και θα έχωμεν κοινήν τύχην».

Η «κοινή τύχη» θα επερχόταν μερικά εικοσιτετράωρα αργότερα. Τις τραγικές διαστάσεις της ήταν αδύνατο να τις συλλάβει ανθρώπου νους.

*Ο Πέτρος Παπαπολυβίου είναι καθηγητής στο Τμήμα Ιστορίας του Πανεπιστημίου Κύπρου. /ΦΩΤΟ: in.gr