Οι καταστρεπτικές συνέπειες της εσωστρέφειας

Του Matthew Syed*

Το ρήμα «μοιράζομαι» έχει υποστεί μία λεπτή αλλά ενδιαφέρουσα μεταμόρφωση. Στο μεγαλύτερο μέρος της ζωής μου σήμαινε «δίνω κάτι σε κάποιον άλλον». Τις τελευταίες δεκαετίες, όμως, έχει προσλάβει την έννοια «μιλάω με άλλους για τις σκέψεις μου, τα αισθήματά μου ή τις εμπειρίες μου».

Το αναφέρω γιατί είναι ένα παράδειγμα μίας βαθύτερης μεταμόρφωσης του τρόπου με τον οποίο οι άνθρωποι -ιδιαίτερα στη Δύση- αλληλεπιδρούν με τον κόσμο. Για το μεγαλύτερο μέρος της περιόδου που ακολούθησε την επιστημονική επανάσταση, η έμφαση ήταν στην εξωτερική πραγματικότητα: Πώς θα αλλάξουμε πράγματα για να λύσουμε συλλογικά προβλήματα. Τον τελευταίο μισό αιώνα, όμως, υπήρξε μία «στροφή προς τα μέσα». Η προσοχή μας μετατοπίστηκε από τον έξω κόσμο στον εσωτερικό εαυτό, από την εξωτερική πραγματικότητα στα υποκειμενικά αισθήματα. Αυτό το βλέπουμε σε πολλούς τομείς, όπως η έκρηξη των πωλήσεων των βιβλίων για την αυτοβοήθεια τις δεκαετίες του 1970 και του 1980. Πιο πρόσφατα είδαμε να αλλάζει η στάση μας απέναντι στις φωτογραφίες. Κάποτε παίρναμε φωτογραφίες για να θυμόμαστε γεγονότα ή πρόσωπα. Τώρα παίρνουμε σέλφι: Προφανώς δεν θεωρούμε κανένα τοπίο άξιο λόγου αν δεν είμαστε κι εμείς σε αυτό.

Αυτή η έμφαση στον εαυτό μας επηρεάζει και άλλους τομείς. Στις διαδικτυακές ζωές τους, οι άνθρωποι δεν περνούν τον χρόνο τους μαθαίνοντας για τον κόσμο, αλλά αναρτώντας σκηνές από τις διακοπές τους ή «πειράζοντας» τις φωτογραφίες τους για να φαίνονται ωραιότεροι. Πολλοί είναι τόσο απασχολημένοι με το να μοιράζονται τις ζωές τους, ώστε δεν έχουν χρόνο για οποιαδήποτε άλλη ζωή. Το μετασύμπαν, με τις εικονικές οικοσφαίρες του και τις πλασματικές ταυτότητές του, θα μας απομακρύνει ακόμη περισσότερο από την εμπειρική πραγματικότητα.

Ένα από τα τυφλά σημεία στην ιστορική ανάλυση αφορά την ψυχολογία. Ασχολούμαστε με τους βασιλιάδες και τις βασίλισσες, τους πολέμους και τους λιμούς, αλλά όχι και με τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται και σκέπτονται τον κόσμο. Και καθώς οι πολιτικές κρίσεις μαίνονται γύρω μας, μία αλλαγή σημειώνεται στα μυαλά μας. Δεν μπορούμε να τη δούμε, δεν μπορούμε να τη μυρίσουμε, είναι όμως η πιο σημαντική από όλες τις αλλαγές. Οι προβολείς στρέφονται προς τον εαυτό και αυτό δεν επηρεάζει μόνο τον τρόπο με τον οποίο παίρνουμε φωτογραφίες και ορίζουμε λέξεις, αλλά και την πολιτική και την κουλτούρα μας.

Η ψυχολόγος Τζιν Τουεντζ, για παράδειγμα, έχει βρει ότι τα χαρακτηριστικά της ναρκισσιστικής προσωπικότητας έχουν πολλαπλασιαστεί τα τελευταία 40 χρόνια το ίδιο γρήγορα με την παχυσαρκία: Εκείνη μιλάει για μία «επιδημία του ναρκισσισμού». Τα στοιχεία της δείχνουν μία αυξανόμενη εμμονή με τη φήμη, όχι με το να κάνουμε πράγματα που θα αυξήσουν τη φήμη μας αλλά με την ίδια τη φήμη. Σήμερα υπάρχει αγορά ακόμη και για fake παπαράτσι: Άνθρωποι πληρώνουν φωτογράφους για να τους ακολουθούν, ώστε να αισθάνονται σαν τις διασημότητες. Ενώ το 1950 μόνο το 12% των Αμερικανών φοιτητών συμφωνούσε με τη φράση «Είμαι ένας σημαντικός άνθρωπος», το 1990 το ποσοστό αυξήθηκε σε 80%.

Και αυτό βοηθά να εξηγηθεί μία άλλη αλλαγή της πολιτικής συζήτησης. Συχνά πιστεύουμε ότι η πόλωση προκαλείται από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, αυτό όμως αγνοεί την αλλαγή ψυχολογίας. Από τη στιγμή που είμαι στραμμένος προς τον εαυτό μου δεν είναι πιο δύσκολο να επικοινωνήσω με τους άλλους; Δεν είναι πιο πιθανό να προσβάλλομαι όταν κάποιος διαφωνεί με τις απόψεις μου;

Αναρωτιέμαι εάν το Brexit είναι άλλη μία απόδειξη της στροφής προς τα μέσα. Σίγουρα δεν είμαι ο μόνος που παρατηρώ ότι οι ψηφοφόροι του Leave επικαλούνται υποκειμενικά αισθήματα για να δικαιολογήσουν την επιλογή τους, ακόμη κι όταν τα στοιχεία δείχνουν κάτι άλλο. Ναι, λένε, μπορεί να είμαστε φτωχότεροι, αλλά «ελέγχουμε» την οικονομική μοίρα μας. Ναι, μπορεί η μετανάστευση να έχει αυξηθεί, αλλά «ελέγχουμε» τα σύνορά μας.

Ο Καρτέσιος έλεγε ότι δεν μπορούμε ποτέ να είμαστε σίγουροι για κάτι πέρα από τον υποκειμενικό εαυτό μας. Εγώ ήμουν πάντα πιο κοντά στον Βίτγκενσταϊν, ο οποίος υποστήριζε ότι η γλώσσα, η επιστήμη και η αλήθεια προκύπτουν μόνο όταν υπερβαίνουμε τον εαυτό μας και επικοινωνούμε ουσιαστικά με τους άλλους. Αυτό οδήγησε στην άνοδο του δυτικού πολιτισμού. Αν η στροφή προς τα μέσα αφεθεί ανεξέλεγκτη, μπορεί μια μέρα να τον καταστρέψει.

(*) O Matthew Syed  είναι αρθρογράφος των Times/Τα ενυπόγραφα κείμενα απηχούν τις απόψεις των συγγραφέων τους/ Πηγή : ΑΠΕ-ΜΠΕ