Oι δύο πόλεμοι του Πατριάρχη Κύριλλου και του Βλαντιμίρ Πούτιν

Του Σεργκέι Τσάπνιν (Sergei Chapnin)*

Είναι δύσκολο να μιλήσεις. Είναι δύσκολο να σκεφτείς. Είναι πολύ δύσκολο να προσευχηθείς. Είναι ένα σοκ. Και τρομάζω όταν συνειδητοποιώ ότι έκανα λάθος που δεν πίστευα ότι θα γινόταν πόλεμος. Όχι, δεν το πίστευα διόλου. Νόμιζα ότι η συζήτηση για τον πόλεμο θα παρέμενε απλώς συζήτηση, μια από αυτές τις ιστορίες τρόμου που οι ενήλικες δεν τις πιστεύουν. Ούτε οι περισσότεροι φίλοι μου το πίστευαν.

Την Πέμπτη το πρωί, ξυπνήσαμε σε έναν διαφορετικό κόσμο. Σε αυτόν τον νέο κόσμο, το Κρεμλίνο διεξάγει ταυτόχρονα δύο πολέμους: έχει εξαπολύσει έναν μεγάλο πόλεμο εναντίον της Ουκρανίας και ξανάρχισε έναν πόλεμο εναντίον της Ρωσίας. Οι συνέπειες αυτών των πολέμων θα είναι σοβαρές για τους λαούς και των δύο χωρών. Η επιθετικότητα κατά της Ουκρανίας είναι ένας ανοιχτός πόλεμος, με βομβαρδισμούς, στρατεύματα στο έδαφος ενός ανεξάρτητου κράτους και απώλειες στρατιωτικών και αμάχων, αλλά ο πόλεμος του Κρεμλίνου εναντίον της Ρωσίας είναι λιγότερο προφανής. Συλλήψεις, πολιτικές δολοφονίες, δίκες που μετατράπηκαν σε παρωδίες, βασανιστήρια κρατουμένων, καταστολή ανεξάρτητων μέσων ενημέρωσης, πιέσεις σε δικηγόρους και ακτιβιστές· όλα αυτά μπορεί να μη συγκρίνονται με την ανοιχτή ένοπλη επίθεση, και όμως είναι ένας πόλεμος που το Κρεμλίνο διεξάγει σκληρά και με συνέπεια εναντίον του λαού του.

Μόνο στις 24 Φεβρουαρίου, την ημέρα που τα ρωσικά στρατεύματα πέρασαν τα ουκρανικά σύνορα, 1.700 άτομα συνελήφθησαν σε διάφορες ρωσικές πόλεις. Σχεδόν όλοι τους θα καταδικαστούν από τα «δικαστήρια τσέπης» της Ρωσίας του Πούτιν. Στο Κρεμλίνο δεν άρεσε το γεγονός ότι οι Ρώσοι πολίτες τόλμησαν να μιλήσουν εναντίον του πολέμου με την Ουκρανία.

Ακούγεται πλέον η φωνή της Ορθόδοξης Εκκλησίας στις εμπόλεμες χώρες; Ο Πατριάρχης Μόσχας και πάσης Ρωσίας Κύριλλος μίλησε δύο φορές τις τελευταίες ημέρες. Την παραμονή της επίθεσης, στις 23 Φεβρουαρίου, όταν η Ρωσία γιορτάζει την παλιά σοβιετική γιορτή της Ημέρας του Κόκκινου Στρατού (που μετονομάστηκε σε Ημέρα του Υπερασπιστή της Πατρίδας το 1993), ο Πατριάρχης κατέθεσε στεφάνι στο μνημείο του αγνώστου στρατιώτη κοντά στο τείχος του Κρεμλίνου και εκφώνησε ένα απροσδόκητα εκτενές κήρυγμα.

Πρώτον, τόνισε ότι «ζούμε σε περιόδους ειρήνης, αλλά γνωρίζουμε ότι σε περιόδους ειρήνης υπάρχουν και απειλές». Δηλαδή, οκτώ χρόνια που σιγοβράζει ο πόλεμος στο Ντονμπάς, όπου χιλιάδες στρατιώτες και πολίτες έχουν πεθάνει και από τις δύο πλευρές, πολλοί από τους οποίους ήταν μέλη της Εκκλησίας της οποίας είναι ο Προκαθήμενος, δεν σημαίνουν τίποτα για τον Πατριάρχη. Και μετά: «Δυστυχώς, υπάρχουν απειλές ακόμη και αυτή τη στιγμή· όλοι είναι εξοικειωμένοι με το τι συμβαίνει στα σύνορα της Πατρίδας μας». Δηλαδή, τα σύνορα της Πατρίδας είναι τα «ιερά σύνορα» της Ρωσίας, τα οποία πρέπει να προστατεύονται, ενώ τα σύνορα άλλων χωρών, όπου τον τιμούν ως Πατριάρχη, δεν σημαίνουν και τόσο πολλά για αυτόν.

Λιγότερο από 24 ώρες μετά από αυτά τα λόγια, ο Ρώσος πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν θα διατάξει επίθεση στην Ουκρανία.

Ο Πατριάρχης Κύριλλος παρέμεινε σιωπηλός όλη την ημέρα μέχρι το βράδυ, και αυτή η σιωπή ήταν η πιο εύγλωττη μαρτυρία της ηθικής του κατάρρευσης. Ναι, αργότερα έκανε μια δήλωση, αλλά τα λόγια του ακούγονταν τόσο εξορθολογισμένα, που γινόταν σαφές ότι δεν ήταν επιθυμία του να αξιολογήσει αυτό που συνέβαινε, αλλά ότι το κύριο μέλημα του θα ήταν να αποφύγει κάθε αξιολόγηση. Και σε κάθε γραμμή υπήρχε ένας φόβος για την αλήθεια, μια απροθυμία να την παραδεχτεί.

Αυτή η δήλωση του Πατριάρχη είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα προπαγανδιστικού κειμένου με συνειδητές αντικαταστάσεις. Εδώ είναι οι κυριότερες:

1) «Με βαθύ και καρδιακό πόνο, αντιλαμβάνομαι τα δεινά που προκαλούν στους ανθρώπους τα τρέχοντα γεγονότα». Για έναν άνθρωπο που είναι ικανός να πει την αλήθεια, δεν είναι δύσκολο να βρει τις σωστές λέξεις: «επιθετικότητα», «πόλεμος», «ρωσική επίθεση στην Ουκρανία», «πυραυλικά χτυπήματα σε μια γειτονική χώρα». Ωστόσο, ο Πατριάρχης μένει στη γλώσσα του και μιλά για «τρέχοντα γεγονότα».

2) «Καλώ όλες τις αντιμαχόμενες πλευρές να κάνουν ό,τι είναι δυνατόν για να αποφευχθούν απώλειες αμάχων». Και πάλι, όλα είναι ξεκάθαρα εδώ: υπάρχει η επιτιθέμενη Ρωσία και η αμυνόμενη Ουκρανία. Το να τις συνδυάσουμε σε μια φράση, το να τις αποκαλούμε «αντιμαχόμενες πλευρές στη σύγκρουση» είναι ανήθικο.

3) Και μετά: «για να αποφευχθούν απώλειες αμάχων». Τι, λοιπόν, το να πεθάνουν οι στρατιωτικοί δεν είναι τόσο τρομακτικό για τον Πατριάρχη; Είναι αυτό που λένε «επαγγελματικό ρίσκο»; Θα ήταν ο ίδιος πρόθυμος να κάνει μια κηδεία στους νεκρούς στρατιώτες και να εξηγήσει στις γυναίκες και τις μητέρες τους για ποιο λόγο πέθαναν, τόσο Ουκρανοί όσο και Ρώσοι;

Σε αυτό το πλαίσιο, το κάλεσμα «να προσφέρουμε μια βαθιά, θερμή προσευχή για τη συντομότερη αποκατάσταση της ειρήνης» μοιάζει με μαγικό ξόρκι ή, στην καλύτερη περίπτωση, με κούφια τυπικότητα.

Μόνο ένας ιεράρχης του Πατριαρχείου Μόσχας είχε το θάρρος να αποκαλέσει τα πράγματα με το όνομά τους. Σε έντονη αντίθεση με την άναρθρη ομιλία του Πατριάρχη, ο Μητροπολίτης Κιέβου και πάσης Ουκρανίας Ονούφριος, ο οποίος ηγείται της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας του Πατριαρχείου Μόσχας, είπε: «Έχουμε πρόβλημα. Δυστυχώς, η Ρωσία έχει ξεκινήσει στρατιωτική δράση κατά της Ουκρανίας και σε αυτή τη μοιραία στιγμή σας προτρέπω να μην πανικοβληθείτε, να είστε θαρραλέοι και να δείξετε αγάπη και για την πατρίδα σας και ο ένας για τον άλλον. Σας προτρέπω, πρώτα απ’ όλα, να εντείνετε την εν μετανοία προσευχή για την Ουκρανία, για τον στρατό και τον λαό μας, για να ξεχάσουμε τις αμοιβαίες διαμάχες και τις παρεξηγήσεις και να ενωθούμε με αγάπη για τον Θεό και την πατρίδα μας. Σε αυτή την τραγική στιγμή, προσφέρουμε ιδιαίτερη αγάπη και υποστήριξη στους στρατιώτες μας που φρουρούν και προστατεύουν και υπερασπίζονται τη γη και τον λαό μας. Ο Θεός να τους ευλογεί και να τους προστατεύει! Υπερασπιζόμενοι την κυριαρχία και την ακεραιότητα της Ουκρανίας, απευθύνουμε έκκληση στον Πρόεδρο της Ρωσίας και ζητάμε τον άμεσο τερματισμό του αδελφοκτόνου πολέμου».

Η έκκληση του Μητροπολίτη Ονουφρίου εμφανίστηκε ήδη το μεσημέρι της 24^ης Φεβρουαρίου, πολύ νωρίτερα από την αντίδραση του Πατριάρχη Κυρίλλου. Και είναι αξιοσημείωτο ότι ο Μητροπολίτης Ονούφριος χρησιμοποιεί τη βιβλική εικόνα του Κάιν: «Ο Ουκρανικός και ο Ρωσικός λαός βγήκαν από τη κολυμβήθρα του Δνείπερου και ο πόλεμος μεταξύ αυτών των λαών είναι επανάληψη της αμαρτίας του Κάιν, ο οποίος σκότωσε τον αδελφό του από ζήλεια. Ένας τέτοιος πόλεμος δεν βρίσκει δικαιολογία ούτε απέναντι στον θεό ούτε απέναντι στους ανθρώπους». Αναγνωρίζοντας τη συγγένεια των λαών της Ρωσίας και της Ουκρανίας, ο Ονούφριος κάνει μια ανελέητη αξιολόγηση των ενεργειών της Ρωσίας, συγκρίνοντάς την με τον Κάιν και θέτοντας έτσι το ζήτημα της ηθικής ευθύνης για τις πράξεις που διαπράχθηκαν.

Πριν από αρκετά χρόνια, σε έναν από τους επαίνους του προς τον Πατριάρχη Κύριλλο, ο Μητροπολίτης Ιλαρίων (Αλφέγιεφ) σημείωσε: «Η βασική σκέψη του Πατριάρχη, όταν μιλά για τη διακονία της Εκκλησίας και την αποστολή της στον κόσμο, είναι ότι η Εκκλησία καλείται να κηρύξει την αλήθεια του Θεού». Σωστά ειπωμένο, έτσι δεν είναι; Σήμερα όμως το ερώτημα πρέπει να τεθεί ωμά: τι γίνεται όταν η Εκκλησία, στο πρόσωπο του Προκαθήμενου της, χάνει αυτό το προφητικό χάρισμα; Εδώ, όμως, δεν θα έπρεπε να μιλάμε πλέον στον ενεστώτα, αλλά στον παρατατικό. Είναι πολύ προφανές τι απασχολεί τους ιεράρχες της Ρωσίας και κυρίως τον ίδιον τον Πατριάρχης τα τελευταία χρόνια. Είναι η εκπλήρωση μιας ιδεολογικής εντολής του Κρεμλίνου, μιας εντολής συνεργασίας με τις κρατικές αρχές, που αψηφά παντελώς τις ευαγγελικές εντολές, αντικαθιστώντας τις με «παραδοσιακές αξίες» για ευκολία χειραγώγησης.

Ο Πατριάρχης Κύριλλος και ο Μητροπολίτης Ιλαρίων

Η απώλεια του δώρου της κήρυξης της αληθείας οδηγεί σε διχασμούς. Βλέποντας την υποκρισία της εκκλησιαστικής εξουσίας, το ποίμνιο –άλλοτε διαισθητικά, άλλοτε συνειδητά– χαράζει μια γραμμή που χωρίζει την επίσημη Εκκλησία με τον Πατριάρχη επικεφαλής από τη μια, και από την άλλη την αυθεντική εκκλησιαστική ζωή, το επίκεντρο της οποίας είναι η ενοριακή κοινότητα. Γίνεται ολοένα και πιο ξεκάθαρο, ωστόσο, ότι η επίσημη Εκκλησία αποτελεί ένα βάρος, ένα βαρύ και χωρίς νόημα βάρος για τις ζωντανές κοινότητες.

Μια άλλη γραμμή διαίρεσης είναι η γεωγραφική ή, μάλλον, η γεωπολιτική. Εάν η επίσημη Εκκλησία αρνείται να αναγνωρίσει τον πόλεμο στο Ντονμπάς ως πραγματικότητα και είναι πρόθυμη να προσφέρει ζωές στο βωμό του λεγόμενου Ρωσικού κόσμου, η εκκλησιολογική διαίρεση μεταξύ Ρωσίας και Ουκρανίας είναι επικείμενη. Εάν ο Ρωσικός κόσμος ήταν πραγματικά μια ήπια δύναμη και όχι μια αυτοκρατορική κουκούλα, η συνέχιση της ύπαρξης της Ουκρανικής Εκκλησίας ως μέλους του Πατριαρχείου Μόσχας θα ήταν εφικτή. Εάν όμως εκείνοι που αγωνίζονται για την ελευθερία και που αποφεύγουν την αυτοκρατορική βία της Μόσχας αποκαλούνται «Ναζί» από την κρατική προπαγάνδα χωρίς ενδοιασμούς, και ο Πατριάρχης παραμένει σιωπηλός, τότε πρέπει κανείς να φεύγει από έναν τέτοιο Πατριάρχη.

Σήμερα είναι απολύτως ξεκάθαρο: ο Πατριάρχης Κύριλλος δεν είναι έτοιμος να υπερασπιστεί το ποίμνιό του –ούτε τον λαό της Ουκρανίας, ούτε τον λαό της Ρωσίας– ενάντια στο επιθετικό καθεστώς του Πούτιν. Ο ανθρώπινος πόνος δεν είναι μέσα στις προτεραιότητές του. Οι πατριαρχικές μεσολαβήσεις προς τους κατόχους εξουσίας έχουν μείνει μόνο στα βιβλία της ιστορίας.

Συγχωρέστε την αφελή μου ερώτηση: ποιος χρειάζεται λοιπόν έναν τέτοιο Πατριάρχη;

*Ο Σεργκέι Τσάπνιν είναι αρχισυντάκτης του περιοδικού «Δώρα» (Дары), ενός περιοδικού σύγχρονου χριστιανικού πολιτισμού, και επιμελητής εκθέσεων για τη σύγχρονη χριστιανική τέχνη. Παλαιότερα ήταν αρχισυντάκτης της Εφημερίδας του Πατριαρχείου Μόσχας και αναπληρωτής αρχισυντάκτης του Εκδοτικού Οίκου του Πατριαρχείου Μόσχας.

To ιστολόγιο Δημόσια Ορθοδοξία (Public Orthodoxy) επιδιώκει να προωθήσει συζήτηση και συνδιάλεξη, παρέχοντας ένα φόρουμ για διαφορετικές απόψεις σε σχέση με σύγχρονα ζητήματα που αφορούν τον Ορθόδοξο Χριστιανισμό. Οι απόψεις που εκφράζονται σ’ αυτό το άρθρο είναι αποκλειστικά του συγγραφέως και δεν αντιπροσωπεύουν τις απόψεις των εκδοτών,των μεταφραστών, ή του Κέντρου Ορθοδόξων Χριστιανικών Σπουδών.