Ο μέγας Μωυσής και ο Σταυρός του Χριστού

Σταύρος Ζουμπουλάκης*,

ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ Αθηνών,

Κυριακή 10.9.2023

Συνδεδεμένος προσωπικά με την εορτή του Σταυρού, που θα εορτάσουμε σε τέσσερις ημέρες, ας μου επιτραπούν δυο λόγια για την ημέρα, και ειδικά για τη σχέση της με τον μέγα Μωυσή. Οι Ισραηλίτες (Αριθμοί, 21: 4-9) πορευόμενοι προς την κατεύθυνση της Ερυθράς Θαλάσσης λιγοψύχησαν και άρχισαν να γογγύζουν εναντίον του Θεού και του Μωυσή: «Γιατί μας βγάλατε από την Αίγυπτο; Για να πεθάνουμε στην έρημο», χωρίς ψωμί, χωρίς νερό, τρώγοντας αηδιαστικό «διάκενο άρτο», ψωμί που δεν μας πιάνει (το μάννα); Τότε ο Θεός τους έστειλε φαρμακερά φίδια που τους δάγκωναν και πέθαιναν («απέθανεν λαός πολύς των υιών Ισραήλ»). Προσέφυγαν πάλι στον Μωυσή μετανιωμένοι («ημάρτομεν») και του ζήτησαν να παρακαλέσει τον Θεό να τους συχωρέσει και να τους σώσει από τα φίδια. Ο Μωυσής προσευχήθηκε και ο Θεός του είπε να φτιάξει ένα φίδι και να το τοποθετήσει πάνω σε ένα κοντάρι, που όποιος το κοιτάει, εάν τον έχει δαγκώσει φίδι, δεν θα πεθαίνει. Ο Μωυσής έφτιαξε ένα χάλκινο φίδι, το έστησε «επί σημείου» και πράγματι κάθε δεδηγμένος που το κοιτούσε δεν πέθαινε, «εξ αντιπαθείας τινός απορρήτου της όψεως τον ιόν αμβλυνούσης» (Γρηγόριος Νύσσης, Περί του βίου Μωυσέως, Ι, 68, 8, SC 1). Το φίδι των Αριθμών είναι φάρμακον, με την αρχαία σημασία της λέξης: το πραγματικό είναι φαρμάκι που σκοτώνει, το κατασκευασμένο είναι φάρμακο που γιατρεύει. (Εξ ου και το σήμα των φαρμακείων.)

Ο ίδιος ο Χριστός θα συσχετίσει τον χάλκινο όφι του Μωυσή με τον Σταυρό του: «Και καθώς Μωυσής ύψωσε τον όφιν εν τη ερήμω, ούτως υψωθήναι δει τον υιόν του ανθρώπου, ίνα πας ο πιστεύων εις αυτόν μη απόληται, αλλ’ έχη ζωήν αιώνιον» (Ιω. 3: 14-15). Στο βιβλίο των Αριθμών αρκεί να κοιτάξεις τον χάλκινο όφι για να μην πεθάνεις, στο Ευαγγέλιο πρέπει να πιστέψεις για να μην πεθάνεις. Λένε ουσιαστικά και τα δύο το ίδιο. Στην πρώτη περίπτωση πρέπει να πιστέψεις τον λόγο του Θεού, να πιστέψεις ότι έχει τη δύναμη να νικήσει τον θάνατο, να τον εμπιστευτείς, στη δεύτερη πρέπει μπορέσεις να δεις στον κατάκριτο κακούργο που πεθαίνει ατιμωτικά επί σταυρού τον Νικητή του θανάτου Χριστό. Ο χάλκινος όφις του Μωυσή είναι η κύρια προτύπωση του Σταυρού ανάμεσα στις δεκάδες που εντοπίζουν οι χριστιανοί ερμηνευτές. Ας σημειώσω ωστόσο εδώ, για το ειδικό ενδιαφέρον που παρουσιάζει, την αντίθετη εν προκειμένω άποψη του Ανδρέα Κρήτης: «Υψώθη ουν ο χαλκούς εκείνος όφις, ουχ ως προτύπωσις ή τύπος ων του σταυρού, αλλ’ ως τύπου αντίτυπος, ή τύπος τροπικώς λαμβανόμενος» (PG 97, 1040 C-D).

Τι σχέση έχει το απο- λυτίκιο «Σώσον, Κύριε, τον λαόν σου και ευλόγησον την κληρονο- μίαν σου, νίκας τοις βασιλεύσι κατά βαρβάρων δωρούμενος και το σον φυλάττων διά του Σταυρού σου πολίτευμα» με την εορτή του Σταυρού;

Θα περιοριστούμε παρακάτω στις προτυπώσεις που συνδέονται με τον Μωυσή, όπως στιχουργούνται στον κανόνα της εορτής, εξαίρετο ποίημα του Κοσμά Μαϊουμά (π. 674 – π. 752), θετού αδελφού του Ιωάννη Δαμασκηνού. Σύμφωνα με τον ειρμό της α΄ ωδής, η ίδια η διάβαση της Ερυθράς Θαλάσσης συνδέεται με τον Σταυρό, καθώς ο Μωυσής χτύπησε σταυροειδώς με το ραβδί του τον ερυθρό πόντο: «Σταυρόν χαράξας Μωυσής επ’ ευθείας ράβδω την Ερυθράν διέτεμε […]». Στο πρώτο τροπάριο της α΄ ωδής («Σταυρώ δε σχηματισθείς, τεταμέναις τρόπαιον παλάμαις ήγειρε») στιχουργείται το περιστατικό από την Eξοδο (17: 8-16), όταν οι Ισραηλίτες νικούσαν τον Αμαλήκ, ο οποίος στη βιβλική παράδοση ενσαρκώνει το απόλυτο κακό, όσο ο Μωυσής όρθιος είχε τα χέρια του απλωμένα, σχηματίζοντας με τον κορμό του το σημείο του σταυρού, ενώ, όταν κουραζόταν και τα κατέβαζε, νικούσαν οι εχθροί. Προσπερνώ το δεύτερο τροπάριο της α΄ ωδής που αναφέρεται στον χάλκινο όφι και παραθέτω και το πρώτο τροπάριο της δ΄ ωδής: «Πικρογόνους μετέβαλε ξύλω Μωυσής πηγάς εν ερήμω πάλαι τω Σταυρώ, προς την ευσέβειαν των εθνών προφαίνων την μετάθεσιν», όπου στιχουργείται το θαύμα της Μερράς (Eξοδος, 15: 22-25), όταν ο Μωυσής μετέβαλε τα πικρά νερά της σε γλυκά, για να ξεδιψάσουν οι Ισραηλίτες στην έρημο, βυθίζοντας το ξύλο (τύπος του Σταυρού) στην πηγή. Eξω από τον κανόνα του Κοσμά θα ήθελα να προσθέσω δυο λόγια για το ιδιόμελο δοξαστικό του όρθρου: «Η φωνή του Προφήτου σου Μωυσέως, ο Θεός, πεπλήρωται η λέγουσα· Oψεσθε την ζωήν υμών κρεμαμένην απέναντι των οφθαλμών υμών […]». Τα λεγόμενα του Μωυσή είναι από το Δευτερονόμιο (28: 66) και αποτελούν ουσιαστικά μια απειλητική επισήμανση για τις συνέπειες της ανυπακοής του Ισραήλ στις εντολές του Θεού: η ζωή του θα είναι διαρκώς επισφαλής, θα κοιμούνται και θα ξυπνούν μέσα στον φόβο. Οι χριστιανοί ερμηνευτές, στη συντριπτική πλειονότητά τους, ερμηνεύουν το «κρεμαμένην» κυριολεκτικά και εννοούν τον Εσταυρωμένο Χριστό, εξ ου και το τροπάριο θεωρεί, ακολουθώντας αυτή την εκπληκτική νοηματική ανατροπή, ότι πληρώθηκε η προφητεία του Μωυσή!

Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι ο κανόνας του Κοσμά και όλα τα υπόλοιπα της εορτής μένουν εντελώς ακατανόητα σε όσους τυχόν εκκλησιάζονται την ημέρα αυτή. Η κατανόησή τους απαιτεί βιβλική παιδεία και γερή ελληνομάθεια. Οι χριστιανοί πηγαίνουν στους ναούς για να προσκυνήσουν τον Σταυρό και να πάρουν βασιλικό. Πολύ καλά! Ενώ συνήθως δεν συμψάλλουν τα τροπάρια, την ημέρα αυτή ψάλλουν όλοι με ενθουσιασμό το απολυτίκιο της εορτής, γνωστό τους και από κάθε αγιασμό ύδατος: «Σώσον, Κύριε, τον λαόν σου και ευλόγησον την κληρονομίαν σου, νίκας τοις βασιλεύσι κατά βαρβάρων δωρούμενος και το σον φυλάττων διά του Σταυρού σου πολίτευμα».

Τι σχέση έχει το τροπάριο με την εορτή του Σταυρού; Η ιστορία της εορτής της Παγκόσμιας Ύψωσης του Σταυρού είναι μακρά και αρκετά περίπλοκη. Ξεκινάει τον 4o αιώνα και μετά τη μεταφορά τεμαχίου του Σταυρού στην Κωνσταντινούπολη από τον Ηράκλειο, το 628, τρέπεται σιγά σιγά σε αυτοκρατορική. Ο Σταυρός του Χριστού από πηγή της ζωής μετατρέπεται σε αήττητο όπλο των βασιλέων. Σήμερα όμως που δεν έχουμε Βυζαντινή Αυτοκρατορία και Ιερό Παλάτιο, δεν θα έπρεπε να αντικατασταθεί το απολυτίκιο αυτό –δεν εννοώ αλλαγή δύο λέξεων– με ένα άλλο από τα εκατοντάδες της Παρακλητικής, που να εκφράζει το αληθινό νόημα του Σταυρού; Τόσο δύσκολο είναι κάτι τέτοιο; Για όποιον ξέρει τη νοοτροπία των Ελλήνων μητροπολιτών, η απάντηση είναι καταφατική.

*Τα ενυπόγραφα κείμενα απηχούν τις απόψεις των συγγραφέων τους