Ο Γιώργος Σεφέρης στην Κύπρο. Οι φωτογραφίες
Μιά έκδοση του Ιδρύματος Αναστάσιος Γ. Λεβέντης με φωτογραφίες του Σεφέρη με θέμα την Κύπρο του 1953, 1954 και 1955
Toυ Χαράλαμπου Μπακιρτζή*
Κυκλοφόρησε από το Ίδρυμα Αναστάσιος Γ. Λεβέντης το βιβλίο «Ο Γιώργος Σεφέρης στην Κύπρο. Οι φωτογραφίες» με επιμέλεια και εισαγωγή του Χ. Μπακιρτζή και σχόλια φωτογραφιών της Ουρανίας Περδίκη. Οι φωτογραφίες προέρχονται από το Αρχείο Γιώργου Σεφέρη, που τηρείται στο Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης (ΜΙΕΤ) στην Αθήνα. Οι φωτογραφίες του Σεφέρη από την Κύπρο του 1953, 1954 και 1955, έχουν θέμα μνημεία κυρίως, ολίγα τοπία και ανθρώπους, που ο Σεφέρης συναντούσε στις εκδρομές του. Είναι φανερό ότι φωτογραφίζοντας ενδιέφερε τον Σεφέρη η συγκέντρωση ποιητικού υλικού, θέματα, συναισθήματα, σκέψεις της στιγμής. Συχνά, συγκεκριμένες φωτογραφίες βρίσκονται πίσω από τα κυπριακά ποιήματά του «Κύπρον, ου μ΄ εθέσπισεν» (1955).
Την ίδια περίοδο κυπριακά μνημεία και στιγμιότυπα από τις πόλεις και την ύπαιθρο της Κύπρου φωτογράφιζαν Κύπριοι φωτογράφοι, όπως ο Χαΐγκ Μανγκοϊάν, ο Ρένος Ευριβιάδης Wideson και άλλοι. Οι φωτογραφίες του Σεφέρη είναι λιγότερο δραματικές και περισσότερο αφηγηματικές ενός μυθιστορήματος, το οποίο προσπαθεί να διαβάσει και θέλει να γράψει. «Οι φωτογραφίες του Γιώργου Σεφέρη», γράφει ο Διονύσης Καψάλης, «επιβάλλονται κάποτε στη φαντασία μας με την ίδια διακριτική πειθώ που ασκούν επάνω μας τα καλύτερα ποιήματά του».
Τι είναι αυτό που ξεχωρίζει στις κυπριακές φωτογραφίες του Σεφέρη; Οι κυπριακές φωτογραφίες του Σεφέρη έχουν το ξάφνιασμα του Έλληνα διανοούμενου και ποιητή, που ήλθε από τη Βηρυτό, είδε την Κύπρο από την Ανατολή και όχι από τη Δύση. Γι’ αυτό και την βλέπει πιο μεγάλη και πιο ελληνική: «Παρασκευή, 6 Νοέμβρη 1953. Πρώτη φορά έρχομαι στην Κύπρο» γράφει στη ημερολόγιό του. «Πρώτη εντύπωση: απ’ εδώ νιώθει κανείς την Ελλάδα (ξαφνικά) ευρύχωρη, πιο πλατιά. Το αίσθημα πως υπάρχει ένας κόσμος που μιλά ελληνικά είναι ελληνικός… Υπάρχουν σε μια γωνιά της γης 400 χιλιάδες ψυχές από την καλύτερη, την πιο ατόφια Ρωμιοσύνη… Είναι περίεργο να το λέει κανείς σήμερα η Κύπρος είναι ένας τόπος όπου το θαύμα λειτουργεί ακόμη». Λέγοντας θαύμα ο Σεφέρης εννοεί τη θαυμαστή επιβίωση του κυπριακού Ελληνισμού, την υπέρβαση της τοπολαλιάς.
Στην Ασίνου. Τρίτη , 1η Δεκεμβρίου 1953. Η φωτογραφία τραβήχτηκε από την Μάρω Σεφέρη
Τρία πράγματα στην Κύπρο επιτρέπουν, να λειτουργήσει το θαύμα: το μικροτοπίο, το μικροκλίμα και τα δρώμενα. Το μικροτοπίο και το μικροκλίμα οφείλονται στη γεωλογική διαμόρφωση, κάνουν την Νήσο να φαίνεται μεγαλύτερη και τον μικρόκοσμό της σμικρογραφία κόσμου, όπου όλα υπάρχουν αλλά πιο κοντά.
Τα δρώμενα είναι πράγματα, μπροστά στα οποία στέκεται αμήχανα η επεξεργασία της μορφής. Στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών το σφαιρικό κεραμικό είναι τέλεια σφαιρικό. Στο Κυπριακό Μουσείο δεν αρκεί η επεξεργασία του σφαιρικού σχήματος, αλλά πάνω του προστίθενται ανθρωπάκια, αλογάκια, λιτανείες και σκηνές του καθημερινού βίου. Στην εκκλησία ουδείς ενδιαφέρεται για το πώς τα λέγει ο ψάλτης, αρκεί να τα λέγει. Όταν όμως βγει στην Ωραία πύλη ο ιερεύς να διαβάσει το ευαγγέλιο δυο άντρες από το εκκλησίασμα θα κρατήσουν τις λαμπάδες δεξιά και αριστερά, θα κρατήσουν τα εξαπτέρυγα, και στην περιφορά όλοι ακολουθούν πιστά τη λιτανεία και διέρχονται κάτω από την εικόνα μέχρι τον τελευταίο. Τα δρώμενα είναι το ανατολικό γνώρισμα του γίγνεσθαι εν Κύπρω. Συμπυκνούμενα εντός του κυπριακού μικρόκοσμου γίνονται εντονότερα και βιαιότερα, όπως οι απότομες κλίσεις των βουνών, όπως τα πάθη, όπως στον Οθέλλο.
Με την Κύπρο συνέχονται πολλά, και από εδώ και από εκεί. Η Κύπρος με τη ματιά της Δύσης έγραψε στα ελληνικά τα Poèmes d’Amour, με τη ματιά της Ανατολής κάνει τα πράγματα να δείχνουν πόσο ελληνικά είναι. Παράδειγμα ή μεταμόρφωση της Αστάρτης σε Αφροδίτη. Ακόμη και ο αναλαμβανόμενος άγιος Νεόφυτος με την παρουσία αγγέλων στην Εγκλείστρα εικονοποιεί με τρόπο βυζαντινό τα ανατολικά ιδεώδη του Κυπρίου ασκητή. Είναι διαφορετικά, όταν έρχεσαι στην Κύπρο από την Ελλάδα εθισμένος στην επεξεργασία της μορφής. Ανυποψίαστος και αδοκίμαστος ως είσαι στα κυπριακά δρώμενα, όλα φαίνονται σαν επαρχιακάˑ δες την περίπτωση του Οδυσσέα Ελύτη, δες την περίπτωση του Γιάννη Ρίτσου, δες την αγωνία του ίδιου του Σεφέρη.
Δοσμένοι ωστόσο στα δρώμενα της Κύπρου έρχονται όσοι έλκονται από τον έντονο μαγνητισμό που εξασκεί πάνω τους ο αλύτρωτος Ελληνισμός. Όπως ο Παναγιώτης Γεννάδιος, πρώτος Διευθυντής Γεωργίας (1896-1904), ο Ιωάννης Συκουτρής (Ιεροδιδασκαλείο Λάρνακας, 1922-1924), ο ταγματάρχης Γεώργιος Κατσάνης (διοικητής της 33ης Μοίρας Καταδρομών, Άγιος Ιλαρίων, Πενταδάκτυλος, 1974) και άλλοι, κυρίως εκπαιδευτικοί και στρατιωτικοί. Στην ίδια κατηγορία ανήκει και ο ελληνοπρεπής διανοούμενος και ποιητής Γιώργος Σεφέρης, ο οποίος γνώρισε τον Κόσμο της Κύπρου όχι από τη Δύση αλλά από την Ανατολή και συνδύασε στα κυπριακά ποιήματά του τα δρώμενα και την επεξεργασία της ελληνικής μορφής. Ο ίδιος συνδυασμός φαίνεται καθαρά στις φωτογραφίες.
Το πρώτο ταξίδι, 6 Νοέμβρη – 9 Δεκέμβρη 1953, ήταν ιδιωτικό. Ο Σεφέρης περιηγήθηκε την Κύπρο με την καθοδήγηση του Ευάγγελου Λουίζου, ενός ρέκτη εστέτ από την Αμμόχωστο, και του ζωγράφου Αδαμάντιου Διαμαντή, κρατώντας τον πλέον έγκυρο οδηγό της εποχής εκείνης, Rupert Gunnis, Historic Cyprus, τον οποίο είχε αγοράσει στη Λευκωσία. Οι φωτογραφίες έχουν το ξάφνιασμα της έντασης του μη αναμενόμενου. «Το φθινόπωρο του ΄53 όταν ταξίδεψα πρώτη φορά στην Κύπρο. Ήταν η αποκάλυψη ενός κόσμου», γράφει. «Μένουμε έκθαμβοι. …Πρωί: Αγιάναπα. Η μεγάλη συκομουριά παλικάρι δέντρο. Απόγεμα: Έγκωμη στον κάμπο των ανασκαφών. Καταπληκτικό απόγεμα ο τόπος μιας μυκηναϊκής πολιτείας. …Σαλαμίς: Ο Αγ. Επιφάνιος αρχιτεκτονική με δύναμη και μεγαλείο. Πλάτρες: τ΄ αηδόνια δε σ΄ αφήνουν να κοιμηθείς το Μάη (στις Πλάτρες). … Βρήκα έθιμα που μόνο από παιδί είχα γνωρίσει… Ζωντάνια γλώσσας μας όταν οι άλλες εξαντλούνται – ποιητάρηδες προφορικός λόγος – … «Σαν το μανάλι το χρυσό έτσι είναι το κορμί της / ασπρόμελο τ΄ αχείλι της και μαχαιρκά το δειν της». Χωρίς το ξάφνιασμα οι φωτογραφίες του 1953 είναι κάπως αδικαιολόγητες, ίσως και εκτός θέματος, όπως κάποιος διπλωμάτης εκτός διπλωματίας.
Το δεύτερο ταξίδι πραγματοποιήθηκε εννέα μήνες αργότερα, 15 Σεπτέμβρη – 17 Οκτώβρη 1954. Το ζεύγος Σεφέρη ήλθε και έφυγε από τη Λεμεσό με πλοίο. Εάν οι φωτογραφίες του πρώτου ταξιδιού (1953) έχουν το ξάφνιασμα, οι φωτογραφίες του δεύτερου (1954) έχουν τη μαγεία: πράγματα και τοπία παίρνουν ξαφνικά μέγεθος, όπως μέσα από τον φωτογραφικό φακό: «Περιστερώνα. Εκκλησία Αγίου Ιλαρίωνα και Αγ. Βαρνάβα. Ωραία πόρτα ξύλινη, σκαλιστή. …Πάλι εκκλησία Τρικουκκιάς – φωτογράφισα παραθυράκι…Αγ. Νικόλαος Στέγης: Ωραίο τοπίο. …Αυτά τα εκκλησάκια: το πείσμα του λαού, έξω στην ύπαιθρο – το πείσμα που βάσταξε αιώνες. … Ωραίο φως και η θάλασσα κάτω».
Πρόδρομος, μονή Παναγίας Τρικουκκιώτισσας Δευτέρα , 27 Σεπτεμβρίου 1954
Τα πρόσωπα πάλι είναι ντυμένα με θαυμασμό και το ανταποδίδουν απλόχερα: «Γέρος που έστριβε σπάγγο: Χριστόδουλος Χατζηφώτης. …Απόγευμα στου Βαλεντίνου του πιθαρά. Εντύπωση: τα σχήματα των πιθαριών …Κωνσταντίνος Χατζηψάλτης, Βιβλιοθήκη Φανερωμένης, Λευκωσία… Βάσος Καραγιώργης, βοηθός έφορος Αρχαιολογικού Μουσείου. …Ίσως σε σένα, γράφει στον Διαμαντή, οφείλω τη συγκίνηση που αισθάνομαι πάντα κοιτάζοντας ορισμένα πρόσωπα του νησιού σου, αυτό το ύφος που πάει τόσο βαθιά στα περασμένα». Είναι γεγονός ότι χωρίς ανεπιφύλακτο θαυμασμό η Κύπρος σε αποβάλλει και όταν δεν ενταχθείς σε αγνοεί.
Το τρίτο ταξίδι, 23 Σεπτέμβρη – 3 Οκτώβρη 1955, μέσω Αιγαίου, ήταν διαφορετικό. Είχε ήδη ξεσπάσει από τα ξημερώματα της 1ης Απριλίου 1955, ο απελευθερωτικός αγώνας της ΕΟΚΑ και το εθνικό θέμα κυριαρχούσε στην καθημερινότητα του Έλληνα πρέσβυ. Η ατμόσφαιρα κατά την παραμονή του Σεφέρη στην Κύπρο θα ήταν τεταμένη. Η άνεση παλαιάς γνωριμίας του επέτρεπε να συζητά το θέμα με τον Maurice Cardiff, διευθυντή τότε του Βρετανικού Συμβουλίου (1953-1955) στη Λευκωσία και παρέα του τις εκδρομές. Οι σημειώσεις ημερολογίου τη χρονιά αυτή είναι λίγες, για την Κύπρο φειδωλές και οι φωτογραφίες, 25 λήψεις συνολικά, περιορισμένες στο σπίτι του Ευάγγελου Λουίζου στην Αμμόχωστο και στη χερσόνησο της Καρπασίας, σαν βιβλιογραφική ενημέρωση κεφαλαίων που δεν εγράφησαν.
Άλωνα , σύνθημα πλάι στο καφενείο. Σάββατο, 2 Οκτωβρίου 1954
Τρεις φορές επισκέφθηκε την Κύπρο ο Σεφέρης και αυτές ενόσω ήταν πρέσβυς της Ελλάδος στη Βηρυτό. Ο Σεφέρης δεν επισκέφθηκε ξανά την Κύπρο είτε ιδιωτικά είτε ως επίσημος προσκεκλημένος. Δεκαοκτώ χρόνια αργότερα, και αφού είχε εγκαθιδρυθεί η Κυπριακή Δημοκρατία, στις 4 Νοεμβρίου 1969, κρουαζιέρα σε λιμάνια της Ανατολικής Μεσογείου, έδωσε στο ζεύγος Σεφέρη την ευκαιρία να ξεμπαρκάρει για λίγες ωρές στην Αμμόχωστο και να συμφάγει με λίγους παλιούς φίλους στην Αγία Νάπα. Παρά τις συνεχείς προσκλήσεις του Διαμαντή και αργότερα της Ήβης Μελεάγρου ο Σεφέρης δεν πραγματοποίησε τελικά το ταξίδι αυτό, ίσως διότι φοβόταν, όπως λέγει ο ίδιος, μην χαθεί η προτέρα μαγεία, της από την Ανατολή ματιάς. Γι΄ αυτό διατήρησε αμείωτη την έκπληξη και την ευγνωμοσύνη: «Τύπωσα την Κύπρον. Κυκλοφόρησε 31 Δεκεμβρίου. …Ξέρεις, γράφει στον Διαμαντή, για την Κύπρο (και όχι για την Αθήνα) τύπωσα αυτό το βιβλιαράκι».
Περιστερώνα, καφενείο στην πλατεία της εκκλησίας. Κυριακή, 10 Οκτωβρίου 1954
Ο Σεφέρης δεν κρύβει τα αισθήματά του προς την Κύπρο, αλλά δεν αυτοαποκαλύπτεται. Θέλοντας να χαρακτηρίσει με ένα κοκταίηλ ελληνικού μύθου, μεσογειακού θρύλου και ανατολικής μαγείας τον Maurice Cardiff περιγράφει ουσιαστικά τον εαυτό του: «Μπήκε μέσα στον κύκλο ενός σύγχρονου ελληνικού μύθου μ΄ ένα ανάδοσμα θρύλου και μαγείας».
Είμαι σχεδόν βέβαιος ότι ο Σεφέρης δεν είχε συνειδητοποιήσει τη ματιά της Κύπρου από την Ανατολή. Τα ποιήματά του «Κύπρον, ου μ΄ εθέσπισεν» πλέουν σε κυπριακά νερά φέρνοντας από την Ελλάδα «ανάριθμων κυμάτων γλυκασμόν».
Όσο για το ποιητικά επαναλαμβανόμενο ότι στην Κύπρο το «θαύμα ζει ακόμη», έχω τη γνώμη ότι το ελληνικό στην Κύπρο είναι θαυμαστά ελληνικό και ζει ακόμη ενόσω είναι ζυμωμένο με τον τόπο χωρίς καρυκεύματα και πρόσθετες γεύσεις δες την ελληνική σημαία κάθε Κυριακή στις αυλές των εκκλησιών δες την αμεσότητα και την ειλικρίνεια των κυπριακών φωτογραφιών του Σεφέρη δες πολλά.
*Ο Χαράλαμπος Μπακιρτζής, είναι Διευθυντής του Ιδρύματος Αναστάσιος Γ. Λεβέντης
Το βιβλίο διατίθεται στο Ίδρυμα Αναστάσιος Γ. Λεβέντης ( Γλάδστωνος 40, Λευκωσία ) και στα βιβλιοπωλεία στην τιμή των 7 ευρώ. Επίσης , από το Ίδρυμα Αναστάσιος Γ. Λεβέντης έχει κυκλοφορήσει και το βιβλίο : ” Η ΔΙΑΚΟΣΙΕΤΗΡΙΔΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ 1821-2021″
*Στην φωτογραφία (κορυφή της δημοσίευσης) ο Γ. Σεφέρης , την Κυριακή 8 Νοεμβρίου 1953, στο κάστρο του Αγίου Ιλαρίωνα ( Πανταδάκτυλος) μπροστά στο περίφημο ” Παράθυρο της Ρήγαινας” με θέα προς την Κερύνεια
