Ο εικονογραφικός τύπος της «Εις Άδου Καθόδου»

Η ΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ ΣΤΗΝ ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΑΓΙΟΓΡΑΦΙΑ

Η Ανάστασης του Χριστού είναι η σημαντικότερη, η λαμπρότερη, η πιο χαρούμενη μέρα μέσα στον εορταστικό κύκλο της Χριστιανοσύνης. Και αυτό, γιατί ο Κύριος κατήργησε το θάνατο, μας έδωσε χαρά και ελπίδα για αιώνια ζωή. Η Ανάσταση γίνεται καθημερινό γεγονός μέσα από τη θεία Λειτουργία
Όπως γράφει στο βιβλίο του «Ο ΜΥΣΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΕΙΚΟΝΩΝ» ο θεολόγος και μελετητής της βυζαντινής αγιογραφίας , Χρήστος Γ. Γκότσης, η εικόνα της Αναστάσεως στην Ορθόδοξη Εκκλησία έχει δύο τύπους:
Α) Η κάθοδος του Χριστού στον Άδη.

                                                             Η «Εις Άδου Κάθοδος», τοιχογραφία από την Μονή της Χώρας/ Κωνσταντινούπολη

Β) Το κενό Μνημείο άλλοτε με τον Πέτρο και τον Ιωάννη και άλλοτε με τον άγγελο. Αργότερα η εικόνα της Αναστάσεως του δεύτερου τύπου πλουτίστηκε με τις σκηνές της εμφάνισης του Χριστού στη Μαρία Μαγδαληνή (το «Μη μου άπτου») και στις δύο Μαρίες (το «Χαίρε των Μυροφόρων»).
Τόσο τα Ευαγγέλια, όσο και η Παράδοση της Εκκλησίας, σιγούν για τη στιγμή της Ανάστασης και δε λένε πως ο Χριστός αναστήθηκε. Συνεπώς, από τις δύο παραστάσεις: Η μία είναι συμβολική παράσταση. Απεικονίζει τη στιγμή που προηγήθηκε της θεόσωμης Ανάστασης του Χριστού – την Κάθοδο στον Άδη.

Φορητή εικόνα από την Μονή Παντοκράτορος ( ©) του Αγίου Όρους

Η άλλη τη στιγμή που ακολούθησε την Ανάσταση του Σώματος του Χριστού, την ιστορική επίσκεψη των Μυροφόρων στον Τάφο του Χριστού.
Εκτός από τους παραπάνω δύο τύπους της Αναστάσεως, συναντάμε και έναν τρίτο: Αυτόν που δείχνει το Χριστό γυμνό, μ’ ένα μανδύα ριγμένο, πάνω του να βγαίνει από τον Τάφο κρατώντας κόκκινη σημαία, αλλά η εικόνα αυτή δεν είναι Ορθόδοξη, αλλά δυτικής τεχνοτροπίας.
Οι βυζαντινοί αγιογράφοι φιλοτεχνήσαν εξαίσιες εικόνες της Ανάστασης με την αποκαλυπτική απλότητα της αλήθειας, κι’ όχι θεατρικές σκηνοθεσίες. Απ’ αυτές τις εικόνες, άλλες είναι ζωγραφισμένες σε σανίδια κι’ άλλες στον τοίχο και άλλες με ψηφιδωτό, όπως της Μονής του Δαφνιού, του Οσίου Λουκά και της Νέας Μονής της Χίου. Απ’ όσες εικόνες είναι στον τοίχο ιστορημένες, ξεχωρίζουν η περίφημη εικόνα του παρεκκλησίου της Μονής της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη, η Ανάσταση στην Περίβλεπτο του Μύστρα και μια άλλη, που ζωγράφισε ο Πανσέληνος, στο Πρωτάτο του Αγίου Όρους.

Ψηφιδωτό από τον Όσιο Λουκά Βοιωτίας

Τοιχογραφία Πανσέληνου Πρωτάτο του Αγίου Όρους.
Ο μεγάλος αγιογράφος της Ορθοδοξίας και της Ρωμιοσύνης, Φώτης Κόντογλου (1895-1965), στο έργο του «Έκφρασις» σημειώνει πως ο περισσότερο διαδεδομένος και γνωστός τύπος ως εικόνα της Ανάστασης, είναι αυτός που παριστάνει την Κάθοδο του Χριστού στον Άδη και τη λύτρωση των δικαίων της Παλαιάς Διαθήκης, αλλά και όσων νεκρών πίστεψαν στο κήρυγμα Του. Ενώ το γεγονός της Ανάστασης του Χριστού μαρτυρείται από το σύνολο των Ευαγγελιστών, εντούτοις δεν υπάρχει σε κανένα Ευαγγέλιο αναφορά για την κάθοδο του Χριστού στον Άδη, εκτός από εκείνη που έμμεσα γίνεται από τον Ευαγγελιστή Ματθαίο, όταν περιγράφει τα γεγονότα που συνέβησαν κατά τη στιγμή που ο Ιησούς παρέδωσε το πνεύμα Του. Στο Ευαγγέλιο του Ιωάννη ο ίδιος ο Χριστός είχε προειπεί, απαντώντας στις κατηγορίες των Ιουδαίων για το ότι δεν τηρούσε την Εορτή του Σαββάτου, αφού θεράπευε αρρώστους: «αμήν αμήν λέγω υμίν ότι έρχεται ώρα και νυν έστιν ότε οι νεκροί ακούσουσιν της φωνής του υιού του θεού και οι ακούσαντες ζήσουσιν… έρχεται ώρα εν η πάντες οι εν τοις μνημείοις ακούσουσιν της φωνής αυτού και εκπορεύσονται οι τα αγαθά ποιήσαντες εις ανάστασιν ζωής, οι δε τα φαύλα πράξαντες εις ανάστασιν κρίσεως».

Ψηφιδωτό στην Μονή Δαφνιού
Η διήγηση για την Κάθοδο του Χριστού στον Άδη συναντάται μόνο στο απόκρυφο Ευαγγέλιο του Νικοδήμου, το οποίο έρχεται να συμπληρώσει το κενό της διήγησης των ευαγγελικών κειμένων.
Ο Κόντογλου, γνωρίζοντας το Ευαγγέλιο του Νικοδήμου και την υμνολογία της Αναστάσεως που αντλεί από αυτό, θεωρεί τον εικονογραφικό τύπο της «Εις Άδου Καθόδου» ως την γνήσια εικόνα του θέματος, παραδεδομένη από τους παλαιούς αγιογράφους και εκφράζουσα με άριστο τρόπο το πασίγνωστο τροπάριο της εορτής «Χριστός Ανέστη εκ νεκρών, θανάτω θάνατον πατήσας και τοις εν τοις μνήμασι ζωήν χαρισάμενος». Τον τύπο αυτό εικονογράφησε ο Κόντογλου και στο ναό της Καπνικαρέας, στην Αθήνα.

Δια χειρός Φώτη Κόντογλου, Παναγία Καπνικαρέα Αθηνών
Τέλος, ο Κόντογλου αντιδιαστέλλει την εικόνα της «Εις Άδου Καθόδου» του Χριστού με την δυτικού τύπου εικόνα της Ανάστασης, θεωρώντας τη δεύτερη «στερημένη από το μυστικό και πνευματικό νόημα του βυζαντινού τύπου».

Α. Βικέτος

*Η πρώτη φωτογραφία στην ιστοσελίδα είναι το ψηφιδωτό της “«Εις Άδου Καθόδου» από την Νέα Μονή Χίου