Μπλέτσας: Τα προσωπικά δεδομένα δεν είναι κτήμα κυβερνήσεων

Της Ξένιας Τούρκη * 

Η συζήτηση με τον Μιχάλη Μπλέτσα, διευθυντή πληροφορικής του περίφημου Media Lab του πανεπιστημίου ΜΙΤ κράτησε περισσότερο από μιάμιση ώρα. Και θα μπορούσε να διαρκέσει άλλη τόση, καθώς ο διακεκριμένος Έλληνας ειδικός απαντούσε κάθε ερώτηση με ιδιαίτερο ζήλο, εξηγώντας πως η τεχνολογία επηρεάζει όλο και περισσότερο τη ζωή μας. Οι θεαματικές αλλαγές που είδαμε να καταγράφονται τα τελευταία χρόνια είχαν και έχουν καταλυτικές συνέπειες. Από την εργασία μέχρι την ιατρική και από την εκπαίδευση μέχρι τον τρόπο που επικοινωνούμε, τα πάντα έχουν μπει κάτω από ένα διαφορετικό πρίσμα και κυρίως βρίσκονται κάτω από το άγρυπνο βλέμμα των πλατφορμών, οι οποίες έχουν καταστεί περίπου παντοδύναμες, καθώς ο αριθμός των χρηστών τους αυξάνεται μέρα με τη μέρα.

Με αφορμή και τα επεισόδια στο Καπιτώλιο στις αρχές Ιανουαρίου και τον αποκλεισμό του Ντόναλντ Τραμπ από ορισμένα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ο Μιχάλης Μπλέτσας τάσσεται σαφώς υπέρ της θεσμοθέτησης, ώστε οι πλατφόρμες, αλλά και τα κοινωνικά δίκτυα να λειτουργούν κάτω από κανόνες. Ωστόσο δεν θεωρεί πως αυτό είναι αρκετό και ως λύση για να περιοριστούν τα φαινόμενα ασυδοσίας πιστεύει πως το δωρεάν στο διαδίκτυο πρέπει να τελειώσει. Οι χρήστες θα πρέπει να καταβάλλουν ένα αντίτιμο για το περιεχόμενο που διακινούν και οι πλατφόρμες θα πρέπει να υποχρεωθούν να πληρώνουν για τα δεδομένα των χρηστών που χρησιμοποιούν, όπως επίσης και να καταβάλλουν πρόστιμο όταν παραβαίνουν τους κανόνες. Την ίδια στιγμή, πρέπει να αλλάξει εις βάθος και το εκπαιδευτικό μας μοντέλο, ανάφερε ο Έλληνας ειδικός, τονίζοντας ότι είναι καιρός να σταματήσει η σύνδεση της παιδείας με την επαγγελματική κατάρτιση. Ο κόσμος μας γίνεται όλο και πιο περίπλοκος και καθημερινά ερχόμαστε αντιμέτωποι με νέες προκλήσεις και νέα ηθικά διλήμματα που φέρνει η βιοτεχνολογία, η αυτοματοποίηση της εργασίας και η μεγαλύτερη ψηφιοποίηση της καθημερινότητάς μας. Προκειμένου να είμαστε σε θέση να αντιμετωπίσουμε αυτές τις αλλαγές και να παραμείνουμε ισχυροί στην αγορά εργασίας, πρέπει συνεχώς να μαθαίνουμε και να αναπροσαρμοζόμαστε. Αυτό θα γίνει αν δοθεί μεγαλύτερη έμφαση στις ήπιες δεξιότητες, οι οποίες καλλιεργούνται μέσω τις βιωματικής μάθησης και όταν σταματήσει η τόσο μεγάλη εξειδίκευση της γενικής παιδείας. Δυστυχώς, επεσήμανε ο Μιχάλης Μπλέτσας, από το εκπαιδευτικό σύστημα της Ελλάδας αλλά και της Κύπρου λείπουν βασικές, λειτουργικές δεξιότητες με αποτέλεσμα πολλά παιδιά να παραμείνουν λειτουργικά αμόρφωτα. 

-Ας ξεκινήσουμε με ένα ζήτημα που αφορά τις τελευταίες μέρες της προεδρίας Τραμπ. Πώς σχολιάζετε την απόφαση πολλών κοινωνικών δικτύων να “κόψουν” την πρόσβαση στον Ντόναλντ Τραμπ;

-Πολύ λίγο και πολύ αργά. Ήταν πολύ σωστή απόφαση διότι ο Ντόναλντ Τραμπ παραβιάζει εδώ και πολύ καιρό τους κανονισμούς των κοινωνικών δικτύων, επομένως η απόφασή τους ήταν απόλυτα σωστή. Όμως ήρθε πολύ αργά γιατί ήταν κάτι που θα έπρεπε να γίνει πολύ νωρίτερα. Καταλαβαίνω γιατί αυτό δημιουργεί αντιδράσεις και κάποιοι ισχυρίζονται πως αυτό είναι φίμωση και λογοκρισία. Δεν είναι ούτε το ένα ούτε άλλο. Υπάρχουν πολλοί τρόποι για να επικοινωνήσει ένας Πρόεδρος με το κοινό του, που να ταιριάζουν με το αξίωμά του και τη θεσμική του θέση και ας μην ξεχνάμε πως δεκάδες δημοσιογράφοι είναι διαπιστευμένοι για να μεταφέρουν τις απόψεις του προς τα έξω. Προτιμά το Twitter λόγω της αμεσότητάς του. Από τη στιγμή που παρενέβη τους κανόνες, η πρόσβαση θα έπρεπε να διακοπεί.

-Επομένως, θα πρέπει ότι έγινε με τον Ντόναλντ Τραμπ να γίνει και με όλους όσοι παραβιάζουν τους κανόνες;

-Η συζήτηση που πρέπει να γίνει είναι ποιος έχει τον πρώτο λόγο. Είναι τα ίδια τα κοινωνικά δίκτυα τα οποία πρέπει να παίρνουν τις αποφάσεις ή να υπάρχει κάποια άλλη Αρχή; Αυτή την ερώτηση στα μέσα μαζικής ενημέρωσης την έχουμε απαντήσει. Στις δυτικές χώρες υπάρχουν ανεξάρτητες Αρχές, οι οποίες ρυθμίζουν τη λειτουργία των μέσων ενημέρωσης. Με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης υπάρχει ένα μπέρδεμα γιατί δεν είναι μέσα ενημέρωσης, όσο και αν διαδραματίζουν έναν τέτοιο ρόλο. Το γεγονός ότι έχουν αφεθεί αρρύθμιστα αλλά και ανεξέλεγκτα εδώ και πολλά χρόνια δημιούργησε ένα σοβαρό πρόβλημα. Αυτό πρέπει να συζητήσουμε και όχι να απομονώνεται η συζήτηση στον Ντόναλντ Τραμπ.

-Με ποιο τρόπο μπορεί να θεσμοθετηθεί η λειτουργία των κοινωνικών δικτύων;

-Στις Ηνωμένες Πολιτείες, στις οποίες βρίσκονται οι περισσότερες πλατφόρμες, τουλάχιστον νομικά, ο νόμος προνοεί πως δεν φέρουν καμία ευθύνη για τον περιεχόμενο που ανεβάζουν οι χρήστες τους. Την εποχή που ψηφίστηκε ο νόμος πιθανόν και να είχε νόημα, είδαμε όμως όλοι πως τώρα αυτό δεν είναι λειτουργικό. Όταν μια πλατφόρμα γίνεται παγκόσμια και αποκτά τόσους πολλούς χρήστες και όταν αυτή αλγοριθμικά κανονίζει το τι θα δουν, η ιδέα ότι δεν έχει καμία ευθύνη για το περιεχόμενο πιστεύω πως έχει απαξιωθεί. Διότι οι πλατφόρμες ρυθμίζουν το τι βλέπουμε και όχι με το τι είναι χρήσιμο για μας, τι πραγματικά θα μας βοηθήσει αλλά με βάση το τι θα μεγιστοποιήσει την ενασχόλησή μας μαζί τους. Γιατί έτσι έχουν την ευκαιρία και να μας «γνωρίζουν» καλύτερα και να γίνονται πιο ελκυστικές προς τους διαφημιζόμενους. Για αυτό και αντιδρούν έντονα στις προσπάθειες θεσμοθέτησής τους, γιατί αυτό θα σημαίνει να κόβεται περιεχόμενο που δημιουργεί μεγάλη ενασχόληση και άρα αυτό αντιτίθεται στο βασικό επιχειρηματικό τους μοντέλο. Οι πλατφόρμες δεν μπορούν από μόνες τους αλγοριθμικά να λύσουν το ζήτημα, ούτε μια ανεξάρτητη Αρχή θα καταφέρει κάτι σημαντικό. Παράλληλα με αυτά, κατά την άποψή μου ο μόνος τρόπος για να λύσουμε το ζήτημα είναι να δούμε το επιχειρηματικό μοντέλο που ισχύει. Πρέπει να υπάρχει ένα κόστος. Θα πρέπει να καταβάλλεται ένα μικρό αντίτιμο, για παράδειγμα ένα μικρό ποσό για κάθε ανάρτηση που θα κάνει ένας χρήστης ή που θα μοιράζεται, ώστε να δημιουργείται η αίσθηση πως υπάρχει ένα κόστος. Οι ψευδείς ειδήσεις μεταδίδονται με έξι φορές μεγαλύτερη ταχύτητα από τις πραγματικές. Αν τους επιβαλλόταν ένα πρόστιμο οι χρήστες θα το σκέφτονταν δυο φορές και τρεις φορές προτού διακινήσουν μια ανάρτηση. Αν για παράδειγμα το Facebook έπρεπε να πληρώνει τους χρήστες του για την ενασχόλησή τους με αυτό και ταυτόχρονα οι χρήστες να πληρώνουν το κοινωνικό δίκτυο για τις υπηρεσίες που τους παρέχει, πάρα πολλά πράγματα θα ήταν διαφορετικά.

-Πόσο βάσιμος είναι ο φόβος μήπως αυταρχικά καθεστώτα αλλά και δημοκρατίες κάνουν κακή χρήση του μεγάλου όγκου προσωπικών δεδομένων που διαθέτουν με σκοπό τον ολοκληρωτικό έλεγχο των ανθρώπων;

-Ο μεγάλος όγκος προσωπικών δεδομένων δεν είναι κτήμα των κυβερνήσεων αλλά των διαδικτυακών πλατφορμών. Προφανώς και οι κυβερνήσεις για λόγους ασφαλείας μπορούν να έχουν πρόσβαση σε αυτά, όμως δεν είναι αυτός ο τρόπος με τον οποίο τα εκμεταλλεύονται. Αυτό που κάνουν οι πλατφόρμες, ξέροντας τον καθένα μας με ένα προσωπικό τρόπο είναι να στοχεύουν τα διαφημιστικά τους μηνύματα με πολύ μεγαλύτερη ακρίβεια. Τίποτα από αυτά δεν είναι καινούριο. Αυτό που είναι καινούριο είναι η δυνατότητα που έχει πλέον ο κάθε πολιτικός να επικοινωνεί ένα προς ένα με τους ψηφοφόρους του και να του στέλνει μηνύματα τη χρονική στιγμή και με ένα τέτοιο τρόπο ώστε να έχει τη μέγιστη επίδραση. Επομένως, ένας δημαγωγός πολιτικός που βασίζεται αποκλειστικά στα ψέματα, όπως για παράδειγμα ο Ντόναλντ Τραμπ έχει τη δυνατότητα να σερβίρει τα ψέματά του αφιλτράριστα και χωρίς καμία δυνατότητα δημόσιας κριτικής. Αυτό η κατάσταση δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί με τους σημερινούς μηχανισμούς ελέγχου. Η επικοινωνία του πολιτικού με τους ψηφοφόρους του είναι απόλυτα κρυφή πια. Ο πολιτικός πια μπορεί να εμφανιστεί με οποιονδήποτε τρόπο βολεύει τον ψηφοφόρο και να του πει αυτά που θέλει να ακούσει. Δεν δουλεύει όμως με αυτό τον τρόπο η δημοκρατία, οι ιδέες, οι συζητήσεις πρέπει να είναι δημόσιες και να γίνονται στο φως για να μπορεί ο καθένας να τις κρίνει.

Ψηφιακοί μετανάστες αυτοί που παίρνουν τις αποφάσεις

-Η ψηφιακή πραγματικότητα διαποτίζει και μετουσιώνει οτιδήποτε μέχρι πρότινος θεωρούσαμε δεδομένο. Είμαστε ακόμη στην αρχή, πιστεύετε, αυτής της μεταμόρφωσης ή πλέον γνωρίζουμε σε ποια κατεύθυνση κινείται η ανθρωπότητα;

-Δεν είμαστε στην αρχή, έχουμε δει τα υπέρ και τα κατά σε μεγάλο βαθμό. Αυτό που φάνηκε ξεκάθαρα είναι πως οι λύσεις για τα προβλήματα που παρουσιάζονται δεν μπορεί να είναι παγκόσμιες, αλλά μάλλον τοπικές. Η τεχνολογία, η υπερσυνδεσιμότητα κυρίως, παίζει όλο και πιο σημαντικό ρόλο, είδαμε και τώρα ότι αν αφήσουμε το ανθρώπινο κόστος της πανδημίας έξω από την εξίσωση, είναι χάρη στην τεχνολογία που καταφέραμε να βρούμε λύσεις. Είναι προφανές ότι οι θεσμοί έχουν μια δυσκολία να ακολουθήσουν και άγονται από την τεχνολογία αντί να οδηγούν, όμως σε μεγάλο βαθμό το θέμα έχει να κάνει με το ότι αυτοί που κρατούν τα ηνία είναι σαν ψηφιακοί μετανάστες σε αντίθεση με τους νεότερους που έχει μάθουν να ζουν με την τεχνολογία. Κάποια πράγματα φαίνονται εφιαλτικά ίσως. Εμείς για παράδειγμα παραπονιόμαστε για την απώλεια της ιδιωτικότητάς μας, τα παιδιά μας πάλι δεν φαίνεται να ενοχλούνται και ζουν με αυτό. Είμαστε σε μια φάση μεταβατική, όπου η αναλογική και η ψηφιακή κοινωνία προσπαθούν να βρουν την ισορροπία μεταξύ τους. Εν πάση περιπτώσει το διαδίκτυο είναι κάτι πολύ μεγαλύτερο από τις πλατφόρμες και τα κοινωνικά δίκτυα. 

H τεχνητή νοημοσύνη για να είναι χρήσιμη χρειάζεται να είναι εκτεταμένη νοημοσύνη

-Η τεχνητή νοημοσύνη διαδραματίζει συνεχώς μεγαλύτερο ρόλο στη ζωή μας. Όμως την ίδια στιγμή φοβίζει τους ανθρώπους επειδή δεν είναι σίγουροι ότι θα παραμείνει «υπάκουη». Ποια κατεύθυνση βλέπετε ότι θα πάρει η θεσμοθέτησή της;

-Κατ’ αρχάς να διευκρινίσουμε πως η τεχνητή νοημοσύνη δεν έχει συνείδηση, δεν έχει σκοπό και δεν θέλει να κάνει κάτι. Η τεχνητή νοημοσύνη που μας απασχολεί σήμερα είναι η μηχανική μάθηση, η οποία στην ουσία είναι μια στατιστική μέθοδος επεξεργασίας μεγάλου όγκου δεδομένων, την οποία δεν μπορεί να κάνει ο ανθρώπινος εγκέφαλος. Συνήθως καταλήγει σε σωστά συμπεράσματα, όμως κάνει και λάθη καθώς δεν πραγματεύεται έννοιες. Είναι απαραίτητη; Σαφώς και ναι, ειδικά σε ένα περιβάλλον όπου έχουμε να επεξεργαστούμε μεγάλο αριθμό πληροφοριών. Το θέμα είναι αυτά τα εργαλεία να τα χρησιμοποιούμε για τον σωστό σκοπό. Αυτή τη στιγμή είναι μόδα, παντού όλοι συζητούν για τη μηχανική μάθηση. Σήμερα η τεχνητή νοημοσύνη για να είναι χρήσιμη χρειάζεται να είναι εκτεταμένη νοημοσύνη, δηλαδή να χρησιμοποιηθεί σαν ενισχυτικό της ανθρώπινης δραστηριότητας. Να τη χρησιμοποιούμε αλλά πάντα να υπάρχει από πάνω και κάποιος άνθρωπος για να επιβλέπει. Η συζήτηση είναι τεράστια επειδή αφορά αλγόριθμους υπολογιστικής στατιστικής και όχι κλασικούς αλγορίθμους, όπου ξέρουμε γιατί πήραν μια συγκεκριμένη απόφαση. Αυτό που κυρίως πρέπει να προσέξουμε είναι οι αλγόριθμοι αυτοί να μην έχουν πόλωση με τον τρόπο με τον οποίο έχουν εκπαιδευτεί. 

-Μέχρι πού θα μας πάρει η βιοτεχνολογία; Πόσο απέχουμε από τον «Homo Technologicus» ένα νέο είδος ανθρώπου, υπερανθρώπου για πολλούς, με βιολογικές και τεχνολογικές καταβολές;

-Είναι μια μεγάλη συζήτηση καθώς υπάρχουν τεράστια θέματα βιοηθικής. Κανένας μάλλον δεν θα έχει αντίρρηση να χρησιμοποιήσουμε εργαλεία για να επέμβουμε στο γονιδίωμά μας και να θεραπεύσουμε κάποια πράγματα που μας κληρονόμησε η εξέλιξη. Τώρα αν θα χρησιμοποιηθεί για να φτιάξουμε μια κάστα ανώτερη από τους άλλους, αυτό μάλλον είναι ένα σενάριο επιστημονικής φαντασίας. Από τη στιγμή που μπορεί ο άνθρωπος να επέμβει στο γονιδίωμά του όλες οι πιθανότητες είναι ανοικτές και είναι καλό που έχει ανοίξει αυτός ο κύκλος συζητήσεων. Η ευγονική είναι κάτι που επιχειρήθηκε και άλλες φορές στο παρελθόν, όμως οι άνθρωποι κατέληξαν πως αυτό δεν ταιριάζει με τις βασικές τους αξίες και ελπίζω πως αυτό θα επαναληφθεί και τώρα. Σαφώς οποιαδήποτε νέα τεχνολογία κρύβει και κινδύνους και η συγκεκριμένη έχει πάρα πολλά ηθικά ζητήματα. Η βιοτεχνολογία έχει τεράστιες δυνατότητες, είδαμε πως χάρη σε αυτήν πετύχαμε εμβόλιο για την Covid-19 μέσα σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα. Αυτό πρέπει να δούμε και όχι την ευγονική.

Να μάθουμε να μαθαίνουμε στο σχολείο

-Πώς πρέπει να αλλάξει η εκπαίδευση ώστε να προσαρμοστεί στις νέες ανάγκες της αγοράς εργασίας;

-Οι ανάγκες της αγοράς εργασίας πρέπει να είναι ο σκοπός της επαγγελματικής κατάρτισης και όχι της παιδείας. Υπάρχει η βασική παιδεία, η οποία δεν πρέπει να αλλάζει τόσο εύκολα, η οποία δίνει αρχές και αξίες. Μέχρι σήμερα ήταν στοχευμένη στη μετάδοση μιας συγκεκριμένης γνώσης που σε μεγάλο βαθμό είχε να κάνει να με την επαγγελματική σταδιοδρομία. Αυτό πρέπει να αλλάξει και να επικεντρωθούμε στο πως θα συνεχίσουμε να μαθαίνουμε για το υπόλοιπο της ζωής μας. Ο κόσμος γίνεται όλο και πιο πολύπλοκος, η ανθρώπινη γνώση πολλαπλασιάζεται επομένως η ιδέα ότι κάποιος μπορεί να πάρει τις γνώσεις που χρειάζεται για όλη του τη ζωή μέσα από δέκα δώδεκα χρόνια σχολείο είναι ξεπερασμένη. Πρέπει να δώσουμε μεγαλύτερη έμφαση στις ήπιες δεξιότητες, οι οποίες καλλιεργούνται μέσω τις βιωματικής μάθησης. Πρέπει να σταματήσει η τάση να εξειδικεύουμε την γενική παιδεία από πολύ νωρίς. Επομένως, η υποχρεωτική εκπαίδευση πρέπει να επικεντρωθεί περισσότερο στην παιδεία και λιγότερο στην επαγγελματική εκπαίδευση. Από το εκπαιδευτικό σύστημα της Ελλάδας πιστεύω και της Κύπρου λείπουν βασικές, λειτουργικές δεξιότητες. Το σχολείο αφήνει πολλά παιδιά πίσω, στην ουσία τα αφήνει λειτουργικά αμόρφωτα, παρόλο που αξιακά και στις δύο χώρες η παιδεία τοποθετείται πολύ ψηλά. 

-Σας προβληματίζει η απροθυμία πολλών παιδιών και ειδικά κοριτσιών να ακολουθήσουν κλάδους STEM;

-Με προβληματίζει για τις κοινωνίες στις οποίες ισχύει αυτό. Ζώντας στις ΗΠΑ δεν είναι κάτι που το βλέπω να συμβαίνει εδώ. Ξέρετε, η μητέρα μου ήταν η πρώτη γυναίκα εγγεγραμμένη μηχανικός στο Τεχνικό Επιμελητήριο Κρήτης τη δεκαετία του ’60 και βλέπω πόσα βήματα έχουν γίνει από τότε. Προφανώς υπάρχουν πολλά στερεότυπα, όμως τα πράγματα ευτυχώς αλλάζουν.

-Ποια πρέπει να είναι η αντίδρασή μας απέναντι στην αυτοματοποίηση, πιστεύετε, ώστε να μη βρεθούμε εκτός αγοράς εργασίας;

-Μέχρι στιγμής ενώ υπήρξαν πολλές προειδοποιήσεις για την αυτοματοποίηση και την αντικατάσταση πολλών εργαζομένων από μηχανές, εντούτοις αυτό δεν έχει συμβεί. Εμένα με απασχολεί πολύ περισσότερο το γεγονός πως έχοντας μηχανές με αυξημένες ικανότητες, αυξάνονται και οι απαιτήσεις των χειριστών αυτών των εργαλείων. Επομένως, είναι πολύ πιθανόν ότι θα υπάρχουν θέσεις εργασίας αλλά να μην υπάρχουν άνθρωποι με τα κατάλληλα προσόντα για να τις καλύψουν, ειδικά σε χώρες που δεν υπάρχουν μεγάλες εταιρείες ή μεγάλοι οργανισμοί που εκπαιδεύουν κατάλληλα τα στελέχη τους. Πολλές έρευνες ήδη δείχνουν ξεκάθαρα ότι δεν θα υπάρχει έλλειψη θέσεων εργασίας αλλά έλλειψη προσόντων. Για αυτό και το να μάθουμε να μαθαίνουμε στο σχολείο είναι το πιο σημαντικό, διότι οι εξελίξεις τρέχουν πολύ γρήγορα. Η αυτοματοποίηση δεν με τρομάζει, άλλωστε η κάθε βιομηχανική επανάσταση δημιούργησε περισσότερες θέσεις εργασίες από αυτές που χάθηκαν.

-Η έρευνα στην τεχνολογία σας φέρνει αντιμέτωπους λίγο ή πολύ τα όρια των ανθρώπων;

-Μα αυτό είναι το νόημα της τεχνολογίας. Να βρούμε ποια είναι τα όριά μας και να τα ξεπεράσουμε. Η τεχνολογία σπρώχνει τα όρια λίγο πιο πέρα και για αυτό πρέπει να είμαστε πολύ προσεκτικοί για τις παράπλευρες συνέπειες. Αυτό που ζούμε, για παράδειγμα με την κλιματική αλλαγή είναι ότι δεν κοιτάμε τις παράπλευρες συνέπειες, εστιάζουμε την προσοχή μας σε κάτι και δεν κοιτάμε τη συνολική εικόνα.