«Κρυφές πτυχές του Μακεδονικού»

“Τον Μάρτιο του 1964, ένας Έλληνας μετανάστης ξεκινούσε από το Μόναχο  για την πατρίδα, για  μόνιμη επανεγκατάσταση. Είχε φορτώσει στο αυτοκί νητό του τις βαλίτσες με τα υπάρχοντά του, εκτός από μερικά ογκώδη αντι κείμενα, ανάμεσα στα οποία μια συσκευή τηλεόρασης, που τα είχε στείλει  με το τρένο. Προς μεγάλη του έκπληξη, όταν πήγε να τα παραλάβει από το  τελωνείο  του  σταθμού  Λαρίσης,  του  ανακοινώθηκε  ότι  η  τηλεόρασή του  είχε κατασχεθεί. Η εισαγωγή τηλεοράσεων στην Ελλάδα απαγορευόταν.   Μισό  αιώνα  αργότερα,  ανακάλυψα  στα  αρχεία  του  Υπουργείου  Εξωτερικών την αίτηση, που ο άνθρωπος είχε υποβάλει προς την Α΄ Διεύθυνση  (τμήμα  Βαλκανικών  Υποθέσεων)  του  υπουργείου,  ζητώντας  να  του αποδοθεί η συσκευή, «την οποίαν», έγραφε, «ηγόρασα εκ του υστερήματός μου με δόσεις».   Αγνοούσε, ίσως, ότι η συσκευή θα του ήταν ούτως ή άλλως άχρηστη. Η  Ελλάδα του 1964 μπορεί να ήταν μία από τις πιο γρήγορα αναπτυσσόμενες  χώρες  στον  κόσμο  (ρυθμός  ανάπτυξης,  το  1963,  11,8%),  μπορεί  να  ήταν η πρώτη χώρα που είχε υπογράψει συμφωνία σύνδεσης με την ΕΟΚ  των έξι, μπορεί να είχε μόλις δει έναν ποιητή της να κερδίζει το βραβείο  Νόμπελ, αλλά τηλεόραση δεν έβλεπε. Ήταν η μοναδική ευρωπαϊκή χώρα  που δεν είχε δημιουργήσει δίκτυο τηλεόρασης. Η τηλεόραση είχε φθάσει  στη  Γιουγκοσλαβία,  στη  Ρουμανία  και  στη  Βουλγαρία  από  τα  μέσα  της  δεκαετίας  του ’50,  στην Αλβανία  το  1960, αλλά  στην Ελλάδα  όχι ακόμη.  Το  ήξερε,  άραγε,  ο  μετανάστης,  όταν  αποφάσιζε  να φέρει  τη  γερμανική  του τηλεόραση στην πατρίδα; Εκείνο που ασφαλώς αγνοούσε ήταν ότι η  εισαγωγή τηλεοπτικών συσκευών στη χώρα απαγορευόταν.   Φανταζόμουν την έκπληξή του, καθώς διάβαζα, χειρόγραφη, την αίτησή του. Αλλά και για εμένα ήταν μια έκπληξη.

Τι θα μπορούσε να εξηγεί  αυτή την παράλογη απαγόρευση; Χρειάστηκε να ψάξω στα αρχεία για να  βρω την απάντηση.   Τον Αύγουστο του 1959, πέντε χρόνια πριν από το ταξίδι του μετανάστη,  είχε  αρχίσει  να  λειτουργεί  στα  Σκόπια  ο  τηλεοπτικός  σταθμός  της  «Λαϊκής Δημοκρατίας  της Μακεδονίας». Στην αρχή αναμετέδιδε  το πρόγραμμα της τηλεόρασης του Βελιγραδίου και κάποια ιταλικά προγράμματα. Σύντομα άρχισε να  μεταδίδει και  τοπικά,  «μακεδονικά»  προγράμματα.  Τον  Νοέμβριο  του  1959,  ένα  τηλεγράφημα  του  προξενείου  μας  στα  Σκόπια ενημέρωνε την κεντρική υπηρεσία για τη λειτουργία του σταθμού.  Το τηλεγράφημα κοινοποιήθηκε αμέσως στην ΚΥΠ, με το επείγον αίτημα  να  διαπιστωθεί  «αν  είναι  τεχνικώς  δυνατή  η  λήψις  των  προγραμμάτων  αυτών εν Ελλάδι». Όταν  η απάντηση  της  ΚΥΠ  ήρθε και  ήταν  θετική,  στο  Υπουργείο  Εξωτερικών  έγιναν  αλλεπάλληλες  συνεννοήσεις  μέχρι  να  καταλήξουν στην πρωτότυπη πρόταση: «Δοθέντος ότι η διά της τηλεοράσεως προπαγάνδα δύναται να είναι εκτάκτως επικίνδυνος», έγραφε ο διευθυντής  της  Α΄  Διεύθυνσης,  «φρονούμε  ότι  δέον  να  παρεμποδισθή  η  εκ  του εξωτερικού εισαγωγή μηχανημάτων λήψεως τηλεοράσεως, συνηρμολογημένων ή και εις τμήματα».   Η εισήγηση έγινε δεκτή. Τον Μάρτιο του 1960 εκδόθηκε η ειδική εγκύκλιος του Υπουργείου Οικονομικών 3328/60, με την οποία προβλεπόταν η  απαγόρευση  εισαγωγής  τηλεοπτικών  συσκευών,  «συνηρμολογημένων  ή  εις τμήματα», χωρίς ειδική, προηγούμενη άδεια των υπουργών Οικονομικών  και  Εξωτερικών.  Παράλληλα,  οι  αρχές  ασφαλείας  είχαν  εντολή  να  καταγράφουν  τα  σπίτια  στη  βόρεια Ελλάδα  που  διέθεταν κεραία  τηλεό‐ ρασης. Μια έκθεση  της  ΚΥΠ  με  ημερομηνία  13 Μαρτίου  1965  σημείωνε  ότι «εις Φλώριναν λειτουργούν πέντε συσκευαί εις οικίας πολιτών». Στις  αρχές του 1966 ο διοικητής της ΚΥΠ, στρατηγός Παπαγεωργόπουλος, κοινοποιούσε με απόρρητο έγγραφο στον πρωθυπουργό, Στέφανο Στεφανόπουλο, τις ανησυχίες του. «Καθίσταται σαφές», έγραφε ο στρατηγός, «ότι  αι εκπομπαί, ανεξαρτήτως των εξωτερικών, μορφωτικών, καλλιτεχνικών ή  πολιτιστικών  καλύψεων  υφ’  ας  παρουσιάζονται,  αποβλέπουν  σταθερώς  εις  την επίτευξιν  του  μοναδικού  σκοπού,  ήτοι  της  προπαγάνδας επί  του  σλαβοφώνου, αλλά και του ελληνοφώνου στοιχείου της Μακεδονίας, διά  την εν καιρώ έγερσιν επισήμως θέματος ανεξαρτητοποιήσεως».  Είναι  μια  αξιοπρόσεκτη  σύμπτωση  ότι,  ταυτόχρονα  με  την  υποβολή  αυτής της έκθεσης, το Εθνικό Ίδρυμα Ραδιοφωνίας πήρε επιτέλους πράσινο  φως  να  ξεκινήσει  τις  πειραματικές  εκπομπές  του  τηλεοπτικού  του  σταθμού. Η δημιουργία τηλεοπτικού σταθμού στην Ελλάδα είχε εξαγγελθεί πολλές φορές από το 1951 κι ύστερα, διεθνείς διαγωνισμοί είχαν διεξαχθεί και ακυρωθεί, σχέδια είχαν καταστρωθεί και είχαν μείνει στο συρτάρι. Κατά κάποιον τρόπο, η Ελλάδα απέκτησε τελικά τηλεόραση εν μέρει  Κρυφές πτυχές του Μακεδονικού  13  χάρις στον τηλεοπτικό σταθμό των Σκοπίων, για τον φόβο της «μακεδονικής» προπαγάνδας.  

ΗΤΑΝ ΜΙΑ ΕΠΟΧΗ  όπου  ο  ορίζοντας του Ψυχρού Πολέμου  βάραινε  στις επιλογές εξωτερικής πολιτικής όσο και στο εσωτερικό πολιτικό κλίμα της  χώρας.  Η  Αθήνα  ισορροπούσε  ανάμεσα  στις  άταφες  ακόμη  μνήμες  και στα  επιτηδείως  συντηρημένα  πάθη του Εμφυλίου,  στους  πολιτικά  μεταφρασμένους,  εσωτερικά, φόβους  για  τον  «από  Βορρά  κίνδυνο»  και  στις  σκοπιμότητες της συμμαχίας στην οποία ανήκε, που επέβαλλαν μια προσέγγιση της Αθήνας με το Βελιγράδι.   Την άνοιξη  του  1959,  ο  Κωνσταντίνος  Καραμανλής είχε  συναντηθεί με  τον Τίτο και στη συνέχεια είχε υπογραφεί μια συμφωνία, που ο Σοφοκλής  Βενιζέλος  είχε  επικρίνει  ως  παράγουσα  «κινδύνους  εθνικής  αφυπνίσεως  των εναπομεινάντων σλαβοφώνων της δυτικής Μακεδονίας». Τον Μάρτιο  του 1962, η κυβέρνηση Καραμανλή αποφάσισε να αναστείλει τη συμφωνία  με τον Τίτο, ως απάντηση «εις την περί μακεδονικού προπαγάνδαν». Η κρίση κορυφώθηκε εκείνη τη χρονιά με την κυκλοφορία ενός βιβλίου, με συγγραφέα τον τότε πρόεδρο της Λ. Δ. Μακεδονίας Κολισέφσκυ, που υποστήριζε  πως  υπάρχει  μακεδονικό  έθνος  με  δική  του  ιστορία  και  γλώσσα,  το  οποίο  υπήρξε  θύμα  του  σερβικού,  του  βουλγαρικού και  του ελληνικού εθνικισμού. Τον Δεκέμβριο εκείνης της χρονιάς, του 1962, ο Έλληνας υπουργός Εξωτερικών Αβέρωφ και ο Γιουγκοσλάβος ομόλογός του Πόποβιτς έφθαναν  σε  μια  συμφωνία  άμβλυνσης  των  εντάσεων.  Συμφώνησαν,  όπως  γράφει  ο  Σπύρος  Λιναρδάτος,  «να  παραμεριστεί  το  “μακεδονικό”,  να  μη  συζητείται, να μπει κατά κάποιον τρόπο στο ψυγείο». Παρέμεινε στο ψυγείο, όχι χωρίς κρίσεις, παρά τη βελτίωση των σχέσεων που έφερε αργότερα μια επίσκεψη του Γεωργίου Παπανδρέου στο Βελιγράδι.   Σε αυτό το πολιτικό περιβάλλον, σε αυτήν την ατμόσφαιρα της δεκαετίας του ’60 εγγράφεται η μικρή ιστορία της απαγόρευσης εισαγωγής τηλεοράσεων στην Ελλάδα.

Η ιστορία αυτή δείχνει, πολύ καθαρά πιστεύω,  ότι  το  «μακεδονικό»  που  εξερράγη  στην  ελληνική  δημόσια  σφαίρα,  με  ηφαιστειακή ένταση, το 1992 έχει προϊστορία, έχει ρίζες, έχει πολιτικό και  διπλωματικό παρελθόν. Μα δείχνει, επίσης, ότι η ελληνική πολιτεία είχε  πολύ  πριν από  το  1992  την  τάση  να  αλατίζει  τις  αντιδράσεις  της στις  αναρριπίσεις  του «μακεδονικού» με στοιχεία ανορθολογικά. Σουρεαλιστικά σχεδόν.   ΤΟ  ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟ  ΒΓΗΚΕ  ΑΠΟΤΟΜΑ  από  το  «ψυγείο»  με  τον  θάνατο  της  Γιουγκοσλαβίας. Όλα  έγιναν  με  ταχύτητα  αστραπιαία:  Από  την  ανεξαρτησία  της  Σλοβενίας  τον  Ιούλιο  του  1991  έως  τις  17  Δεκεμβρίου  του  ίδιου  χρόνου, όταν οι 12 υπουργοί Εξωτερικών της Ευρώπης, κάτω από ασφυκτική  γερμανική  πίεση, καλούσαν  όσες  πρώην  ομόσπονδες  γιουγκοσλαβικές  δημοκρατίες  επιθυμούσαν  την  ανεξαρτησία  τους  να  υποβάλουν  αίτηση  εντός  μιας  εβδομάδας.  Τον  Ιανουάριο  του  1992,  η  έως  τότε  ομόσπονδη  Δημοκρατία της Μακεδονίας διεκδικούσε την αναγνώρισή της ως ανεξάρτητο κράτος. Κι εμείς βρεθήκαμε αμέσως στη δίνη ενός πολιτικού κυκλώνα.   Η αναβίωση  του Μακεδονικού Ζητήματος, στα  τέλη  του 20ού αιώνα,  ήταν μια απροσδόκητη, τριπλή δοκιμασία για την Ελλάδα:  

– Η  χώρα  βρέθηκε απομονωμένη, καθώς  ο  διεθνής παράγοντας, που  ήθελε πάση θυσία τη σταθεροποίηση της νοτιότερης από τις γιουγκοσλα‐ βικές  δημοκρατίες, ώστε  να  μην  κυλήσουν  έως  εκεί  η φρίκη,  το  αίμα,  η  απίστευτη  βαρβαρότητα  των  πολέμων  της  Κροατίας  και  της  Βοσνίας,  εμπλέκοντας ίσως και τρίτες χώρες, όπως η Αλβανία, η Ελλάδα ή η Τουρκία, έδειχνε ελάχιστη κατανόηση για τις ελληνικές ευαισθησίες σχετικά με  το ζήτημα του ονόματος.  

– Η ελληνική κοινωνία έζησε το Μακεδονικό όχι πια ως διεθνή διένεξη,  όπως τη δεκαετία του ’60, μα ως εσωτερική, κυρίως, κρίση. Λες και οι πα‐ λιοί φόβοι, που διατύπωνε ένας στρατηγός της ΚΥΠ τη δεκαετία  του ’60  βρήκαν αντηχείο  στις  συνειδήσεις εκατομμυρίων Ελλήνων, αναμίχθηκαν  με  νέες,  καινοφανείς  υπαρξιακές  αγωνίες  και  μετασχηματίσθηκαν  σε  «ταυτοτική»  κρίση.  Είναι  ενδεικτικό  ότι  το  «καρδιογράφημα»  των  αντιδράσεων της ελληνικής κοινής γνώμης τα τελευταία 25 χρόνια ακολουθεί  λιγότερο τις στροφές των διπλωματικών και των πολιτικών εξελίξεων του  λεγόμενου  «σκοπιανού»  και  περισσότερο  εσωτερικούς,  πολιτικούς  και  ψυχο‐κοινωνικούς παράγοντες, με το θερμόμετρο στο κόκκινο στις αρχές  της δεκαετίας του ’90 και ξανά το 2018, αλλά θερμοκρασίες χαμηλές και  δημοσκοπική ύφεση των αντιδράσεων το 2001 ή το 2008, όταν διαφαινόταν πιθανότητα συμβιβασμού σε μια σύνθετη ονομασία.   

 – Και ο ελληνικός πολιτικός κόσμος, αιφνιδιασμένος, αντέδρασε αρχικά  με ορθολογισμό ανάλογο εκείνης της εισήγησης του Υπουργείου Εξωτερι‐ κών,  το  1964,  για απαγόρευση εισαγωγής  τηλεοράσεων.  Αγνόησε  την  έκκληση σημαντικών ανθρώπων, όπως ο Γεώργιος Ράλλης, ο Λεωνίδας Κύρκος, ο Ξενοφών Ζολώτας, η Ελένη Αρβελέρ, ο  Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος, που σε μια κοινή τους δήλωση το 1993 ζητούσαν να μην εμπλακεί το  πρόβλημα με «τις σκοπιμότητες των κομματικών αντιθέσεων και των ρητορικών πλειοδοσιών». Κι ύστερα χρειάστηκε να επιστρατεύσει όλο το ταλέντο, την επινοητικότητα και τη γνώση της διπλωματικής υπηρεσίας, για να  υπηρετήσει μια 25ετή, συστηματική επιχείρηση damage control.   ΤΗΝ  ΑΦΗΓΗΣΗ ΟΣΩΝ  ΣΥΝΕΒΗΣΑΝ  από  το  1992  έως  σήμερα  ανέλαβε  να  παραθέσει  στις σελίδες που ακολουθούν ο  συνάδελφος και φίλος Σταύρος  Τζίμας.  Ξεκινά  από  την  πρώτη  πράξη  του  δράματος,  στη  νέα  εποχή  του: την απόφαση του Γκλιγκόρωφ να διεκδικήσει ανεξαρτησία, απόφαση,  που αιφνιδίασε όχι μόνο την Αθήνα, αλλά και το Βελιγράδι, τον Μιλόσεβιτς.  Και  φθάνει  έως  τις  συγκαιρινές  μας  εξελίξεις,  φωτίζοντας  στη  διαδρομή τις γνωστές, μα και εντελώς άγνωστες στροφές της υπόθεσης.   Η χρησιμότητα αυτής της εξιστόρησης είναι αυτονόητη, καθώς δημοσιεύεται σε μια στιγμή που πρέπει να ληφθούν κρίσιμες αποφάσεις και η  γνώση  της  ιστορίας  είναι  απαραίτητη  για  μια  ορθολογική  και  δίκαιη  στάθμιση. Η αρετή αυτής  της εξιστόρησης είναι, επίσης, προφανής στον  αναγνώστη. Ο Σταύρος Τζίμας αφηγείται την 25ετία της κρίσης χωρίς φόβο και πάθος, με ακρίβεια, με τεκμηρίωση, ενσωματώνοντας τις μαρτυρίες των πρωταγωνιστών της, και με βαθιά γνώση όχι μόνο των γεγονότων,  αλλά και των προσωπικοτήτων, που τους έτυχε να λάβουν αποφάσεις, και  του ευρύτερου πολιτικού και κοινωνικού κλίματος  όχι μόνο  στην από εδώ, μα και στην από εκεί πλευρά των συνόρων. Είναι, άλλωστε, ο μόνος  Έλληνας δημοσιογράφος που παρακολουθεί την ιστορία αυτή από κοντά,  από τη γέννησή της έως σήμερα,  ζώντας ο ίδιος στη Θεσσαλονίκη, αλλά  ταξιδεύοντας  διαρκώς και  στην άλλη  πλευρά,  σε  γραφεία  πολιτικών, μα  και σε σπίτια απλών χωρικών. Οι συνάδελφοί του συχνά ανατρέχαμε στις  γνώσεις και  στη γνώμη  του για να κατανοούμε  τα απροσδόκητα και συχνά ανεξήγητα του Μακεδονικού. Ο θησαυρός αυτός είναι πια, με τη σημερινή έκδοση, προσβάσιμος σε όλους”.