«Κωνσταντινούπολη. Τα γεγονότα της 6ης-7ης Σεπτεμβρίου 1955. Φωτογραφίες και έγγραφα».

Η Dilek Guven*,με βάσητο άρχείο  εκπόνησε διδακτορική εργασία, με τίτλο « Τα γεγονότα της 6 / 7 Σεπτεμβρίου 1955, σε συνδυασμό με την ακολουθούμενη κατά την περίοδο της Τουρκικής Δημοκρατίας Μειονοτική Πολιτική ». Ο τόμος συνοδεύεται και από ένα δεύτερο, ογκώδη τόμο, όπου υπάρχουν ανέκδοτες φωτογραφίες, που ελήφθησαν κατά τη διάρκεια των γεγονότων το βράδυ εκείνο, κυρίως από την αστυνομία, και αποτέλεσαν μέρος της δικογραφίας κατά την δίκη όπου δικάστηκαν και αθωώθηκαν(!) τα μέλη της οργάνωσης «Η Κύπρος είναι Τουρκική». Στο δεύτερο αυτό τόμο δημοσιεύεται και μια πληθώρα εγγράφων, που μελέτησε η Guven*  κατά τη διάρκεια της έρευνάς της.

*Αναδημοσιεύουμε  παρακάτω συνομιλία-συνέντευξη της Dilek Guven**  με τον καταξιωμένο Αρμένιο δημοσιογράφο  Hrant Dink, Γενικό Διευθυντή Έκδοσης της εφημερίδας AGOS, ο οποίος δολοφονήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 2007.

Hrant Dink 

 – Να ξεκινήσουμε με το ιδιαίτερο ενδιαφέρον που δείχνετε στο θέμα

Απάντηση : Ξεκίνησα από προσωπικό ενδιαφέρον και μόνο. Μου είχε μιλήσει για τα γεγονότα αυτά ο παππούς μου όταν ήμουν ακόμα παιδί. Μου είχαν φανεί φοβερά και τρομερά τα όσα μου είπε. Στη Γερμανία, ιδιαιτέρως στα χρόνια που φοιτούσα στο λύκειο, βρέθηκα σε μια κοινωνία που ενδιαφερόταν πολύ με το παρελθόν της. Η περίοδος του ναζισμού ήταν συνέχεια θέμα συζήτησης και κριτικής. Όταν επισκεπτόμουν την Τουρκία προσπαθούσα να βρω κάτι σχετικό με τα γεγονότα αυτά και μου φαινόταν πολύ περίεργο το ότι δεν υπήρχε τίποτα.

Μετά από την μεταπτυχιακή μου εργασία με θέμα «Ο Τουρκικός εθνικισμός την περίοδο της οργάνωσης ‘Ένωση και Πρόοδος’» προσανατολίστηκα στο θέμα αυτό το οποίο δίχως αμφιβολία συνδέεται και είναι αποτέλεσμα της περιόδου εκείνης.

-Σε τι ποσοστό τα γεγονότα της 6/7 Σεπτεμβρίου συνδέονται με το Κυπριακό και σε τι ποσοστό οφείλονται σε άλλες αιτίες;

-Δεν είναι σίγουρα λάθος να δεχθούμε πως τα γεγονότα εκείνα έχουν σχέση με το Κυπριακό. Βεβαίως έχουν μια μικρή σχέση μ’ αυτό, όμως το πραγματικό πρόβλημα ήταν η σχετική με τις μειονότητες πολιτική της Τουρκίας.

-Κατά τη γνώμη σας, τα γεγονότα της 6/7 Σεπτεμβρίου πόσο αμφιλεγόμενα ιστορικά είναι;

-Κατά βάση υπάρχει μια κοινή παραδοχή σε όσους έζησαν τα γεγονότα ότι πρόκειται για όνειδος, ‘μαύρη κηλίδα’ ή ‘κακές μέρες’ τα χαρακτήριζαν. Βεβαίως υπάρχουν κι εκείνοι που λένε πως ‘κι οι Ρωμιοί στην Κύπρο έκαναν το και το  προσπαθώντας από κάπου να αντλήσουν κάποια δικαιολογία. Όμως η πλειοψηφία και κυρίως αυτοί με τους οποίους συζήτησα, μου άφησαν την εντύπωση πως τα βρίσκουν ντροπιαστικά. Δεν μπορούσαν, λένε, να κοιτάξουν στα μάτια τους γείτονές τους. Σίγουρα όμως δεν υπάρχει καθόλου σκέψη να ιδωθούν υπό το πρίσμα που εγώ ανέφερα: Ως μια ενιαία γραμμή που ξεκινά από την εποχή του «Ένωση και Πρόοδος». Κατά τη γνώμη τους οι χρονιές του ’50 είχαν τις δικές τους συνθήκες. Το ότι τον Σεπτέμβριο θα κηρύσσονταν στρατιωτικός νόμος, φαινόταν από τον Ιούλιο. Πλειοψηφούν εκείνοι που θεωρούν υπεύθυνη για τα γεγονότα την κυβέρνηση του Δημοκρατικού Κόμματος. Κατά τη γνώμη τους, ο πρωθυπουργός Αντνάν Μεντερές είχε πρόθεση, αργά ή γρήγορα, να τα χρησιμοποιήσει για να βάλει περιορισμούς στην Αντιπολίτευση.

-Σύμφωνα όμως με την δική σας εργασία, τα αίτια των γεγονότων είναι πολύ διαφορετικά.

Ακριβώς. Ως κυρίως αίτιο φαίνεται το Κυπριακό, όμως στην πραγματικότητα είναι η περίοδος οικοδόμησης εθνικού κράτους. Μπορούμε να ξεκινήσουμε από τους εκτοπισμούς πληθυσμών του 1915, το Φόρο Περιουσίας, τα γεγονότα της Θράκης. Όλα είναι και από μια περίοδος. Κατά τα Σεπτεμβριανά δεν χτυπήθηκαν μόνο οι Ρωμιοί. Αν δούμε τους αριθμούς πρόκειται για 60% Ρωμιούς, 20% Αρμένιους, 12% Εβραίους. Το εκτός Ρωμιών ποσοστό δεν είναι τυχαίο. Στους καταλόγους που κρατούσαν υπήρχαν και τα Αρμενικά καταστήματα και οι Αρμενικές οικογένειες. Εάν περιορίσουμε την αιτία στο Κυπριακό, τι δουλειά είχαν οι Αρμένιοι στους καταλόγους;

-Τι είναι αυτό που αποκαλείται ‘καταλόγους’;

Κατά τη διάρκεια των καταστροφών, σχεδόν σε κάθε μέρος, υπάρχει μια τριμελής καθοδηγητική ομάδα. Ο πρώτος δείχνει τα μέρη που θα καταστραφούν. Οι άνθρωποι αυτοί κρατούν καταλόγους με διευθύνσεις οικιών και καταστημάτων. Μια αποθήκη  δεν είχε καν αριθμό γραμμένο στον τοίχο βρέθηκε πανεύκολα και καταστράφηκε. Σύμφωνα με τα γαλλικά αρχεία, οι κατάλογοι αυτοί ετοιμάστηκαν από την εποχή του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου με τη σκέψη ‘μπορεί οι μειονότητες να μας δημιουργήσουν πρόβλημα, ας υπάρχουν καλό κακό’. Οι διευθύνσεις ζητήθηκαν από τους μουχτάρηδες. Ζητήθηκα από τους νυχτοφύλακες (μπεχτσήδες) να σημειώσουν τα σπίτια των μη μουσουλμάνων. Για παράδειγμα, υπάρχει ένας γερμανοεβραίος ο οποίος αργότερα ασπάσθηκε το Ισλάμ. Φυσικά δεν έχει καμία σχέση με το Κυπριακό, όμως έσπασαν κι αυτού το κατάστημα. Και φυσικά, όπως είναι γνωστό, υπάρχει μια ‘Έκθεση Μειονοτήτων‘ που συνέταξε το Λαϊκό Ρεπουμπλικανικό Κόμμα τη δεκαετία του’40. Συμφωνα με αυτό «έχουμε συνάξει όλες τις μειονότητες στην Πόλη και είναι απαραίτητο, με κάποιο τρόπο, να μειώσουμε τον αριθμό τους». Κατά τη γνώμη μου η πραγματική αιτία των Σεπτεμβριανών δεν είναι το Κυπριακό άλλα το ότι οι μειονότητες είχαν συγκεντρωθεί στην Πόλη.

-Όλες οι μειονότητες το ίδιο αξιολογούνται;

-Όχι. Όταν ελέγξουμε τους αριθμούς διαπιστώνουμε ένα 60, 20 και 10%. Οι αναλογίες λίγο πολύ συμφωνούν με τις αναλογίες του πληθυσμού. Πάνω κάτω είναι και η αναλογία του φόβου που προκαλούν. Λέγεται λοιπόν: «οι Ρωμιοί, παρά τις προσπάθειες, δεν ενσωματώνονται και είναι πιθανόν να συνεργαστούν με την Ελλάδα. Τι να κάνουμε ώστε να μειωθεί ο αριθμός τους»; Με τους Αρμένιους είναι λίγο περισσότερο θετικοί. Αριθμητικά δεν είναι όσοι οι Ρωμιοί και δεν έχουν στενή σχέση με κάποιο κράτος. Πέραν τούτου, οι Αρμένιοι ζουν περισσότερο μαζί με Τούρκους, έχουν κάπως ενσωματωθεί.

-Στο βιβλίο σας αναφέρεστε στην βίαιη μετακίνηση των Αρμενικών πληθυσμών. Μπορείτε να μας μιλήσετε γι’ αυτό;

Σύμφωνα με τα αμερικανικά αρχεία, το 1930 υπάρχουν στην Ανατολία 10 χιλιάδες Αρμένιοι. Στην Πόλη άλλες 60 χιλιάδες.

-Αυτό όμως δεν πρέπει να ευσταθεί. Σύμφωνα με τα πρακτικά της Λοζάννης υπάρχουν 170 χιλιάδες Αρμένιοι στην Ανατολία και 130 χιλιάδες στην Πόλη.

Πιθανόν. Πάντως στα αρχεία υπάρχει ο αριθμός που σας είπα. Από αυτούς οι 6 χιλιάδες, στην περίοδο 1924 – 1930 φεύγουν για τη Συρία. Οι πρώτοι φεύγουν το 1929. Στα χωριά, κυρίως με την χρησιμοποίηση πρακτόρων, καλλιεργείται η τάση του φευγιού. Οι διαδώσεις λένε: «Θα αγοραστούν σε λογικές τιμές τα σπίτια, τα τσιφλίκια, τα ζωντανά σας. Το καλύτερο για σας είναι να μεταναστεύσετε στη Συρία». Σε άλλα μέρη, για παράδειγμα στη Σεβάστεια, απαγορεύεται στους Αρμένιους να εγκαταλείψουν την πόλη. Για το λόγο αυτό, κυρίως όσοι ασχολούνται με το εμπόριο, εγκαταλείπουν τη Σεβάστεια. Υπάρχουν στα αμερικανικά αρχεία έγγραφα σύμφωνα με τα οποία ερωτούνται εάν διώχνονται δια της βίας. Υπάρχουν τέτοιες στενόχωρες καταστάσεις. Εκτός αυτού πιέζονται να μεταναστεύσουν από τα χωριά σε μεγαλύτερες πόλεις. Εκεί παρουσιάζεται τι πρόβλημα της ανεργίας. Όσοι δεν βρίσκουν δουλειά φεύγουν για τη Συρία.

-Οι πιέσεις αυτές με ποια μέθοδο πραγματοποιούνται;

Οι πράκτορες διαδίδουν το σύνθημα ‘καλύτερα να φύγετε’. Στα χωριά εγκαθίστανται μετανάστες από την Βουλγαρία. Όμως αυτό δεν αποδίδει καθότι μετανάστες και Αρμένιοι δημιουργούν καλές σχέσεις. Τη χρονιά του 1934 υπάρχουν περιπτώσεις Αρμενίων που φορτώνονται στα τρένα δια της βίας και στέλνονται στην Πόλη. Σύμφωνα με τις εκθέσεις των Αμερικανών, η νέα πολιτική που ακολουθείται, είναι ο εκφοβισμός, και η προσπάθεια να εμφανιστούν οι μεταναστεύσεις ως οικειοθελείς.Εάν κοιτάξουμε τα γεγονότα της Θράκης με τους Εβραίους, υπάρχουν ομοιότητες. Πετροβολούνται οι κατοικίες με εντολή του Κράτους και παρουσιάζονται ωσάν να τα κάνουν οι πολίτες. Η αιτία που γίνεται αυτό την εποχή εκείνη, είναι ο φόβος ότι επίκειται ιταλική επίθεση. Στη μεθόριο υπάρχουν μειονότητες, θεωρούνται εν δυνάμει σύμμαχοι του εχθρού. Τα γεγονότα υπάρχουν μέχρις ότου ελαττωθεί ο αριθμός τους. Για να καταλάβετε, υπάρχει μια γενικότερη φοβία για τις μειονότητες. Κανονικά, με την ίδρυση της Τουρκικής Δημοκρατίας πρέπει οι φοβίες να μειώνονται, όμως αυτό δεν συμβαίνει.

-Δηλαδή, την εποχή αυτή, καμία ησυχία για τις μειονότητες!

Υπάρχει μια βελτίωση στην πολιτική αυτή τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 50 με τις κυβερνήσεις του Δημοκρατικού Κόμματος, όμως η αιτία είναι μάλλον το ότι την εποχή εκείνη το 1/3 των ψηφοφόρων στην Πόλη είναι μειονοτικοί. Με αυτών τους ψήφους ο Μεντερές κερδίζει εκεί τις εκλογές. Και φυσικά γεννάται ένα σοβαρό ερώτημα. Γιατί οι μειονότητες οι οποίες θεώρησαν οργανωτή των γεγονότων το Δημοκρατικό Κόμμα το ξαναψήφισαν; Στην πραγματικότητα υπήρχε αρχικά στους Ρωμιούς η σκέψη να μην συμμετάσχουν στις εκλογές. Πρυτάνευσε όμως μια δεύτερη σκέψη από το φόβο ότι εάν επανέλθει το Λαϊκό Κόμμα θα τους τιμωρήσει. Το Λαϊκό Κόμμα το θεωρούσαν χειρότερο.

-Πως αναλύετε τα αποτελέσματα των γεγονότων;

Μετά το 1955 δεν υπάρχει ομαδική φυγή, οι άνθρωποι δεν πρόλαβαν να συνέλθουν οικονομικά. Από την πλευρά των Ρωμιών, Πατριαρχείο και Ελληνικό Προξενείο συμβούλευαν την παραμονή και δημιουργούσαν γραφειοκρατικά εμπόδια σε όσους ήθελαν να φύγουν. Ήταν επιθυμητή η ύπαρξη εδώ μιας παροικίας δίπλα στο Πατριαρχείο. Το πρώτο αποτέλεσμα είναι αυτό. Το δεύτερο, είναι η ευκαιρία που άδραξε το Δημοκρατικό Κόμμα. Με την εκλογική νίκη του Μεντερές το 1950 ανήλθαν στην εξουσία διαφορετικές κοινωνικές τάξεις. Την θέση των γραφειοκρατών, στρατιωτικών και μη, πήραν οι τσιφλικάδες της Ανατολίας. Στην αρχή η κατάσταση ήταν καλή, η οικονομία της χώρας εξελίχθηκε. Όμως, ειδικά το 1955, η οικονομία άρχισε να γίνεται προβληματική. Η αντιπολίτευση άρχισε να στριμώχνει τον Μεντερές. Για να ξαναπάρει λοιπόν τα ινία στο χέρι του, τα γεγονότα του Σεπτέμβρη του ’55 αποτελούσαν ευκαιρία. Κατά τη διάρκεια της ισχύος του στρατιωτικού νόμου απαγορεύθηκαν δυο πράγματα: ειδήσεις σχετικές με τα γεγονότα και ειδήσεις σχετικές με την οικονομία.

-Ποια υπήρξε η συμπεριφορά του κράτους προς τις μειονότητες μετά από τα Σεπτεμβριανά;

Έπρεπε να δοθούν αμέσως αποζημιώσεις, όμως υπήρξε καθυστέρηση για δυο περίπου χρόνια. Αμέσως μετά το 1955 έγινε έρανος. Γενικότερα οι τράπεζες έκαναν έκκληση για εράνους. Όμως, σύμφωνα με τα Γερμανικά αρχεία, για τον έρανο απευθύνονταν στους ξένους και τους μη μουσουλμάνους. Ακόμη γίνεται λόγος και για πιέσεις προς αυτούς. Στις συνεντεύξεις που είχα υπογραμμίστηκε ιδιαίτερα το σημείο ότι οι αποζημιώσεις ήταν ανεπαρκείς και συμβολικές και πραγματοποιούντο μόνο και μόνο για να δημιουργηθεί η εντύπωση ότι τα θύματα αποζημιώνονται. Μετά το 1955 δημοσιεύονταν στις εφημερίδες αγγελίες που έλεγαν «Δεν μιλάμε για τις ζημίες μας, στηρίζουμε τη χώρα μας». Τέτοιες εκστρατείες υπήρχαν και παρέμεναν άγνωστοι εκείνοι που έδιναν αυτές τις αγγελίες.

-Ζήτησε την περίοδο εκείνη, μέσω του τύπου ή του ραδιοφώνου συγγνώμη ο Πρωθυπουργός;

Όχι. Μόνο στη Βουλή έγιναν συζητήσεις. Εκφράζονταν λύπη, όμως αυτό δεν ωφελούσε σε τίποτα καθώς όλοι γνώριζαν τον διαφορετικό τρόπο με τον οποίο οργανώθηκαν τα γεγονότα. Στη Βουλή υπήρχε Ρωμιός βουλευτής. Όταν πήρε το λόγο και άρχισε να λέει τι έκαναν στους γονείς του, τον κάθισαν κάτω όλοι μαζί. Ακόμη και όταν άρχισε η φυγή των μειονοτήτων, τα γεγονότα δεν αξιολογήθηκαν ως αίτιο της φυγής αυτής ώστε να ζητηθεί συγγνώμη. Ισχυρίστηκαν ότι η μετανάστευση οφείλεται στο ότι οι οικονομικές συνθήκες στην Ελλάδα ήταν καλύτερες. Στις συνεντεύξεις που πραγματοποίησα, σχετικά με τις αποζημιώσεις μου είπαν: «Ήταν ανεπαρκείς, όμως κατά κάποιο τρόπο μας ικανοποίησαν. Ψυχολογία του μειονοτικού βλέπετε. Τελικά, έστω και συμβολικά, κάτι μας είχε δώσει το κράτος. Όμως συγνώμη δεν μας είπε».

-Στη μελέτη σας αναφέρεστε στην περίοδο προετοιμασίας των γεγονότων, ποιοι είναι αυτοί που τα προετοίμασαν;

Μελετώντας τα γεγονότα βλέπουμε τις εξής πλευρές: Οι τοπικοί κυρίως παράγοντες του Δημοκρατικού Κόμματος, οι υπηρεσίες πληροφοριών των οποίων τα μέλη είναι κυρίως στρατιωτικοί και το σωματείο «Η Κύπρος είναι Τουρκική». Στο σωματείο αυτό που ιδρύθηκε ένα χρόνο πριν τα γεγονότα, συναντώνται οι φοιτητικές οργανώσεις και τα συνδικάτα.

-Σα μια συμμαχία δεξιάς και αριστεράς δηλαδή

Δεν θα έπρεπε να το δούμε έτσι, διότι την εποχή εκείνη τα συνδικάτα και οι φοιτητικές οργανώσεις είναι εθνικιστικά σωματεία και στο μονοπώλιο του κράτους. Το σωματείο «Η Κύπρος είναι Τουρκική» ιδρύεται ένα περίπου έτος νωρίτερα και παρουσιάζεται ως ‘ιδρυθέν από φοιτητές’. Στην πραγματικότητα ιδρύεται κατ’ εντολή του Τουρκικού Προξενείου του Λονδίνου με το εξής σκεπτικό: ‘Πρέπει να στηρίξουμε την τουρκική πολιτική στο Κυπριακό διότι μέχρι στιγμής υπήρξε αδράνεια’. Στο σωματείο εμφανίζονται ονόματα όπως των Χικμέτ Μπιλ, Ορχάν Μπιργκίτ, Χουσαμεττίν Τζάνοζτουρκ. Και ποιοι είναι αυτοί; Ο Χικμέτ Μπιλ δημοσιογραφεί στην Χουρριέτ, αυτός υποδαυλίζει και το Κυπριακό και το φέρνει στο προσκήνιο. Ο Χουσαμεττίν Τζάνοζτουρκ πρόεδρος των φοιτητικών συλλόγων. Ο Ορχάν Μπιργκίτ δημοσιογράφος του Λαϊκού Ρεπουμπλικανικού Κόμματος. Υπάρχει ακόμα και ο Κιαμίλ Ονάλ από τις υπηρεσίες πληροφοριών. Πριν τα γεγονότα ήταν ο υπεύθυνος για την παρακολούθηση Αρμενίων και Κούρδων στο Λίβανο και τη Συρία.

Τα σωματείο αυτό ιδρύει παντού υποκαταστήματα. Στο Μπαχτσελίεωλερ, στο Φατίχ. Πρόεδροι σ’ αυτά αναλαμβάνουν κυρίως οι τοπικοί παράγοντες του Δημοκρατικού Κόμματος οι οποίοι είναι παράλληλα και μέλη φοιτητικών οργανώσεων ή συνδικάτων. Υπάρχει δηλαδή ένας οργασμός. Αξιοσημείωτο είναι επίσης το ότι, εντός του Αυγούστου, το σωματείο «Η Κύπρος Είναι Τουρκική» ανοίγει ταυτόχρονα παραρτήματα σχεδόν παντού. Μια οργάνωση δηλαδή από πάνω προς τα κάτω.

Εκείνο που εκπλήσσει είναι η μυστικότητα με την οποία εξελίσσονται τα πράγματα δίχως κανείς να τα αντιληφθεί. Παρ’ όλα αυτά το πιθανότερο είναι οι επικεφαλής του Δημοκρατικού Κόμματος να μην είχαν ιδέα για την έκταση που θα δίδονταν στα γεγονότα. Δεν ήταν δυνατό να δώσουν άδεια, καθότι τις μέρες εκείνες υπήρχε στην Πόλη σε εξέλιξη μια σημαντική διεθνής συνάντηση. Δεν νομίζω ότι μια κυβέρνηση θα τολμούσε κάτι τέτοιο. Όμως στη διοργάνωση υπάρχει δάκτυλος πολλών κέντρων. Κέντρα που επεξεργάζονταν την αποδυνάμωση της οικονομικής ισχύς των μειονοτήτων και την εκδίωξή τους. Τα κέντρα αυτά έδωσαν αυτή την έκταση.

-Οι μειονότητες αντιλήφθηκαν μήπως το τι τις περίμενε;

Κατά την περίοδο εξελίξεων του Κυπριακού οι Ρωμιοί κατηγορούνται από την κοινή γνώμη. Όμως το ενδιαφέρον είναι ότι τα σχετικά δημοσιεύματα στις εφημερίδες εμφανίζονται 6 – 7 μήνες νωρίτερα. Για παράδειγμα ειδήσεις όπως: «Νεαρός Ρωμιός δάρθηκε από αγανακτισμένους Τούρκους επειδή φώναζε ‘Η Κύπρος είναι Ελληνική’». Ή: «Αίσχος. Στα πλοία των νησιών μιλούν μεγαλόφωνα ρωμαίικα».

-Μπορούμε δηλαδή να πούμε πως υποβάλλεται στο πλήθος ο τρόπος αντίδρασής του;

Κατά τη διάρκεια των γεγονότων υπήρξαν Τούρκοι που προσπάθησαν να προστατέψουν τους Ρωμιούς, του Αρμένιους. Υπήρξαν όμως κι εκείνοι που τους κατέδωσαν. Θάνατοι και τραυματισμοί υπήρξαν ελάχιστοι. 300 – 600 τραυματίες. Αξιοπρόσεκτο είναι ότι κυκλοφορούσαν κάποιοι με σάκα πρώτων βοηθειών. Πιθανόν να υπήρχε διαταγή ‘Χτυπήστε, καταστρέψτε, όμως μη σκοτώσετε’. Έμπαιναν στα σπίτια κι έλεγαν σε ηλικιωμένους: ‘Μη φοβάστε, είστε ηλικιωμένοι, καθίστε. Εμείς θα σπάσουμε και θα φύγουμε’. Παρόμοιες ομολογίες υπάρχουν πολλές, αναφέρονται στις συνεντεύξεις μου. Για το λόγο αυτό πιστεύουμε ότι υπάρχει τέτοια εντολή. Όμως βιασμοί υπάρχουν πολλοί. Οι γυναίκες δεν θέλουν να μιλήσουν. Γίνεται λόγος για 10 έως 16 νεκρούς. Οι αριθμοί δεν συμφωνούν.

-Πώς ξεκινούν τα γεγονότα; Τι ακολουθεί;

Στις 6 Σεπτεμβρίου, ειδικά στις περιοχές που πυκνοκατοικούνται από Ρωμιούς, εμφανίζονται ομάδες 20-30 ανδρών. Αυτό παρατηρείται σε πολλά μέρη. Πριν ακόμη κυκλοφορήσει η εφημερίδα, κυκλοφορεί η είδηση πως ‘Έβαλαν βόμβα στο σπίτι του Ατατούρκ’. Οι φοιτητές αρχίζουν να βγάζουν εμπρηστικούς λόγους σε διάφορα μέρη, κυρίως στην πλατεία Ταξίμ. Ένας από αυτούς που πείρα συνέντευξη την εποχή εκείνη ήταν 15 χρονών. Κάποιοι πήγαν και του είπαν, μου λέει ο ίδιος, ‘Τι λες; Δεν σπάνουμε τούτα τα τζάμια;’. Υπάρχει δηλαδή τέτοια προετοιμασία. Άνθρωποι που καθοδηγούν τις ομάδες υποδεικνύοντάς τους το τι πρέπει να κάνουν. Υπάρχουν οι μπροστάρηδες που κρατούν σημαίες και προτομές του Ατατούρκ και φωνάζουν τα συνθήματα και τους ακολουθεί το πλήθος που καταστρέφει. Σε συγκεκριμένα σημεία έχουν αφεθεί φορτηγά γεμάτα πέτρες. Οι σημαίες είναι όλες ολοκαίνουργιες, δεν τις έχουν φέρει από τα σπίτια τους. Τους τις ενεχειρίζουν στους δρόμους. Και η μεταφορά έχει προγραμματιστεί τέλεια. Μεταφέρθηκαν άνθρωποι από γειτονικές πόλεις, από εργοστάσια. Για παράδειγμα, οι εργαζόμενοι στο εργοστάσιο του Πασάμπαχτσε μεταφέρθηκαν για να συμμετάσχουν στα γεγονότα και επιστράφηκαν αργότερα πίσω στο εργοστάσιο.

-Υπάρχουν και αγριότητες. Ανοίγονται τάφοι και μαχαιρώνονται τα πτώματα, καίγονται τα οστά. Δεν εκδηλώνονται πολλές πυρκαγιές διότι υπάρχει σχετική εντολή που το απαγορεύει.

-Κλοπές και λεηλασίες;

Είναι ενδιαφέρον ότι στο ξεκίνημα έγιναν προσπάθειες να αποφευχθούν. Οι καθοδηγητές έλεγαν ‘μην τυχόν και κλέψετε’. Όσοι έπερναν το πλόι για απέναντι περνούσαν από έλεγχο και εάν έβρισκαν επάνω τους λάφυρα τους έστελναν στο τμήμα. Αυτό γίνεται ώστε να φανεί πως δεν σκοπεύουν σε λεηλασίες, αλλά σε καταστροφές. Όμως μετά από κάποια στιγμή χάνουν τον έλεγχο. Τα ινία ξεφεύγουν. Αυτό που εμένα με εκπλήττει είναι ότι δεν πρόκειται για λαϊκή εξέγερση, εκτελούνται εντολές. Δεν είναι γεγονότα αυθόρμητα, ελέγχονται εκ του σύνεγγυς, όπως αναφέρουν και τα γαλλικά αρχεία. Συμμετέχουν 100 χιλιάδες άνθρωποι. Μεγάλος αριθμός.

-Τι συμβαίνει στις άλλες πόλεις;

Παράλληλα εκδηλώνονται γεγονότα και στη Σμύρνη. Όχι πάντως σ’ αυτή την έκταση. Λόγω ΝΑΤΟ υπάρχουν Έλληνες αξιωματικοί. Εκεί συμβαίνουν. Στην Άγκυρα υπάρχει μόνον πορεία. Ο νομάρχης Αγκύρας που βρίσκεται συμπτωματικά στην Πόλη, βλέπει την κατάσταση και δένει εντολή για κήρυξη στρατιωτικού νόμου. Σε άλλες πόλεις δεν υπάρχουν γεγονότα. Την επομένη λαμβάνονται μέτρα σε κάποιες πόλεις της Ανατολίας. Ορισμένοι μη μουσουλμάνοι τοποθετούνται σε ξενοδοχεία. Μια έκρηξη γίνεται σ’ ένα κήπο στο Ισκέντερουν. Στη Πόλη μετά τα μεσάνυχτα αναλαμβάνει ο στρατός. Κηρύσσεται στρατιωτικός νόμος και τα γεγονότα καταλαγιάζουν. Την επομένη υπάρχει μια αυθόρμητη κινητοποίηση, όμως σε επίπεδο ατόμων. Η αστυνομία επεμβαίνει.

-Ποια είναι η υλική ζημία;

-Σύμφωνα με τους υπολογισμούς του Γερμανικού Προξενείου, 54 εκ. δολάρια. Οι αποζημιώσεις που δόθηκαν δεν ξεπέρασαν τα 20.

-Ένα από τα σημαντικότερα συμπεράσματα στο βιβλίο σας είναι ο ρόλος της Αγγλίας. Μπορείτε να δώσετε περαιτέρω εξηγήσεις;

Όταν το 1950 ο υπουργός Εξωτερικών της Τουρκίας είπε ότι «δεν υπάρχει για μας θέμα Κύπρου» δεν είχε αρέσει στους Άγγλους διότι την εποχή εκείνη η Κύπρος ήταν αποικία τους. Όλος ο κόσμος ήταν ενάντιος στην κυβέρνηση της Αγγλίας, κι αυτή μεταξύ 1950 και 1955 είχε στηρίξει την πολιτική της στο πως θα κατόρθωνε να τραβήξει την Τουρκία μέσα στο πρόβλημα και να την καταστήσει συνομιλητή της Ελλάδας. Αυτό ήταν το σχέδιό της. Τον Αύγουστο του 1955 αποφασίστηκε η διάσκεψη του Λονδίνου. Όταν μελετήσουμε τα απομνημονεύματα των πολιτικών της Αγγλίας συναντούμε την εξής λεπτομέρεια: «Εμείς ως Αγγλία δεν επιθυμούσαμε καθόλου συμφωνία. Σημαντικό για μας ήταν όχι να αποτελέσουμε μέρος του προβλήματος, αλλά να καταστήσουμε αντιμαχόμενες πλευρές την Τουρκία και την Ελλάδα.

-Υπάρχουν στο αγγλικό αρχείο έγγραφα στα οποία τίθεται το ερώτημα, πόσο ωφέλιμο θα ήταν για την Αγγλία εάν υπήρχε στην Πόλη κάποιος ξεσηκωμός εναντίον των Ρωμιών.

Να αναφέρω και το πλέον συνταρακτικό. Ένα έτος πριν από τα γεγονότα του Σεπτεμβρίου, φθάνει στο υπουργείο Εξωτερικών της Αγγλίας από το Αγγλικό Προξενείο της Αθήνας τηλεγράφημα το οποίο αναφέρει: «Οι σχέσεις Τουρκίας και Ελλάδας είναι άριστες. Εάν όμως γίνει κάτι στην οικία του Ατατούρκ στην Θεσσαλονίκη, θαυμάσια μπορεί να γίνουν όλα άνω κάτω». Ενδιαφέρον δεν είναι; Υπάρχει τέτοιο έγγραφο. Στην διοργάνωση των γεγονότων υπάρχει αγγλική προτροπή. Και τα γεγονότα βολεύουν του Άγγλους. Στα γεγονότα αυτά, για τις επιθέσεις στους Αρμένιους και τους Εβραίους, αναφέρεται μόνον πως «Τούρκοι και Έλληνες αρπάχτηκαν για το Κυπριακό».

Πέραν τούτου, η Ελλάδα είχε σκοπό να φέρει τον Οκτώβριο το θέμα στον ΟΗΕ. Αυτό σήμαινε ότι το θέμα πλέον θα συζητιόταν ενώπιον της παγκόσμιας κοινής γνώμης. Και βεβαίως η Αμερική είχε σκοπό να υποστηρίξει την Ελλάδα. Μετά όμως από αυτά τα γεγονότα στέλνει μήνυμα στις δυο χώρες και τις προειδοποιεί ότι δεν θα υποστηρίξει προσφυγή στον ΟΗΕ. Οι δυο χώρες γίνονται αποδέκτες του σκληρού αυτού μηνύματος διότι είναι νέα μέλη του ΝΑΤΟ. Το μήνυμα που θέλει να δώσει η Αμερική είναι ‘συνέλθετε’. Η άλλη επιδίωξη της Αγγλίας ήταν ακριβώς αυτή: Να παρασύρει την Αμερική στο πλευρό της. Διότι μέχρι τότε οι ΗΠΑ υποστήριζαν την Ελλάδα.

-Ωραία. Πως όμως αξιολογείται τις δίκες;

Πέντε χιλιάδες άνθρωποι συνελήφθηκαν, οι περισσότεροι τυχαία. Ποτέ δεν δικάστηκαν πραγματικά οι υπαίτιοι. Ο πραγματικός στόχος στις δίκες στο νησί της Πλάτης ήταν η δημιουργία μιας ακόμη κατηγορίας εναντίον του Δημοκρατικού Κόμματος. Στόχος στη δίκη του 1960 ήταν μια επιπλέον κατηγορία. Ο συνήγορος του Μεντερές ζήτησε επανειλημμένα να κληθούν να καταθέσουν τα μέλη των μυστικών υπηρεσιών. Η απάντηση ήταν ‘οι μυστικές υπηρεσίες αθωώθηκαν ήδη στη δίκη του 1956’.

Επειδή ο Μεντερές και άλλα μέλη του Δημοκρατικού Κόμματος δικάστηκαν στο νησί της Πλάτης για τα γεγονότα αυτά, υπάρχει η εντύπωση πως «μ’ αυτά τελειώσαμε». Λάθος κατά τη γνώμη μου. Στήθηκαν στην Τουρκία δυο δικαστήρια σχετικά με αυτά. Όμως πρέπει να δούμε και το τι έκαναν. Όταν εξετάσουμε το δικαστήριο του 1956 φθάνουμε στο εξής αποτέλεσμα: «Φταίει το σωματείο ‘Η Κύπρος είναι Τουρκική’ όμως κι αυτοί παρασύρθηκαν από την Ρωμαίικη προβοκάτσια, στην πραγματικότητα αθώοι δηλαδή». Και γι αυτό ακριβώς το λόγο, με την απόφαση του 1957, όλοι αθωώνονται.

-Μας μιλάτε λίγο για το αρχείο Φαχρί Τσόκερ;

Μετά τα γεγονότα κηρύσσεται αμέσως στρατιωτικός νόμος και στήνονται τα δικαστήρια. Ο Φαχρί Τσόκερ είναι ο δικαστής του 2 ου Δικαστηρίου Μπέγιογλου. Τα έγγραφα φθάνουν στα χέρια του από την ΗΕΑ (Υπηρεσίες Εθνικής Ασφαλείας). Αποδεικτικά έγγραφα, κατηγορητήρια, κατάλογος συλληφθέντων, τα ονόματα των ιδιοκτητών των καταστημάτων που καταστράφηκαν. Και περίπου 200 φωτογραφίες που υπάρχουν στο φάκελο, τραβηγμένες από την ΗΕΑ και τους ξένους δημοσιογράφους. Πιθανότατα τις τράβηξε Γερμανός δημοσιογράφος διότι υπάρχουν σημειώσεις σ’ αυτή τη γλώσσα. Για παράδειγμα λέει: «Λίγα χρόνια νωρίτερα οι γυναίκες κυκλοφορούσαν σκεπασμένες. Τώρα μεταξύ αυτών που λεηλατούν τα καταστήματα υπάρχουν και γυναίκες». Ο συνταξιούχος στρατηγός Φαχρί Τσοκέρ, ίσως επειδή τον ενοχλούσε η συνείδησή του, άφησε το φάκελο αυτό στο Ίδρυμα Ιστορίας. Ζήτησε να αξιοποιηθεί μετά τον θάνατό του. Οι φωτογραφίες είναι ανέκδοτες και απαθανατίζουν την στιγμή των γεγονότων.

Να δώσω ένα παράδειγμα που δείχνει ότι τα δικαστήρια ήταν υπό χειραγώγηση. Υπάρχουν αποδεικτικά στοιχεία που εστάλησαν από το Πρώτο Πολιτικό Τμήμα της Διευθύνσεως της Αστυνομίας, όμως δεν επιτρέπουν στον δικαστή Φαχρί Τσόκερ να τα χρησιμοποιήσει. Υπάρχουν ενδείξεις ότι τα γεγονότα διοργανώνονται από το σωματείο ‘Η Κύπρος είναι Τουρκική’, τις μυστικές υπηρεσίες και τα φοιτητικά σωματεία. Ο λόγος που δεν επιτρέπουν τη χρησιμοποίησή τους είναι ότι δεν υπάρχει τίποτε εναντίον των κομμουνιστών. Λένε πως ‘δεν αναφέρονται καθόλου οι τακτικές της κομιτέρν και η Κύπρος’. Η ΗΕΑ ετοιμάζει έκθεση με νέα αποδεικτικά στοιχεία. Στη δεύτερη αυτή έκθεση λέει τα εξής: «Τα γεγονότα τα δημιούργησαν οι κομμουνιστές και τα διοργάνωσε η Σοβιετική Ένωση».

* Η Ντιλέκ Γκιουβέν είναι τουρκικής καταγωγής και γεννήθηκε στη Γερμανία. Σπούδασε Πολιτική και Κοινωνική Ψυχολογία στο πανεπιστήμιο του Μπόχουμ και έκανε μεταπτυχιακή εργασία με θέμα «Ο Τουρκικός Εθνικισμός την περίοδο της οργάνωσης ‘Ένωσις και Πρόοδος’». Το διδακτορικό της με θέμα « Τα γεγονότα της 6/7 Σεπτεμβρίου 1955, σε συνδυασμό με την ακολουθούμενη κατά την περίοδο της Τουρκικής Δημοκρατίας Μειονοτική Πολιτική » έγινε δεκτό από το γερμανικό πανεπιστήμιο και αφού μεταφράστηκε στα τουρκικά εκδόθηκε πρόσφατα από το «Ίδρυμα Ιστορίας» της Τουρκίας. Τις φωτογραφίες των σελίδων της συνέντευξης μας παραχώρησε η εφημερίδα AGOS