Κεντρικές Φυλακές Κύπρου: Από τον εγκλεισμό στην επανένταξη
Ρεπορτάζ: Κυριάκος Λοΐζου*
«Στις Κεντρικές Φυλακές υπάρχουν κρατούμενοι, ωστόσο υπάρχουν πρώτα άνθρωποι και ως τέτοιους τους αντιμετωπίζουμε», ήταν η πρώτη φράση της διευθύντριας και κατά γενική ομολογία αναμορφώτριας των Κεντρικών Φυλακών, Άννας Αριστοτέλους, τονίζοντας τη σημασία του πραγματικού σωφρονισμού και της εγκατάλειψης της τιμωρητικής κουλτούρας που επικρατούσε στο Ίδρυμα τα προηγούμενα χρόνια.
Δυστυχώς, ως κοινωνία εκλαμβάνουμε τους κρατούμενους στις φυλακές συλλήβδην ως ανθρώπους δεύτερης κατηγορίας, οι οποίοι από τη στιγμή που πέρασαν την πύλη των φυλακών είναι για πάντα παραβάτες, εγκληματίες, ή ακόμα χειρότερα μη άνθρωποι. Ένα σωφρονιστικό ίδρυμα έχει καθήκον να λειτουργεί ως τέτοιο, δηλαδή ως ένας οργανισμός όπου οι έγκλειστοι θα περάσουν μία διαδικασία σωφρονισμού και όχι τιμωρίας. Βέβαια, υπάρχει και η κατηγορία ανθρώπων στις φυλακές στην οποία εμπίπτουν ευάλωτες ομάδες, όπως άτομα με ψυχικά νοσήματα ή τοξικοεξαρτημένοι. Γι’ αυτούς υπάρχει ένα επιπλέον εμπόδιο μετά την απόλυσή τους.
Πόσο έτοιμη είναι η κυπριακή κοινωνία να αποτινάξει τα ταμπού και να δεχτεί στην κοινότητα κάποιον ή κάποια που προηγουμένως ήταν τρόφιμος/η των φυλακών;
Αφού έκλεισε η σιδερένια πύλη των Κεντρικών Φυλακών, ο τρόφιμος Σ.Σ. είπε την πρώτη κουβέντα, η οποία ήταν κάτι σαν προάγγελος του τι θα ακολουθήσει: «Ξέρω πού βρίσκομαι. Είμαι αρκετά χρόνια εδώ και η ζωή συνηθίζεται, όπου κι αν είσαι, αλλά φυσικά κανείς δεν θέλει να είναι φυλακισμένος. Αυτό που σκέφτομαι είναι το μετά, πώς θα με δεχτεί η κοινωνία, αν θα με δεχτεί…»
Πολλοί τρόφιμοι είχαν κάτι να πουν, ο καθένας αυτό που ένιωθε στο πλαίσιο του εγκλεισμού του, με πλήρη επίγνωση τόσο για το πού βρίσκονται όσο και της σκληρής πραγματικότητας στην ελεύθερη κοινότητα εκτός των φυλακών.
Όλα όμως, στη βάση της προσπάθειας που καταβάλλει η Διεύθυνση των Κεντρικών Φυλακών, μοιάζουν να είναι πιο ανθρώπινα. Καλό φαγητό, γυμναστήρια με σύγχρονο εξοπλισμό, κουρείο, εργαστήρια χειροτεχνίας, σχολείο με πλούσια βιβλιοθήκη, ενώ η φράση «η καθαριότητα είναι η μισή αρχοντιά» ταιριάζει απόλυτα με την εικόνα του Ιδρύματος.
Η ευθύνη και η ομερτά (η σιωπή) είναι δύο έννοιες οι οποίες ακολουθούν αντίθετους δρόμους. Από τη μία, η ευθύνη και η έγνοια από το κράτος και την κοινωνία για ανθρώπους που χρειάζονται ειδική μεταχείριση απουσιάζουν. Από την άλλη, η σιωπή μπροστά στο ανθρώπινο δράμα και η αδιαφορία για την ψυχική υγεία καλά κρατούν.
Οι ευάλωτες ομάδες και το πολιτικό πρόσημο
«Είναι απογοητευτικό όταν κάποιοι προσπαθούν να συνδέσουν την ψυχική νόσο με την εγκληματικότητα. Είναι κοινώς αποδεκτό από εγκληματολόγους, κοινωνιολόγους και ψυχιάτρους ότι λίγοι ψυχιατρικά ασθενείς είναι εγκληματίες και λίγοι εγκληματίες είναι ψυχικά ασθενείς».
«Η μεταχείριση των ανθρώπων με ψυχιατρικά προβλήματα, ακόμα και σε σχέση με την κράτηση ή/και φυλάκιση και μετά την αποφυλάκισή τους, είναι περισσότερο συνδεδεμένη με πολιτικές αποφάσεις παρά με τη θεραπεία, παρακολούθηση και φροντίδα τους», ανέφερε η διευθύντρια των Κεντρικών Φυλακών, δίνοντας ένα όχι και τόσο ενθαρρυντικό στατιστικό: Σύμφωνα με τη διεθνή βιβλιογραφία, το 40% των ατόμων με ψυχιατρικά προβλήματα σε κάποια φάση της ζωής τους καταλήγουν στις φυλακές. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι υπάρχουν 3 φορές περισσότεροι ψυχιατρικά ασθενείς σε φυλακές παρά στα ψυχιατρικά νοσοκομεία.
Τον 19ο αιώνα οι φυλακές ήταν γεμάτες με ανθρώπους που είχαν ψυχιατρικά προβλήματα και δυστυχώς αυτή η εικόνα ακόμα και τον 21ο αιώνα παρουσιάζεται σε αρκετές φυλακές, όπως και για κάποιες περιπτώσεις στις δικές μας φυλακές, όπου τα Δικαστήριά μας σε αποφάσεις τους επισημαίνουν ότι είναι πολύ σημαντική η στήριξη από τις δομές ψυχικής υγείας (θεραπεία, φροντίδα, παρακολούθηση) των ατόμων αυτών στην ελεύθερη κοινότητα.
Περαιτέρω, στις αποφάσεις τονίζεται ότι η φυλακή δεν είναι ο χώρος – το θεραπευτικό περιβάλλον για ψυχιατρικά ασθενή κρατούμενο, αλλά θα πρέπει να βρίσκεται σε ψυχιατρικό/δικανικό νοσοκομείο (forensic hospital).
Ο εγκλεισμός είναι πάντοτε εγκλεισμός
«Έχουν αλλάξει πάρα πολλά πράγματα υπό τη νέα Διεύθυνση των φυλακών τα τελευταία χρόνια, όλα είναι πιο ανθρώπινα και βλέπουμε ότι λειτουργούν με γνώμονα τον άνθρωπο. Ωστόσο, όσο κι αν τα πράγματα λειτουργούν ομαλά, ο εγκλεισμός δεν παύει να είναι εγκλεισμός». Κρατούμενος, Α.Κ.
Όσο καλές και αν είναι οι συνθήκες διαβίωσης στις φυλακές, το έγκλειστο περιβάλλον από μόνο του εμπεριέχει στρεσογόνους παράγοντες, ειδικότερα για τους ψυχιατρικά ασθενείς κρατούμενους, και πυροδοτεί με μεγαλύτερη ευκολία παραληρήματα και ψυχώσεις. Μάλιστα, η πλειονότητα των κρατουμένων σε όλες τις φυλακές στον κόσμο έχει θέματα ψυχικής υγείας, μικρά ή μεγάλα, και λαμβάνει ανάλογη φαρμακευτική αγωγή.
Είναι αντιληπτό ότι η στήριξη (θεραπεία και παρακολούθηση) από τις Υπηρεσίες Ψυχικής Υγείας προς τους ψυχιατρικά ασθενείς κρατούμενους, είτε είναι φυλακισμένοι είτε όχι, είναι μόνιμη και χρόνια και συνεπώς, τόσο πριν τη φυλάκιση όσο και κατά, καθώς και μετά την αποφυλάκισή τους, θα χρήζουν πάντα συνεχούς ψυχιατρικής θεραπείας και παρακολούθησης.
Όπως είπε η κα Αριστοτέλους, προς αυτή την κατεύθυνση έχει καθοριστεί τα τελευταία επτά χρόνια η πολιτική του Τμήματος Φυλακών για τους ψυχιατρικά ασθενείς. «Στο ίδιο πλαίσιο, ο κάθε νεοεισερχόμενος κρατούμενος αξιολογείται από ειδικά εκπαιδευμένο προσωπικό των Υπηρεσιών Ψυχικής Υγείας (ΥΨΥ) και των Ιατρικών Υπηρεσιών, με βάση τις διαδικασίες που έχουμε καθορίσει από την πρώτη στιγμή και εφαρμόζονται αμέσως με την εισδοχή του στις φυλακές, σύμφωνα με τις εισηγήσεις του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, κατά την οποία αναγνωρίζονται οι ατομικές ανάγκες, οι ιδιαιτερότητες και τα προβλήματα ψυχικής και φυσικής υγείας του. Στη βάση αυτών των εξετάσεων αποφασίζεται η μεταχείριση και διαχείρισή του, καθώς και η τοποθέτησή του σε πτέρυγα, ώστε να προσαρμοστεί και εξοικειωθεί το συντομότερο δυνατό στο έγκλειστο περιβάλλον των φυλακών».
«Έτσι σχεδόν μηδενίσαμε τις αυτοκτονίες και τη βία»
Η συνεργασία της Διεύθυνσης των Κεντρικών Φυλακών με τις Υπηρεσίες Ψυχικής Υγείας και τις Ιατρικές Υπηρεσίες, οι οποίες επιτελούν ένα αξιέπαινο έργο στις φυλακές μας, είπε η Άννα Αριστοτέλους, είναι καθημερινή και καθοριστικής σημασίας για την ομαλή διαβίωση του κρατούμενου καθ’ όλη τη διάρκεια της κράτησής του και ειδικότερα των ψυχιατρικά ασθενών κρατουμένων, των οποίων η θεραπεία και η παρακολούθηση πρέπει να είναι συνεχής. «Τα θετικά αποτελέσματα αυτής, η ανθρωποκεντρική προσέγγιση και φιλοσοφία, που διαμορφώνουν ανθρώπινες συνθήκες διαβίωσης και κράτησης, αποτυπώνονται στα στατιστικά στοιχεία: πολύ χαμηλό ποσοστό αυτοκτονιών (0,01%), ίσως το χαμηλότερο στον κόσμο, πολύ χαμηλό ποσοστό ενδοτμηματικής βίας και ειδικότερα μηδέν επεισόδια κατά την περίοδο του COVID, όπου η ενδοοικογενειακή βία στην ελεύθερη κοινωνία είχε αυξηθεί κατά 40%».
Σημειώνεται πως στις Κεντρικές Φυλακές υπάρχει μία μόνιμη ομάδα ψυχιάτρων και ψυχολόγων, οι οποίοι παρακολουθούν τα περιστατικά και επιτελούν ένα εξόχως σημαντικό έργο.
Το σχολείο με την πλούσια βιβλιοθήκη και τα εργαστήρια χειροτεχνίας
«Με το που μπαίνω σε αυτή την αίθουσα, νιώθω πραγματικά ως ένας άνθρωπος ο οποίος κάνει κάτι δημιουργικό, κάτι που τον κάνει να σκέφτεται πιο ήρεμα και πιο λογικά. Είναι ένας μαγικός χώρος για μένα». Κρατούμενος Α.Σ.
Στην αίθουσα του μαθήματος των Ελληνικών επικρατούσε μία παράξενη ησυχία, λες και ο χρόνος σταμάτησε εκεί. Οκτώ μαθητές – κρατούμενοι, «περικυκλωμένοι» από μία πλούσια από συγγράμματα βιβλιοθήκη, περίμεναν με προσήλωση την επόμενη πρόταση του δασκάλου. Με δάκρυα στα μάτια, ο Αφρικανός G.P.L. έκανε τους υπόλοιπους να τον κοιτάζουν με προσοχή: «Δεν περίμενα ποτέ ότι θα καθόμουν σε αυτή την καρέκλα, σε αυτή την αίθουσα και θα παρακολουθούσα μάθημα και να μαθαίνω τη γλώσσα σας. Δεν μπορώ να περιγράψω με λόγια αυτά που νιώθω όταν βρίσκομαι στο σχολείο. Και όλα αυτά χάριν αυτής της γυναίκας, της διευθύντριάς μας».
Ο δάσκαλος της τάξης, ο κύριος Α.Γ., εμφανώς ενθουσιασμένος ανέφερε πόσο πολύ τον χαροποιεί η διδασκαλία στις Κεντρικές Φυλακές: «Νιώθω πάρα πολύ ωραία όταν διδάσκω τη γλώσσα σε αυτούς τους ανθρώπους. Έχουν μία δύναμη ψυχής που δεν περιγράφεται και πιστέψτε με, εδώ επιτελείται ένα σπουδαίο έργο».
Παρακάτω η αίθουσα του εργαστηρίου χειροτεχνίας, γεμάτη από χειροποίητα αντικείμενα που φτιάχτηκαν με το μεράκι και την αγάπη κρατουμένων. Από τετράδια και πίνακες ζωγραφικής μέχρι φωτιστικά και… ονειροπαγίδες. «Δεν μπορώ να φανταστώ να ξυπνώ το πρωί και να μην έρχομαι εδώ», ανέφερε ο Σ.Π., δείχνοντας ταυτόχρονα μία τεχνική με χρώματα πάνω σε καμβά, ενώ ερωτηθείς για τα συναισθήματα που έχει όταν μπαίνει στο εργαστήριο, ανέφερε χαρακτηριστικά: «Όταν μπαίνω εδώ, νιώθω πιο ελεύθερος, σταματώ να σκέφτομαι όλα τα υπόλοιπα που αφορούν είτε το παρελθόν, είτε το γεγονός ότι είμαι φυλακισμένος. Εκτός των άλλων, μαθαίνουμε και μία τέχνη».
Συνεχώς δίπλα στους κρατούμενους βρισκόταν και η καθηγήτρια Τέχνης, που με πολλή αγάπη καθοδηγούσε σε κάθε βήμα τους κρατούμενους. «Πιστέψτε με, προτιμώ να διδάσκω εδώ παρά στην ελεύθερη κοινότητα. Νιώθω πιο ζωντανή και επιτελώ ένα έργο πολύ σημαντικό που με γεμίζει πραγματικά. Έχω δεθεί πολύ με αυτό που κάνω στις Κεντρικές Φυλακές», είπε η κα Ρ.Χ.
«Βρίσκομαι περισσότερο από μία δεκαετία στη φυλακή. Φυσικά, στην αρχή όλα ήταν εξαιρετικά δύσκολα. Με το πέρασμα του χρόνου συμβιβάζεσαι με κάποια πράγματα και μετά βλέπεις τη ζωή αλλιώς. Τα σκέφτεσαι όλα ξανά και ξανά και προσπαθείς να βρίσκεις πράγματα να ασχολείσαι. Εγώ παίζω πιάνο, είναι κάτι που με κάνει να ξεχνιέμαι…» Κρατούμενη Ι.Ι., Γυναικεία Πτέρυγα Φυλακών
Στη Γυναικεία Πτέρυγα των Κεντρικών Φυλακών, μπαίνοντας στον προαύλιο χώρο, ακούγονταν ρυθμικά φωνές με σπαστά Ελληνικά να λένε διάφορες προτάσεις. «Εδώ είναι το σχολείο των γυναικών. Αυτή την ώρα κάνουμε το μάθημα των Ελληνικών και διαβάζουμε κείμενα. Ούτε μία στιγμή δεν ένιωσα φόβο στη σκέψη ότι θα διδάξω στη φυλακή», είπε η δασκάλα Π.Π. με το χαμόγελο ζωγραφισμένο στο πρόσωπό της.
Λίγο πιο πέρα, στο εργαστήρι των γυναικών, οι κρατούμενες ασχολούνταν με τη βιβλιοδεσία, ενώ η προσήλωσή τους στη δουλειά ήταν αξιοπρόσεκτη. «Εδώ φτιάχνουμε τις κάρτες εγγραφής του Γενικού Νοσοκομείου Λευκωσίας. Είναι μία σημαντική δουλειά, ενώ ο περισσότερος κόσμος αγνοεί ότι εμείς τα φτιάχνουμε», είπε η κρατούμενη, η οποία ασχολείται με αυτό από την αρχή σχεδόν της κράτησής της.
Οι παθογένειες και ο αντίκτυπος στον άνθρωπο: Οι ευάλωτες ομάδες και οι παρωχημένες αντιλήψεις
Οι αναχρονιστικές τάσεις και προκαταλήψεις περιορίζουν την ανάπτυξη και την πρόοδο των ανθρώπων αλλά και της κοινωνίας σε όλους τους τομείς, επηρεάζοντας αρνητικά την καθημερινότητα όλων μας. Οι κοινωνικές αναστολές μας, οι οποίες είναι απότοκο της νοοτροπίας και κουλτούρας μας, καθηλώνουν και εμποδίζουν τον εκσυγχρονισμό και οποιαδήποτε θετική αλλαγή.
«Εμείς, ως Κεντρικές Φυλακές, έχουμε εκσυγχρονιστεί αφήνοντας πίσω μας το τιμωρητικό μοντέλο, το οποίο είχε οδηγήσει σε κατάρρευση το σωφρονιστικό σύστημα με την απώλεια ζωών ανθρώπων», ανέφερε η Άννα Αριστοτέλους, παραθέτοντας μερικά στοιχεία για την αναγνώριση του έργου που επιτελείται, όπως τη διοργάνωση του Ετήσιου Συνεδρίου των Διευθυντών Φυλακών των Χωρών του Συμβουλίου της Ευρώπης, αλλά και τη συμπερίληψη του Ιδρύματος στα βραβεία του Ευρωπαϊκού Δημοσίου Τομέα.
«Οι παθογένειες δημιουργούνται λόγω νοοτροπίας μιας κοινωνίας και οι πολιτικές σε οποιονδήποτε τομέα είναι εμποτισμένες από τη νοοτροπία του κάθε λαού και στη βάση αυτή σχεδιάζονται ή διαμορφώνονται. Δεν μπορείς να παραμένεις στάσιμος και αιχμάλωτος παρωχημένων αντιλήψεων και προκαταλήψεων ενώ το περιβάλλον μεταβάλλεται συνεχώς και οι κοινωνίες αλλάζουν».
Αυτό που θέλω να τονίσω εδώ, συνέχισε η κα Αριστοτέλους, είναι ότι εάν δεν αλλάζαμε τη νοοτροπία και κουλτούρα στον Οργανισμό, θα παραμέναμε στάσιμοι σε αναχρονιστικές σωφρονιστικές αντιλήψεις, δεν θα βρισκόμασταν σε θέση να μπορούμε να εκσυγχρονίσουμε τον Οργανισμό και οι κρατούμενοι δεν θα είχαν ευκαιρίες σωφρονισμού και αναμόρφωσης για θετική αλλαγή, ανάπτυξη και πρόοδο, διορθώνοντας όλα εκείνα τα στοιχεία που τους είχαν οδηγήσει στις φυλακές.
Παρ’ όλα αυτά, και παρά τον εκσυγχρονισμό του Οργανισμού, υπάρχουν ακόμα παθογένειες στο σωφρονιστικό σύστημα, όπως ο υπερπληθυσμός.
«Είμαι στεναχωρημένη που βρίσκομαι εδώ, κανείς δεν το θέλει. Προσπαθώ κάθε μέρα να μιλάω με μερικές από τις συγκρατούμενές μου, δεν μπορείς να είσαι εντελώς μόνη. Ευτυχώς που υπάρχουν τα εργαστήρια και η κατανόηση από τη Διεύθυνση των φυλακών». Κρατούμενη Σ.Ο., Γυναικεία Πτέρυγα
Ο εκσυγχρονισμός, όπως και πολλά άλλα, δεν μπορεί να είναι αποσπασματικός. Η αλλαγή κουλτούρας και νοοτροπίας για θετική εξέλιξη και πρόοδο θα πρέπει να επιτευχθεί παράλληλα σε όλους τους τομείς της ποινικής δικαιοσύνης, για να είναι κατορθωτός ο εκσυγχρονισμός του συστήματος της ποινικής δικαιοσύνης στην ολότητά του. Υπογραμμίζεται, δε, ότι το έργο της κάθε σωφρονιστικής υπηρεσίας ολοκληρώνεται με το τέλος της ποινής του κάθε κρατούμενου και για να μπορέσει να σταθεί στα πόδια του, θα πρέπει να έχει ανάλογες ευκαιρίες στην ελεύθερη κοινωνία, χωρίς να απαξιώνεται καθημερινά κάθε προσπάθεια για επανένταξη.
«Η μεταχείριση και η αντιμετώπιση των ουσιοεξαρτώμενων και των ανθρώπων με ψυχικά νοσήματα εξαρτάται από τους φακούς μέσα από τους οποίους βλέπεις αυτούς τους ανθρώπους», συμπλήρωσε η διευθύντρια των Κεντρικών Φυλακών, δίνοντας παράλληλα την ανθρώπινη διάσταση: Μπορεί μέσα από ορισμένους φακούς να τους βλέπουν ως στυγνούς εγκληματίες, ενώ μέσα από άλλους φακούς να τους βλέπουν ως ανθρώπους που χρειάζονται βοήθεια, και στη βάση αυτού τους αντιμετωπίζουν και τους μεταχειρίζονται ανάλογα με το πώς τους βλέπουν οι φακοί.
Θεραπευτικά κέντρα και όχι φυλάκιση: Τα αυτονόητα που παραμένουν όνειρα
Φυσικά, τα αυτονόητα δεν εκλαμβάνονται από όλους ως τέτοια. Αυτό συμβαίνει και με την κράτηση ή όχι ευάλωτων ομάδων που διαχρονικά διαβιούν στη φυλακή, παρά σε ένα σύγχρονο και ανθρώπινο θεραπευτικό κέντρο. Για τις ομάδες αυτές το καλύτερο θα ήταν η εφαρμογή εναλλακτικών μέτρων αντί της κράτησης ή/και φυλάκισης.
Οι περισσότερες χώρες του Συμβουλίου της Ευρώπης, ειδικότερα για τις εν λόγω ομάδες κρατουμένων, εφαρμόζουν εναλλακτικά μέτρα αντί της κράτησης ή/και ποινής φυλάκισης, τοποθετώντας τους ανθρώπους αυτούς σε θεραπευτικά κέντρα με θεραπευτικά διατάγματα, έχοντας αποκλειστικό στόχο τη θεραπεία τους, αντιλαμβανόμενοι ότι τα ευεργετικά αποτελέσματα μιας θεραπευτικής προσέγγισης είναι πολυάριθμα, σε αντίθεση με τα αποτελέσματα σωφρονιστικών υπηρεσιών με τιμωρητικό μοντέλο που παρουσιάζουν το υψηλότερο ποσοστό υποτροπής.
Ενδεικτικά, το 70% των κρατών-μελών του ΣτΕ, μεταξύ αυτών και οι χώρες με το χαμηλότερο ποσοστό υποτροπής, εφαρμόζουν τα εναλλακτικά μέτρα αντί της ποινής φυλάκισης για το 50% των καταδικαστικών αποφάσεων, ακολουθώντας τις συστάσεις της Επιτροπής των Υπουργών του ΣτΕ, της Επιτροπής Πρόληψης των Βασανιστηρίων του ΣτΕ, της νομολογίας του ΕΔΑΔ, των Ευρωπαϊκών Σωφρονιστικών Κανόνων, των Κανόνων Μαντέλα κ.α.
Όπως πρόσθεσε η κα Αριστοτέλους, σύμφωνα με τα αποτελέσματα της τελευταίας έρευνας που διενήργησε το Πανεπιστήμιο της Λωζάνης για το ΣτΕ και δημοσιεύτηκε πριν ένα χρόνο (2020), οι 32 από 40 χώρες του ΣτΕ εφαρμόζουν περισσότερο εναλλακτικά μέτρα αντί της κράτησης και ποινής φυλάκισης. «Είναι προφανές ότι τα εναλλακτικά μέτρα στις χώρες του ΣτΕ χρησιμοποιούνται πολύ περισσότερο από την κράτηση και τη φυλάκιση, αφού ο επιτηρούμενος πληθυσμός στις χώρες του ΣτΕ είναι μεγαλύτερος σε αριθμό από τον πληθυσμό που κρατείται στις φυλακές».
«Πολλοί βλέπουν αυτούς τους ανθρώπους ως τελειωμένους κατά κάποιον τρόπο. Από τη στιγμή που υπέπεσαν σε ένα παράπτωμα, η θέση τους είναι στη φυλακή. Αυτό πρέπει να αλλάξει»
Γίνεται ξεκάθαρο πως ένας ολόκληρος μηχανισμός αποστερεί την ομαλή διαβίωση ανθρώπων με ψυχικά νοσήματα στην κοινότητα, ενώ είναι γενικώς αποδεκτό από την ψυχιατρική κοινότητα ότι το περιβάλλον συμβάλλει θετικά ή αρνητικά στην εξέλιξη μίας ψυχικής νόσου.
Αποφυλάκιση, αποδοχή και ζωή: Ο στιγματισμός και οι «διά βίου εγκληματίες»
Πόσο μακριά βρισκόμαστε από την πραγματική και άνευ όρων αποδοχή του διπλανού μας; Τι είναι αυτό που μας κρατά πίσω, ώστε να φορέσουμε το ανθρώπινό μας πρόσωπο; Δύσκολα ερωτήματα μεν, αληθινά δε. Η εκπαίδευση, το σχολείο, η οικογένεια θα μπορούσαν να αποτελούν κάποιες από τις απαντήσεις στα κρίσιμα αυτά ερωτήματα.
«Εκτός από την αλλαγή των ίδιων των κρατούμενων, χρειάζεται και η κοινωνία να αλλάξει νοοτροπία, και αυτό μπορεί να επιτευχθεί μόνο μέσω της Παιδείας. Αυτός είναι και ο λόγος που έχουμε ανοίξει τις φυλακές μας προς την ελεύθερη κοινωνία, με την οποία ο κρατούμενος θα επανασυνδεθεί μετά την αποφυλάκιση, καθώς και προς τα ΜΜΕ, γιατί θέλουμε να γίνει αντιληπτό ότι οι φυλακές αποτελούν κομμάτι της κοινωνίας και δεν πρέπει η κοινωνία να τις θεωρεί αποκομμένες από αυτή», ανέφερε η Άννα Αριστοτέλους, δίνοντας ταυτόχρονα και ένα μήνυμα: Ως κοινωνία θα πρέπει να έχουμε τέτοια παιδεία, ώστε να σεβαστούμε τη διαφορετικότητα του καθενός μας που τον κάνει ξεχωριστό και μοναδικό, αλλά την ίδια στιγμή ίσο με τον καθένα μας. Είναι αδιανόητο στην κοινωνία του 21ου αιώνα να θεωρούμε ακόμα τον συνάνθρωπό μας κατώτερο και όχι ίσο, επειδή έτυχε να είναι διαφορετικός από εμάς και δεν έτυχε να είμαστε στη θέση του και αυτός στη δική μας.
«Μία στιγμή μπορεί να σε φέρει εδώ στις φυλακές για πολύ καιρό. Δεν χρειάζεται να είσαι σεσημασμένος κακοποιός για να βρεθείς πίσω από τα σίδερα της φυλακής. Αυτό που χρειάζεται είναι να αντιληφθεί ο κόσμος ότι υπάρχει και ο σωφρονισμός, να δεχτεί η κοινωνία ότι ο καθένας μπορεί να αλλάξει. Αυτό που θέλω είναι αποδοχή και μία ήρεμη, κανονική ζωή έξω, ελεύθερη». Κρατούμενη Μ.Κ., Γυναικεία Πτέρυγα
Οι άνθρωποι στις φυλακές εκτίουν την ποινή τους στερούμενοι την ελευθερία τους, δηλαδή τιμωρούνται για το αδίκημα που διέπραξαν, αλλά από την άλλη, κατά την παραμονή τους στις φυλακές, καταβάλλουν μεγάλη προσπάθεια να διορθώσουν όλα εκείνα που τους οδήγησαν στη φυλακή και να γίνουν καλύτεροι άνθρωποι μέσα από διάφορες ευκαιρίες που προσφέρονται στις φυλακές για μόρφωση ακαδημαϊκή, πνευματική και κοινωνική.
Ερωτηθείσα κατά πόσο διάφορες ομάδες είναι εύκολο να επιστρέψουν πίσω στη φυλακή, λαμβάνοντας υπόψη και την αντιμετώπιση στην ελεύθερη κοινότητα, η διευθύντρια των Κεντρικών Φυλακών είπε πως υπάρχει μικρή βελτίωση σε αυτό το θέμα, δηλαδή η κοινωνία, έστω και σε μικρό βαθμό, έχει γίνει πιο δεκτική και λιγότερο φοβική στην επανένταξη των κρατουμένων. «Ωστόσο έχουμε ακόμα πολύ δρόμο να διανύσουμε μέχρι να φτάσουμε σε ένα ικανοποιητικό επίπεδο αποδοχής και σεβασμού όλων των συνανθρώπων μας, χωρίς να βάζουμε ταμπέλες και να απορρίπτουμε ή/και να καταδικάζουμε κάθε τι το διαφορετικό».
Ο γολγοθάς στην ελεύθερη κοινότητα
Όλοι και όλες θα πρέπει να σκεφτούμε έναν κρατούμενο που μόλις έχει περάσει την έξοδο της φυλακής, ο οποίος δεν έχει οικογενειακό περιβάλλον να τον στηρίξει ή χώρο διαμονής μέχρι να βρει εργασία, παρουσιάζοντας δυσκολίες εργοδότησης, αφού για τις περισσότερες εργασίες είναι προαπαιτούμενο «προσόν» το καθαρό μητρώο.
Το στίγμα, υπογράμμισε η κα Αριστοτέλους, και οι ταμπέλες του πρώην φυλακισμένου ή/και πρώην χρήστη ναρκωτικών τον συνοδεύουν στο νέο του ξεκίνημα στην καθημερινότητα. Γενικότερα, όταν οι κοινωνικές αναστολές στερούν τις ευκαιρίες σε κάθε αποφυλακισθέντα για θέματα που αφορούν την καθημερινή επιβίωσή του, όχι την κοινωνικοποίησή του, και την επανένταξη του στην κοινωνία, πόσες είναι οι πιθανότητες να καταφέρει να επανενταχτεί και να μην επιστρέψει στις φυλακές;
Αρκετοί κρατούμενοι αντιμετωπίζουν, επιπρόσθετα με τα προβλήματα της καθημερινής επιβίωσής τους, και θέματα ψυχιατρικά ή χρήσης παράνομων ουσιών κτλ, για τα οποία θα πρέπει να συνεχίσουν να λαμβάνουν και θεραπεία. «Σκεφτείτε πόσες είναι οι πιθανότητες να καταφέρουν να διαχειριστούν τις δυσκολίες στην καθημερινότητα που αφορούν την επιβίωσή τους και παράλληλα να ανταποκριθούν θετικά στη συνέχιση της θεραπείας τους εκτός φυλακών χωρίς να υποτροπιάσουν. Συνεπώς, είναι να διερωτάται κανείς μέσα από το πρίσμα αυτής της πραγματικότητας πόσο ομαλή θα μπορούσε να είναι η επανένταξή τους με την επιστροφή τους στην κοινωνία», διερωτήθηκε με νόημα η Άννα Αριστοτέλους.
«Είμαι έγκλειστη τα τελευταία 12 χρόνια και σας λέω ότι έχω σωφρονιστεί. Γιατί να μην έχω την ευκαιρία να επανενταχτώ στο κοινωνικό σύνολο ως ένας άνθρωπος ο οποίος πέρασε ένα σημαντικό μέρος της ζωής του στη φυλακή και που κατανόησε κάποια πράγματα; Δεν είναι άδικο για μένα, για την οικογένειά μου;» Κρατούμενη Ι.Λ., Γυναικεία Πτέρυγα
Το φαινόμενο της «περιστρεφόμενης πόρτας» και οι ευθύνες
Η επιτυχής αποκατάσταση και επανένταξη των κρατουμένων στην κοινωνία μετά την απόλυσή τους είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με το ποσοστό υποτροπής και πιθανής επιστροφής τους στη φυλακή (φαινόμενο της περιστρεφόμενης πόρτας – revolving door), ωστόσο αυτή δεν είναι απόλυτη ευθύνη των αποφυλακισθέντων και ούτε συνδέεται με την πρόοδο και θετική τους εξέλιξη στη φυλακή, εφόσον δεν υπάρχει η ανάλογη στήριξη μετά την έξοδό τους από τις φυλακές.
«Αποφυλακίστηκα πρόσφατα, αλλά οι δυσκολίες έξω είναι τεράστιες. Για τους περισσότερους ανθρώπους θα είμαι πάντοτε ο Π. ο κλέφτης, που έκανε φυλακή και θεωρείται άχρηστος για το κοινωνικό σύνολο». Π.Β., πρώην τρόφιμος Κεντρικών Φυλακών
Ωστόσο, παρά την έλλειψη των υποστηρικτικών δομών μετά την αποφυλάκιση, είναι θετικό το γεγονός ότι με τη δουλειά που γίνεται στη φυλακή, με δράσεις που αφορούν την εκπαίδευση και επιμόρφωση, την εργασιακή εμπειρία, την αυξημένη επαφή με τον έξω κόσμο και την ανάπτυξη δεξιοτήτων για δημιουργία θετικών σχέσεων με την οικογένειά τους, τις θεραπευτικές παρεμβάσεις, καθώς και δράσεις που αφορούν την ενεργή συμμετοχή τους σε πολιτιστικές και κοινωνικές δραστηριότητες, καλλιεργούνται και αναπτύσσονται υγιείς στάσεις ζωής, οι οποίες τους βοηθούν σε μεγάλο βαθμό να απαλλαγούν από τα στοιχεία που τους οδήγησαν στη φυλακή.
Αυτή η θετική τους εξέλιξη καταδεικνύεται και μέσα από το χαμηλό ποσοστό υποτροπής στις Κεντρικές Φυλακές Κύπρου, το οποίο τα τελευταία επτά χρόνια δεν ξεπερνά το 15%, ένα από τα χαμηλότερα ποσοστά υποτροπής στον κόσμο.
Η «ρετσινιά» που τους ακολουθεί ακόμα και… μετά το θάνατό τους
Το σημαντικότερο πρόβλημα που αντιμετωπίζουν οι στιγματισμένοι άνθρωποι είναι η επιβίωση στην καθημερινότητά τους, η οποία για όλους εμάς τους υπόλοιπους είναι δεδομένη. Δυστυχώς, οι ταμπέλες και το στίγμα τούς συνοδεύουν στην καθημερινότητά τους και σε κάθε περίπτωση εμποδίζουν όχι μόνο την ομαλή επανένταξή τους, αλλά και την επιβίωσή τους στην κοινωνία. Βρίσκονται υπό συνεχή κοινωνικό κατατρεγμό σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής τους, ακόμα και μετά το θάνατό τους.
Η περίπτωση στην οποία αναφέρθηκε η διευθύντρια των Κεντρικών Φυλακών είναι ενδεικτική της ταμπέλας με τις μαύρες κηλίδες: «Συγκλονιστικό ήταν πρόσφατα να διαβάζω και να ακούω αναφορές για πρόσωπο που ήταν κρατούμενός μας και στη συνέχεια ολοκλήρωσε το πρόγραμμα του θεραπευτικού προγράμματος στην Αγία Σκέπη, ενώ διένυε εδώ και αρκετό καιρό μακριά από τα ναρκωτικά, με το θάνατό του σε αυτοκινητιστικό δυστύχημα ήρθαν και τον βρήκαν οι ταμπέλες του “πρώην φυλακισμένου”, “ήταν γνωστός στις Αρχές”, “ναρκομανής”, “εγκληματίας” και άλλες, χωρίς να υπάρχει κανένας απολύτως λόγος συσχέτισης του θανάτου του με το παρελθόν του, το οποίο εν πάση περιπτώσει είχε εγκαταλείψει τα τελευταία χρόνια».
Ας γίνει η αρχή της αποδοχής του Άλλου και της διαφορετικότητας από το σχολείο, έτσι ώστε τα παιδιά να μάθουν να είναι πρώτα άνθρωποι και μετά μαθητές. Τέλος, η φροντίδα των ευάλωτων ομάδων, κυρίως εκτός φυλακών, είναι καθοριστικής σημασίας, ενώ θα πρέπει να θυμόμαστε την τελευταία φράση από τα λόγια της Μ.Κ. από τη Γυναικεία Πτέρυγα των Κεντρικών Φυλακών: Αυτό που θέλω είναι αποδοχή και μία ήρεμη, κανονική ζωή έξω, ελεύθερη!
*ΠΗΓΗ: Εφημερίδα “Χαραυγή”. Τα αρχικά των ονομάτων των κρατουμένων, που μίλησαν στη «Χαραυγή» δεν είναι τα πραγματικά, στη βάση της προστασίας των προσωπικών δεδομένων και του σεβασμού της ανθρώπινης υπόστασης και αξιοπρέπειας.
