Κανένα νησί δεν στέκει μόνο του -ούτε καν η Βρετανία

Το Brexit αποτελεί ρήξη μιας βρετανικής εξωτερικής πολιτικής αιώνων

Του David Reynolds*

Ο DAVID REYNOLDS είναι ομότιμος καθηγητής Διεθνούς Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ και ο συγγραφέας του βιβλίου με τίτλο Island Stories: An Unconventional History of Britain [1].

Μετά από χρόνια αντιπαραθέσεων από τότε που πραγματοποιήθηκε το δημοψήφισμα το 2016, το Ηνωμένο Βασίλειο εγκατέλειψε επίσημα την Ευρωπαϊκή Ένωση στα τέλη Ιανουαρίου. Οι υπέρμαχοι του «εκτός» ήταν χαρούμενοι, ισχυριζόμενοι ότι η χώρα είχε απελευθερωθεί από την ευρωπαϊκή «υποτέλεια» [2] και τώρα ήταν έτοιμη να ανακαλύψει ξανά την παλιά της δύναμη. Πολλοί υποστηρικτές βλέπουν το Brexit ως μια επιστροφή στις περήφανες παραδόσεις της βρετανικής ιστορίας. Επικαλούνται ένα εθνικό πνεύμα ανυπακοής και ανεξαρτησίας. Μερικοί συγκρίνουν το Brexit [3] με την «καλύτερη ώρα» της χώρας το 1940, όταν το Ηνωμένο Βασίλειο στάθηκε «μόνο» ενάντια στη ναζιστική επίθεση. Πρόσφατες κινηματογραφικές ταινίες όπως η «Δουνκέρκη» και «Η πιο σκοτεινή ώρα» ενισχύουν την εικόνα του Ηνωμένου Βασιλείου να στέκεται ψηλά και περήφανο, αψηφώντας το γερμανικό μεγαθήριο που είχε κυλήσει σε όλη την Ευρώπη. Οι συντηρητικοί πολιτικοί επαίνεσαν το δημοφιλές παιδικό βιβλίο Our Island Story [4] της Henrietta Marshall (κυκλοφόρησε για πρώτη φορά το 1905 και εξακολουθεί να υπάρχει στα βιβλιοπωλεία) για τον ηρωικό απολογισμό του παρελθόντος του Ηνωμένου Βασιλείου ως ένα μοναδικό έθνος, που καταλαμβάνει τον κόσμο.

                                                                     Ένας πίνακας για την ήττα της Ισπανικής Αρμάδας το 1588. Philip James de Loutherbourg, 1796.

Ο πρωθυπουργός, Μπόρις Τζόνσον, και άλλοι υπέρμαχοι του Brexit αρέσκονται να θεωρούν το Ηνωμένο Βασίλειο ως τον μοναχικό ηθοποιό, πρωταγωνιστή στην διεθνή σκηνή. Όμως, το φιλο- Brexit, εθνικιστικό αφήγημα παρουσιάζει την ιστορία λανθασμένα. Το Brexit πράγματι έρχεται σε αντίθεση με μια μακροχρόνια παράδοση της βρετανικής εξωτερικής πολιτικής, η οποία αναγνώριζε ότι το σθένος του Ηνωμένου Βασιλείου ως παγκόσμιου παράγοντα εξαρτάται από την ευρωπαϊκή ασφάλεια και ότι η χώρα δεν θα μπορούσε ποτέ να απομονωθεί από την ισορροπία ισχύος στην ήπειρο.
Ακόμα και στην ακμή της Βρετανικής Αυτοκρατορίας, οι ηγέτες της δεν τόλμησαν να θεωρήσουν την Ευρώπη δεδομένη. Τουλάχιστον από την εποχή της Προτεσταντικής Μεταρρύθμισης τον 16ο αιώνα, η χώρα εργάστηκε για να αποτρέψει τον σχηματισμό ενός εχθρικού μπλοκ στην Ευρώπη. Αυτή η επιταγή σήμαινε την χρήση του πλούτου και του ανθρώπινου δυναμικού του Ηνωμένου Βασιλείου για την οικοδόμηση συνασπισμών με κράτη ομοϊδεάτες ώστε να αποτρέψουν επίδοξους Ευρωπαίους ηγεμόνες. Για την δική του ασφάλεια και ευημερία, το Ηνωμένο Βασίλειο έπρεπε πάντα να είναι βυθισμένο στις ευρωπαϊκές υποθέσεις.
ΜΠΕΡΔΕΜΕΝΟ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ
Το μοτίβο της εμπλοκής είναι ξεκάθαρο εάν κάποιος κάνει τον κόπο να τοποθετήσει στο περιβάλλον τους ορισμένες από αυτές τις εμβληματικές στιγμές από την εθνικιστική αφήγηση: Τα ίδια τα γεγονότα που χρησιμοποιούν οι υπέρμαχοι του Brexit για να υφάνουν μια ιστορία δοξασμένης ανεξαρτησίας τονίζουν στην πραγματικότητα την αναγκαιότητα της συμμετοχής του Ηνωμένου Βασιλείου στην Ευρώπη.
Πάρτε, για παράδειγμα, την ήττα της Ισπανικής Αρμάδας το 1588. Το Our Island Story επικαλείται την βασίλισσα Ελισάβετ την Α’ [5] να απευθύνεται στα στρατεύματά της πριν από την επικείμενη ισπανική εισβολή: «Ξέρω ότι έχω το σώμα μιας αδύναμης και ασθενικής γυναίκας˙ αλλά έχω και την καρδιά και το στομάχι ενός βασιλιά, και ενός βασιλιά της Αγγλίας, επίσης». Ο κακός καιρός και ο αγγλικός στόλος απέτρεψαν την απόπειρα εισβολής της Ισπανίας. Όμως, η ιστορία της Αρμάδας δεν ήταν απλώς μια ιστορία της Αγγλίας να στέκεται σταθερή ενάντια σε έναν ξένο εχθρό. Η υποστήριξη της Ελισάβετ, συγκεκαλυμμένη και στην συνέχεια ανοιχτή, υπέρ της Ολλανδικής Επανάστασης [6] εναντίον της Ισπανίας επέφερε σε μεγάλο βαθμό την εισβολή. Η Αγγλία ήλπιζε ότι η ολλανδική εξέγερση θα αποδυνάμωνε την ισπανική θέση στις ακτές του αγγλικού καναλιού.
Περισσότερο από έναν αιώνα αργότερα, το 1704, ο αγγλικός στρατός πολέμησε δίπλα με τους Αψβούργους κοντά στο Μόναχο και κατεύθυνε τις δυνάμεις της Γαλλίας και των συμμάχων της στη Μάχη του Blenheim [7]. Η νίκη αυτή ήταν μια από τις πιο διάσημες νίκες της Αγγλίας και το όνομά της ζει σήμερα στο Blenheim Palace, ένα κορυφαίο τουριστικό αξιοθέατο στο Ηνωμένο Βασίλειο. Η μάχη ήταν εμβληματική για το πώς οι Βρετανοί ηγέτες έχουν επιδιώξει το εθνικό συμφέρον στο εξωτερικό -σε αυτήν την περίπτωση, διεξάγοντας πόλεμο στην άκρη της Ευρώπης για να ελέγξουν το στοίχημα του Γάλλου βασιλιά Λουδοβίκου XIV για «παγκόσμια μοναρχία». Το 1815, οι βρετανικές δυνάμεις νίκησαν τον Ναπολέοντα Βοναπάρτη, έναν άλλο Γάλλο αυτοκράτορα αποφασισμένο για ευρωπαϊκή κυριαρχία, στο Βατερλώ του Βελγίου. Οι Βρετανοί κέρδισαν τη μάχη μόνο χάρη στην ζωτική υποστήριξη των Πρώσων.
Οι πόλεμοι που πολέμησε το Ηνωμένο Βασίλειο κατά το πρώτο μισό του εικοστού αιώνα συνδέονταν επίσης με τις ευρωπαϊκές υποθέσεις. Στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η Γαλλία ήταν πλέον ο στενότερος Ευρωπαίος σύμμαχος του Ηνωμένου Βασιλείου για να αντιμετωπίσει έναν νέο επίδοξο ηγεμόνα: Την Γερμανία. Παρόλο που η βρετανική αντίσταση το 1940 αποδείχθηκε ζωτικής σημασίας για την αποτροπή του Αδόλφου Χίτλερ, η απόλυτη ήττα της Γερμανίας επιτεύχθηκε μόνο σε συνεργασία με τις δύο αναδυόμενες υπερδυνάμεις, την Σοβιετική Ένωση και τις Ηνωμένες Πολιτείες. Και μετά το 1945, η ασφάλεια του Ηνωμένου Βασιλείου εξαρτάτο από την προσέλκυση των Ηνωμένων Πολιτειών σε μια μόνιμη Ατλαντική συμμαχία με την Δυτική Ευρώπη εναντίον του σοβιετικού -εν καιρώ πολέμου- συμμάχου, που κυριαρχούσε πλέον στην Ανατολική Ευρώπη.
Αναδυόμενο από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο ως νικηφόρο έθνος και όντας ακόμα μια παγκόσμια δύναμη (ακόμη και όταν άρχισε να χάνει τα αποικιακά του υπάρχοντα), το Ηνωμένο Βασίλειο παρέμεινε αποστασιοποιημένο για λίγο από το έργο της μεγαλύτερης ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Οι Βρετανοί υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής θεώρησαν ότι τέτοιες προσπάθειες ήταν για τους «άλλους», όχι για «εμάς» -οι «άλλοι» είναι τα ηττημένα και κατεχόμενα έθνη της Δυτικής Ευρώπης. Αλλά όταν έξι χώρες της Δυτικής Ευρώπης ίδρυσαν με επιτυχία την Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα το 1958 και ξεκίνησαν περαιτέρω πολιτική συνεργασία, η διάθεση στο Λονδίνο άλλαξε απότομα και λειτούργησε η παλιά διπλωματική παράδοση. Εάν συνεχίζονταν οι τρέχουσες τάσεις, προειδοποιούσε μια διυπηρεσιακή επιτροπή [8] το υπουργικό συμβούλιο το 1960, η ΕΟΚ θα γίνει «το μόνο δυτικό μπλοκ που θα πλησιάζει την σημασία» των δύο υπερδυνάμεων και «η επιρροή του Ηνωμένου Βασιλείου στην Ευρώπη, εάν μείνει εκτός, θα μειωθεί αντίστοιχα». Μια τέτοια μείωση θα μπορούσε επίσης να βλάψει την ειδική σχέση του Λονδίνου με την Ουάσιγκτον.
Το Ηνωμένο Βασίλειο χρειάστηκε έως το 1973 για να διαπραγματευτεί την είσοδό του στην ΕΟΚ, λόγω δύο βέτο του Γάλλου προέδρου Charles de Gaulle. Όμως, η ώθηση για υποβολή αίτησης το 1961 ήταν γεωπολιτική, και η συλλογιστική της κυβέρνησης ακολούθησε το ιστορικό μοτίβο της βρετανικής εξωτερικής πολιτικής. Ο κατάλογος των συμμάχων είχε συνεχίσει να αλλάζει για αρκετούς αιώνες, αλλά το σενάριο παρέμεινε σχεδόν το ίδιο: Το Ηνωμένο Βασίλειο παρέμενε βαθιά εμπλεκόμενο στις ευρωπαϊκές υποθέσεις, τόσο για να προλάβει έναν Ευρωπαίο ηγεμόνα που θα μπορούσε να απειλήσει την δική του ασφάλεια και ευημερία όσο και για να οικοδομήσει μια πλατφόρμα συμμαχιών για τις επιχειρήσεις του στην παγκόσμια σκηνή.
ΚΑΡΦΩΝΟΝΤΑΣ ΤΟ ΠΑΝΤΕΛΟΝΙ ΣΤΟΝ ΙΣΤΟ
Το Brexit έρχεται σε αντίθεση με το ιστορικό μοτίβο προσπαθώντας να κάνει το παγκόσμιο χωρίς το ευρωπαϊκό. Το Ηνωμένο Βασίλειο αφήνει τώρα ένα ευρωπαϊκό μπλοκ που αριθμεί 450 εκατομμύρια ανθρώπους και πρέπει να προσπαθήσει να σφυρηλατήσει μια νέα εμπορική σχέση με την ΕΕ ως ένα κράτος απέναντι σε μια ομάδα 27 κρατών, η οποία, παρά τους εσωτερικούς καυγάδες, έχει διατηρήσει μέχρι στιγμής την ενότητά της. Αυτό το παιχνίδι φαίνεται όλο και πιο ριψοκίνδυνο, καθώς η Κίνα έχει γίνει πιο επιθετική από το 2016 και οι Ηνωμένες Πολιτείες πιο απομονωτικές.
Η αποχώρηση του Ηνωμένου Βασιλείου από την ΕΕ στις 31 Ιανουαρίου είναι μόνο η αρχή ενός μεγάλου ταξιδιού προς έναν άγνωστο προορισμό. Μέχρι το τέλος του 2020, το Ηνωμένο Βασίλειο παραμένει εντός της δικαιοδοσίας της ΕΕ, αλλά χωρίς να έχει λόγο στις αποφάσεις της ΕΕ. Κατά την διάρκεια αυτού του μεταβατικού έτους, οι διαπραγματευτές και από τις δύο πλευρές υποτίθεται ότι θα διαμορφώσουν μια νέα εμπορική σχέση. Τα σχετικά ζητήματα είναι τρομακτικά περίπλοκα, αλλά ο Τζόνσον απέκλεισε οποιαδήποτε παράταση της μεταβατικής περιόδου μετά τον Δεκέμβριο του 2020.

Η αποτυχία επίτευξης συμφωνίας με την ΕΕ μέχρι το τέλος του τρέχοντος έτους θα προκαλούσε το «σκληρό Brexit» που φοβάται η βρετανική επιχειρηματική κοινότητα.
Επιπλέον, ο Τζόνσον επέμεινε ότι το 2020, το Ηνωμένο Βασίλειο θα διαπραγματευτεί επίσης μια εμπορική συμφωνία με τις Ηνωμένες Πολιτείες για να αποδείξει ότι οι Βρετανοί έχουν δραπετεύσει από την ευρωπαϊκή υποτέλεια. Ωστόσο, ο πρόεδρος των ΗΠΑ, Ντόναλντ Τραμπ, θα κάνει σκληρό παζάρι, ειδικά σε αυτήν την πυρετώδη εκλογική χρονιά. Σε κάθε περίπτωση, ακόμη και η κυβέρνηση του Τζόνσον παραδέχεται ότι μια συμφωνία με τις Ηνωμένες Πολιτείες θα μπορούσε στην καλύτερη περίπτωση να αυξήσει το ΑΕΠ του Ηνωμένου Βασιλείου κατά 0,16% [9]. Η ΕΕ παραμένει μακράν ο μεγαλύτερος εμπορικός εταίρος του Ηνωμένου Βασιλείου σε αγαθά και υπηρεσίες, αντιπροσωπεύοντας το 2018 το 45% των βρετανικών εξαγωγών και το 53% των εισαγωγών (τα στοιχεία για τις Ηνωμένες Πολιτείες είναι 19% και 11%, αντίστοιχα).

Ενώ προσπαθεί να χαράξει νέες σχέσεις με τις Βρυξέλλες και την Ουάσινγκτον, ο Τζόνσον πρέπει επίσης να φυλάξει την δική του πλάτη, γιατί το 2016 τόσο η Σκωτία όσο και η Βόρεια Ιρλανδία ψήφισαν να παραμείνουν στην ΕΕ. Τώρα μπορεί να περιμένει συνεχείς τριβές για το Brexit με την σκωτσέζικη εθνικιστική κυβέρνηση στο Εδιμβούργο. Και κατέληξε να αποδεχτεί τα de facto τελωνειακά σύνορα στην Θάλασσα της Ιρλανδίας προκειμένου να εξασφαλίσει την συμφωνία αποχώρησης του 2019. Αυτή η συμφωνία σημαίνει ουσιαστικά ότι η Βόρεια Ιρλανδία πρέπει να αντιμετωπίζεται διαφορετικά από το υπόλοιπο Ηνωμένο Βασίλειο, αυξάνοντας την προοπτική μελλοντικής διαίρεσης.
Και σαν να μην έφταναν όλα αυτά τα προβλήματα, ο κόσμος έχει βυθιστεί σε μια πανδημία της οποίας το οικονομικό κόστος θα είναι τεράστιο. Στις 7 Μαΐου, η Τράπεζα της Αγγλίας προέβλεψε πτώση 14% [10] στο ΑΕΠ της χώρας το 2020, την πιο έντονη ετήσια συρρίκνωση για πάνω από 300 χρόνια. Γιατί λοιπόν το Ηνωμένο Βασίλειο θέλει να πυροβολήσει τον εαυτό του με την πρόσθετη αναστάτωση ενός «σκληρού Brexit»; Ο Τζόνσον, ο οποίος έπρεπε να εισαχθεί βιαστικά στην εντατική θεραπεία αφότου κόλλησε COVID-19, την ασθένεια που προκαλείται από τον νέο κορονοϊό, τώρα πιέζεται να χαλαρώσει την προθεσμία του Δεκεμβρίου 2020 λόγω του ιού. Αλλά οι εκπρόσωποί του συνεχίζουν να επιμένουν, προς γενική δυσπιστία, ότι η πανδημία δεν θα επηρεάσει αυτό το χρονοδιάγραμμα. Το να ζητήσει παράταση από την ΕΕ θα συνεπαγόταν μια ταπεινωτική απώλεια κύρους για έναν ηγέτη που έχει οικοδομήσει την πολιτική του ταυτότητα γύρω από το να «παραδώσει» το Brexit.
Ο Τζόνσον λατρεύει να παρουσιάζεται με ένα στυλ Τσώρτσιλ: Ένας χαρισματικός πατριώτης και ένας άνθρωπος μοιραίος. Αναμφίβολα, το κουράγιο και η επιμονή του Τσώρτσιλ ήταν ζωτικής σημασίας στον αγώνα ενάντια στη ναζιστική Γερμανία, αλλά τον έβαλαν επίσης σε πολλά μπερδέματα κατά την διάρκεια της καριέρας του -για παράδειγμα, η αδιάλλακτη υπεράσπισή του για την βρετανική κυριαρχία στην Ινδία, και η ρομαντική υποστήριξή του στον Εδουάρδο VIII κατά την κρίση της παραίτησής του [από το βασιλικό αξίωμα] το 1936. Ο Clement Attlee, τότε ηγέτης του Εργατικού Κόμματος, σημείωσε πικρόχολα τον τρόπο που ο Τσόρτσιλ «καρφώνει το παντελόνι του στον ιστό, και δεν μπορεί να κατεβεί» [στμ: Η έκφραση αυτή είναι παρωδία της φράσης «καρφώνει τα χρώματά του στον ιστό» που σημαίνει το “κλείδωμα” της πολεμικής σημαίας του πλοίου στον ιστό στην διάρκεια μιας μάχης, δηλαδή ότι η σημαία δεν θα υποσταλεί, άρα δεν υπάρχει και περίπτωση παράδοσης. Η ίδια έκφραση στους νεότερους χρόνους σημαίνει την ανυποχώρητη στάση κάποιου. Όταν κάποιος “καρφώνει το παντελόνι” του δεν μπορεί να υποχωρήσει από μια θέση, ακόμα κι όταν καταλαβαίνει ότι είναι λανθασμένη].
Ο σημερινός πρωθυπουργός έχει καρφώσει το παντελόνι του στον ιστό του Brexit. Τους επόμενους μήνες, θα πρέπει να αποφασίσει αν θα βγει από την καταιγίδα ή θα χαμηλώσει τα πανιά του και θα κάνει στροφή. Αλλά η πορεία του Brexit σηματοδοτεί ήδη μια σημαντική ρήξη στην ιστορία της χώρας. Ο Τζόνσον δεν θα αποκαταστήσει το Ηνωμένο Βασίλειο στην προηγούμενη μεγαλοπρέπειά του, απομακρύνοντας το από την Ευρώπη. Αντ’ αυτού, θα γυρίσει την πλάτη του στην σκληρά κερδισμένη σοφία αιώνων βρετανικής εξωτερικής πολιτικής.

[1] https://www.basicbooks.com/titles/david-reynolds/island-stories/97815416… [4]
[2] https://www.ft.com/content/8fe6b7ca-fd47-11e8-aebf-99e208d3e521 [5]
[3] https://www.csmonitor.com/World/Europe/2019/0328/Battle-of-Britain-s-his… [6]
[4] https://www.theguardian.com/books/booksblog/2014/feb/07/our-island-story… [7]
[5] https://www.rmg.co.uk/discover/explore/queen-elizabeth-i-speech-troops-t… [8]
[6] https://geheugen.delpher.nl/en/geheugen/pages/collectie/Frederik+Muller+Historieplaten/De+Nederlandse+Opstand+(1568-1648)
[7] https://www.historynet.com/war-of-the-spanish-succession-battle-of-blenh… [9]
[8] https://www.nationalarchives.gov.uk/cabinetpapers/themes/eec-britains-la… [10]
[9] https://www.bbc.com/news/uk-politics-51706802 [11]
[10] https://www.bbc.co.uk/news/business-52566030 [12]

ΠΗΓΗ: ForeignAffairs-the-hellenic-edition