Η συντήρηση των ψηφιδωτών της Κανακαριάς

Σπάνιο δείγμα της τέχνης του 6ου αιώνα μ.Χ

Του Αριστεείδη Βικέτου*

 «Τα ψηφιδωτά της Παναγίας Κανακαριάς, που αποτελούν σπάνιο δείγμα της τέχνης του 6ου αιώνα μ.Χ., είναι πάρα πολύ ταλαιπωρημένα, διότι δέχθηκαν αρκετές καταπονήσεις και αρκετές επεμβάσεις», τονίζει ο δρ. Ελευθέριος Χαραλάμπους, συντηρητής αρχαιολογικών ευρημάτων στο Τμήμα Αρχαιοτήτων Κύπρου.
Ο δρ. Χαραλάμπους, ο οποίος είναι επικεφαλής της ομάδας συντήρησης, μιλά για πρώτη φορά για την αποκατάσταση των επαναπατρισθέντων ψηφιδωτών της Κανακαριάς, τα οποία, τονίζει, «είναι μοναδικά και ίσως από τα σημαντικότερα εντοίχια ψηφιδωτά της Κύπρου».
Ο δρ. Χαραλάμπους αποκαλύπτει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ότι η αποτοίχιση των ψηφιδωτών έγινε, αφού στερεώθηκαν στην επιφάνεια τους πανιά και βενζινόκολλα. «Τα μεταλλικά στοιχεία, που χρησιμοποιήθηκαν, λειτούργησαν σαν μαχαίρια και μοχλοί για να αποσπάσουν τα ψηφιδωτά», τονίζει. Με τον δρ. Χαραλάμπους μιλήσαμε για τα ψηφιδωτά ενόψει της αυριανής πρώτης, μετά το 1976, Θείας Λειτουργίας στην Παναγία Κανακαριά, την οποία θα τελέσει ο Επίσκοπος Καρπασίας Χριστοφόρος. ( Το Καθολικό του ναού, όπως ήταν μέχρι το 1976, ΦΩΤΟ: Τμήμα Αρχαιοτήτων Κύπρου)

Ο ναός της Παναγίας Κανακαριάς, στο χωριό Λυθράγκωμη της Καρπασίας, στο κατεχόμενο τμήμα της Κύπρου, είναι από τις πιο κραυγαλέες περιπτώσεις σύλησης της χριστιανικής πολιτιστικής κληρονομιάς της Κύπρου. Τα απαράμιλλης τέχνης εντοίχια ψηφιδωτά αποτοιχίστηκαν μεταξύ 1978-1979 από τον Τούρκο αρχαιοκάπηλο Αϊντίν Ντικμέν. Ο ναός της Παναγίας Κανακαριάς στην πρώτη του μορφή ήταν μοναστηριακός, σπάνιο δείγμα της τέχνης του 6ου μ.Χ. αιώνα. Ανήκει στον τύπο της βασιλικής με τρούλο και σύμφωνα με τους βυζαντινολόγους, η κεντρική αψίδα του είναι το μόνο τμήμα που σώζεται από την ξυλόστεγη βασιλική του 5ου αιώνα. Η βασιλική αυτή καταστάφηκε τον 7ο αιώνα κατά τη διάρκεια των αραβικών επιδρομών. Ο ναός ξανακτίστηκε πρώτα ως ξυλόστεγος και έπειτα ως καμαροσκεπής. Σε μεταγενέστερο στάδιο, σύμφωνα με το Τμήμα Αρχαιοτήτων της Κύπρου, προστέθηκε στο κτίσμα ασπιδόμορφος τρούλος πάνω από το ιερό βήμα και κατά τον 12ο αιώνα προστέθηκε τρούλος στο κεντρικό κλίτος.

————————————————————————-

Η φωτογραφία αυτή ( Τμήμα Αρχαιοτήτων Κύπρου) από το ψηφιδωτό της αψίδας του Ιερού  Βήματος) λήφθηκε, μετά την συντήρηση του ψηφιδωτού από το Αμερικάνικο Ίδρυμα Dumbarton Oaks της Ουάσινγκτον το 1973 και φαίνεται ξεκάθαρα η κατάσταση διατήρησης του έργου (όσον αφορά το στρώμα ψηφοθέτησης). Οι συντηρητές, τότε τοποθέτησαν περιμετρικά του στρώματος ψηφοθέτησης επίχρισμα-κονίαμα και έδωσαν γραφικά κάποια στοιχεία της παράστασης για να γίνει πιο ευανάγνωστη η απεικόνιση.

———————————————————————

*Ακολουθεί το πλήρες κείμενο της συνέντευξης στο ΑΠΕ-ΜΠΕ του δρ. Χαραλάμπους
Ερ.Υπάρχει ιδιαίτερη σημασία στην αποκατάσταση ανάμεσα σε ένα έργο, που βρίσκεται σε ανασκαφή στην Κύπρο, από ένα έργο που επαναπατρίστηκε;
Απ.Το έργο της συντήρησης είναι πάρα πολύ σημαντικό, γιατί αυτό συντηρεί την μαρτυρία και το έργο τέχνης στον χρόνο. Όταν έχουμε επαναπατρισμό έργου τέχνης η σημασία είναι ιδιαίτερη. Προσωπικά νιώθω ότι, πέραν των φθορών που έχουν υποστεί τα έργα τέχνης, ο επαναπατρισμός τους έχει την ίδια σημασία και την ίδια συναισθηματική φόρτιση όπως, όταν περιμένουμε -αν και η ανθρώπινη ζωή είναι πιο σημαντική- κάποια αγνοούμενα πρόσωπα. Αυτό ισχύει πολύ περισσότερο με τα εντοίχια ψηφιδωτά της Παναγίας Κανακαριάς, που είναι μοναδικά και ίσως από τα σημαντικότερα εντοίχια ψηφιδωτά της Κύπρου. Ο λόγος είναι ότι στην Κύπρο δεν έχουμε αρκετά ψηφιδωτά αυτού του είδους, εκτός από την Αγγελόκτιστη στο Κίτι, κάποια σπαράγματα στην Παναγία την Κυρά, στα Λιβάδια, τα οποία όμως έχουν καταστραφεί. Είναι από τις πιο συγκλονιστικές εμπειρίες να συντηρείς έργα, τα οποία εξήχθησαν παράνομα από την χώρα σου και επαναπατρίστηκαν, πολύ δε περισσότερο όταν πρόκειται για τα εντοίχια ψηφιδωτά της Κανακαριάς.
Τον περασμένο Απρίλιο, επαναπατρίστηκε το μετάλλιο ( 6ος αιώνας μ.Χ) με την μορφή του Αποστόλου Ανδρέα. Τώρα βρίσκεται στο Βυζαντινό Μουσείο του Ιδρύματος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ’ και σύντομα θα αρχίσει η συντήρηση του.
Εκτός από αυτό, στο Τμήμα Αρχαιοτήτων Κύπρου συντηρήθηκαν και προσεχώς θα επιστρέψουν στο Βυζαντινό Μουσείο τα σπαράγματα των ψηφιδωτών:
‘Αγιος Ματθαίος, ‘Αγιος Βαρθολομαίος, Αρχάγγελος, ‘Αγιος Ιάκωβος, ‘Αγιος Λουκάς, Χριστός, ‘Αγιος Θαδδαίος, Απόστολος Θωμάς, σπάραγμα ψηφιδωτού από την παράσταση της πρωτοβυζαντινής αψίδας α΄ ήμισυ 6ου αιώνα μ. Χ., το αριστερό χέρι της Θεοτόκου, το χέρι του Αρχαγγέλου, τμήμα διακόσμησης.

Όταν αποτοιχίστηκαν τα ψηφιδωτά καταστράφηκαν περιμετρικά και χάθηκαν αρκετά σπαράγματα, γιατί τον Ντικμέν τον ενδιέφεραν μόνο τα πρόσωπα. Υπάρχουν αρκετά στοιχεία, σύμφωνα με το αρχείο του Τμήματος Αρχαιοτήτων, τα οποία δεν έχουν επιστρέψει. Όσον αφορά τους αποστόλους δεν επαναπατρίστηκε ο Μάρκος. Επίσης, υπάρχει ένας αδιάγνωστος άγιος, που δεν μπορεί να ταυτιστεί, γιατί περιμετρικά δεν υπάρχει επιγραφή. Προσθέτω ότι δεν επαναπατρίστηκε και ο ‘Αγιος Φίλιππος, ο οποίος σώζεται αποσπασματικά. Ο Ντικμέν έχει καταστρέψει την περιμετρική ζώνη των μεταλλίων, η οποία ήταν διακοσμητική και έχει καταστρέψει μεγάλο μέρος του γεωμετρικού μοτίβου, που συνέδεε τα μετάλλια μεταξύ τους.
Ερ. Η αποτοίχιση των ψηφιδωτών πώς έγινε;
Απ. Ουσιαστικά ο τρόπος της αποτοίχισης είναι γνωστός εδώ και χρόνια. Στερέωσαν την επιφάνεια του ψηφιδωτού με πανιά και βενζινόκολλα. Τα μεταλλικά στοιχεία λειτούργησαν σαν μαχαίρια και μοχλοί για να αποσπάσουν το ψηφιδωτό από την τοιχοποιία. Η βενζινόκολλα κατέστρεψε μέρος των ψηφίδων και έχουν πολυμεριστεί. Αυτό μας δυσκόλεψε ιδιαίτερα στον καθαρισμό των ψηφιδωτών. Λοιπόν, ο Ντικμέν αφαίρεσε μέρος του ψηφιδωτού από τον γεωμετρικό διάκοσμο και αφού ενίσχυσε την επιφάνεια του ψηφιδωτού με διάφορα μεταλλικά στοιχεία πήγε στα υποστρώματα και τα αποτοίχισε μαζί με αυτά.

Το πρόβλημα ήταν ότι οι μηχανικές καταπονήσεις, που δέχτηκαν τα ψηφιδωτά, προκάλεσαν ρηγματώσεις και σε κάποιες περιπτώσεις, όχι πολλές, χάσαμε μέρος του ψηφιδωτού.
Μεγαλύτερο όμως πρόβλημα από την αποκόλληση και την ταλαιπωρία να ταξιδέψουν τα ψηφιδωτά σε διάφορα σημεία για να βρεθεί αγοραστής, είναι ότι έγιναν «συντηρήσεις», με υλικά μη συμβατά. Έτσι, όταν επαναπατρίστηκαν και αποφασίστηκε η ολιστική συντήρηση τους, παρατηρήθηκε ότι υπήρχαν διάφορα είδη συντηρήσεων. Μπροστά σε αυτό το πρόβλημα έπρεπε εμείς ως συντηρητές να πάρουμε μια απόφαση για το πώς θα αντιμετωπίσουμε το ζήτημα για να έχουμε ενιαία αισθητική σε σχέση με τα σπαράγματα των ψηφιδωτών.
Τα ψηφιδωτά έχουν δεχθεί αρκετές μηχανικές καταπονήσεις και αρκετές επεμβάσεις. Ευτυχώς, δεν υπήρξαν αισθητικές παρεμβάσεις. Διότι, αν υπήρχε τέτοιο θέμα η δική μας εργασία θα ήταν εξαιρετικά δύσκολη. Οι επεμβάσεις αποτελούν ιστορία της συντήρησης του έργου.

Ερ. Πώς έγινε η συντήρηση;
Απ. Η επιλογή της μεθοδολογίας έγινε μετά από μελέτη της σχετικής βιβλιογραφίας και έρευνα των διαφόρων συστημάτων που χρησιμοποιούνται στα μεγάλα μουσεία, προσαρμόζοντας την στις ανάγκες και τις ιδιομορφίες των ψηφιδωτών της Κανακαριάς.
Συγκεκριμένα χρησιμοποιείται ένας φορέας από ένα υλικό, το οποίο είναι πολύ ανθεκτικό και χρησιμοποιείται και για κατασκευή αεροπλάνων, διότι δεν οξειδώνεται. Ανάμεσα σε αυτόν τον φορέα και το έργο τέχνης μπαίνουν παρεμβατικά στρώματα. Τα στρώματα αυτά έχουν ως στόχο να είναι αντιστρεπτά και σε οποιαδήποτε φάση στον χρόνο αποφασιστεί ότι η νέα στρωματογραφία δημιουργεί πρόβλημα στο έργο να μπορεί εύκολα να αφαιρεθεί.
‘Αρα, ουσιαστικά έχουμε το έργο, τα παρεμβατικά στρώματα και τον νέο φορέα. Το αυθεντικό υπόστρωμα διατηρείται σε όσα ψηφιδωτά το έχουν, διότι σε κάποια έχει αφαιρεθεί. Έτσι, το νέο σπάραγμα έχει πάχος περίπου επτά εκατοστά. Αν το κάναμε πιο λεπτό, θα αφαιρούσαμε από τα αυθεντικά στοιχεία, γιατί τα ψηφιδωτά της Κανακαριάς είναι μοναδικά σε ότι αφορά τα εντοίχια και ίσως στο μέλλον να ενδιαφέρει τους επιστήμονες για την μελέτη της στρωματογραφίας και την καταγραφή των στοιχείων.
Η συντήρηση των ψηφιδωτών της Κανακαριάς είναι ομαδική εργασία του Τμήματος Αρχαιοτήτων Κύπρου, με το Βυζαντινό Μουσείο του Ιδρύματος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ’ και τα ΤΕΙ Αθήνας. Οφείλουμε ιδιαίτερες ευχαριστίες στα ΤΕΙ Αθήνας και την καθηγήτρια κυρία Χλουβεράκη για την ανάλυση υλικών , πετρωμάτων και υαλομαζών.
Ερ. Βάζετε νέες, σύγχρονες ψηφίδες ή αφήνετε κενό εκεί όπου υπάρχει;
Απ. Δεν μπαίνουν νέες ψηφίδες, σε αυτό είμαι κάθετος. Νέες ψηφίδες δεν μπαίνουν, γιατί είναι παρέμβαση στο έργο.
Ερ. Η σύληση της Κανακαριάς έγινε γνωστή πριν πολλά χρόνια, όταν ένας ξένος επισκέπτης βρήκε και μάζεψε από τον περιβάλλοντα χώρο του ναού πολλές ψηφίδες και τις παρέδωσε στο Βυζαντινό Μουσείο. Αυτές έχουν χρησιμοποιηθεί;
Απ. Όπως είπα και προηγουμένως δεν μπαίνουν ψηφίδες, μπαίνουν σπαράγματα. Δεν είχαμε μεγάλα κενά. Τα λίγα που είχαμε ήταν ενδιάμεσα στα πρόσωπα. Αν φτιάξεις ψηφιδωτό περιμετρικά είναι κάτι νέο, είναι μεγάλη παρέμβαση. Οι ψηφίδες, που βρέθηκαν, υπάρχουν ως μαρτυρία και για την έρευνα. Στην περίπτωση των ψηφιδωτών της Κανακαριάς έγινε κατασταλτική συντήρηση και είναι έτοιμα να εκτεθούν σε συνθήκες μουσείου.
Ερ. Κάτι που σώζεται, σε άσχημη κατάσταση όμως, είναι η τοιχογραφία της Παναγίας με τον Χριστό και δωρητές πάνω από την νότια είσοδο του ναού, και σε πολύ πιο άσχημη κατάσταση είναι οι τοιχογραφίες εντός. Υπάρχει προοπτική για την συντήρηση τους;
Απ. Η Παναγία πάνω από την νότια είσοδο έχει σοβαρά προβλήματα. Τα Ηνωμένα Έθνη έχουν μια ομάδα για την συντήρηση των μνημείων και είναι και η Τεχνική Δικοινοτική Επιτροπή για την Πολιτιστική Κληρονομιά (ΤΔΕΠΚ). Η Επιτροπή έχει καταγράψει τα μνημεία και τις φθορές και έτσι συντηρούνται διάφορα μνημεία. Στην Παναγία Κανακαριά, νομίζω ότι έγιναν κάποια έργα συντήρησης εξωτερικά. Όσον αφορά τις τοιχογραφίες είναι ένα θέμα στο οποίο νομίζω υστερούμε.

Η ΘΕΙΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ

Ο ναός  της Παναγίας Κανακαριάς πανηγύριζε στις 8 Σεπτεμβρίου κατά την εορτή της Γεννήσεως της Θεοτόκου. Η Θεία Λειτουργία θα γίνει στις 9 Σεπτεμβρίου για να μπορέσουν να μεταβούν στον ναό και αυτοί, που εργάζονται το Σάββατο.
Ο π. Σωτήριος Γερολέμου , ο οποίος είναι εφημέριος στο Κίτι, ανέφερε  ότι στην Λυθράγκωμη ζούσαν Ελληνοκύπριοι εγκλωβισμένοι και ότι η τελευταία Θεία Λειτουργία στην Παναγία Κανακαριά έγινε στις 27 Ιουλίου 1976, εορτή του Αγίου Παντελεήμονος. Μετά, πρόσθεσε, ο εφημέριος της Κανακαριάς, μακαριστός π. Αντώνιος, υποχρεώθηκε να εγκαταλείψει το χωριό.
Ο π. Σωτήριος ως λαϊκός ήταν ο ψάλτης στον ναό της Παναγίας, ο δε εφημέριος ήταν σύζυγος της αδελφής του. Ο π. Σωτήριος είναι ιδιαίτερα συγκινημένος τόσο για την προσεχή Κυριακή θα λειτουργήσει στην Κανακαριά, όσο και γιατί χρόνια τώρα είναι εφημέριος στην Παναγία Αγγελόκτιστη στο Κίτι. Οι δύο ναοί συνδέονταν μέχρι την σύληση της Κανακαριάς με τα περίφημα ψηφιδωτά της Παναγίας με το Χριστό ανάμεσα στους Αρχαγγέλους Μιχαήλ και Γαβριήλ στην αψίδα του ιερού βήματος, έργα μεταξύ πέμπτου και έκτου αιώνα μ.Χ. Μετά την σύληση της Κανακαριάς απέμεινε το ψηφιδωτό της Αγγελόκτιστης, που είναι ένα από τα ελάχιστα της περιόδου (5ος-6ος αι.), που σώθηκαν σε όλο τον κόσμο.
Ο κοινοτάρχης Λυθράγκωμης , Ηράκλης Ιωάννου, δήλωσε  ότι οι πρόσφυγες της κοινότητας αναμένουν με αγωνία την Θεία Λειτουργία. «Έγιναν από το κοινοτικό συμβούλιο σε συνεργασία με την Εκκλησία πολλές προσπάθειες και με την χάρη του Θεού απέδωσαν και έτσι την Κυριακή θα λειτουργηθούμε στην Παναγία του χωριού μας» , πρόσθεσε.
Σύμφωνα με τον κ. Ιωάννου η Λυθράγκωμη, η οποία ήταν μεικτό χωριό, είχε 200 Ελληνοκύπριους και 75 Τουρκοκύπριους και οι σχέσεις ανάμεσα τους ήταν καλές. Οι τελευταίοι Ελληνοκύπριοι έφυγαν από την Λυθράγκωμη στο τέλος του 1976 , είπε ο κ. Ιωάννου. Πρόσθεσε ότι οι Τουρκοκύπριοι παραμένουν, ενώ σήμερα στο χωριό ζουν και άλλοι Τουρκοκύπριοι , καθώς και Τούρκοι από την Τραπεζούντα.

ΠΗΓΗ: ΑΠΕ-ΜΠΕ