Η «Κοινωνία των Αποστόλων»: ένα τεκμήριο για τις κυπριακές ρίζες του Ιωάννη Καποδίστρια
Δρ Νάσα Παταπίου,
Ιστορικός-Ερευνήτρια
Στο Βυζαντινό Μουσείο του Ιδρύματος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ΄ εκτίθεται μία σημαντική εικόνα στην οποία παρουσιάζεται η «Κοινωνία των Αποστόλων» και αποτελεί δείγμα ιταλοβυζαντινής τέχνης. Πέρα όμως από την καλλιτεχνική αξία του σημαντικού αυτού κειμηλίου, στην ίδια εικόνα ανιχνεύονται και οι κυπριακές ρίζες του κορυφαίου Έλληνα και Ευρωπαίου πολίτη και διπλωμάτη Ιωάννη Καποδίστρια. Πρόκειται για το οικόσημο της κυπριακής οικογένειας Γονέμη, ένα ισχυρότατο τεκμήριο των έργων και των ημερών της οικογένειας από την οποία κατάγεται η Αδαμαντίνα Γονέμη, μητέρα του Ιωάννη Καποδίστρια.
Για αιώνες είχε παραμείνει άγνωστη η ταυτότητα του δωρητή και του πατέρα του, οι οποίοι αναφέρονται στην επιγραφή που φέρει η εν λόγω εικόνα και επίσης είχε παραμείνει αταύτιστο και το οικόσημο, το οποίο απαντά στην «Κοινωνία των Αποστόλων». Η εικόνα αυτή, όπως παραδίδεται. προέρχεται από τον ναό της Παναγίας της Χρυσαλινιώτισσας, στην εντός των τειχών πόλη της Λευκωσίας. Ο δωρητής ονομάζεται Δανιήλ και ο πατέρας του Πέτρος χωρίς να σημειώνεται το επίθετό τους. Επίσης δηλώνεται και η ιδιότητα του πατέρα του δωρητή ότι ήταν επίσκοπος Αμαθούντος και είχε ήδη πεθάνει, αφού αναφέρεται ως αείμνηστος (μακαρίτης). Αυτά ήταν τα μοναδικά διαθέσιμα στοιχεία τα οποία στη συνέχεια, μαζί πάντα με την έρευνα στα βενετικά αρχεία, βοήθησαν στην «εξιχνίαση» των ταυτοτήτων του δωρητή και του πατέρα του, στην ταύτιση του οικοσήμου που φέρει η εικόνα και, τέλος, στην ορθή χρονολόγησή της.
Ο πατέρας του δωρητή ήταν επίσκοπος Αμαθούντος, δηλαδή επίσκοπος Λευκάρων/ Λεμεσού. Ας υπομνησθεί εδώ ότι κατά τη Φραγκοκρατία και Βενετοκρατία ο επίσκοπος Λεμεσού αναφέρεται ως επίσκοπος Λευκάρων, γιατί κατά τη χρονική αυτή περίοδο η έδρα του επισκόπου Λεμεσού ήταν τα Λεύκαρα, μετά την καθυπόταξη της ορθόδοξης εκκλησίας από τους Λατίνους. Ο επίσκοπος Αμαθούντος ή Αμαθουσίας ή Αμαθούντων Λεμεσού και Κουρίου, κοινώς Λευκάρων, του οποίου η έδρα ήταν η Λεμεσός, είχε πνευματική εξουσία επί των κατοίκων των κυπριακών επισκοπών Αμαθούντος, Νέας πόλεως ή Νεαπόλεως, Νεμεσού και Κουρίου, οι οποίες υφίσταντο πριν την καθυπόταξη των ορθοδόξων στους Λατίνους.
Τα στοιχεία αυτά στη συνέχεια έδωσαν τη δυνατότητα της ταύτισης του επισκόπου Πέτρου Αμαθούντος της επιγραφής με τον Πέτρο Γονέμη, επίσκοπο Λεμεσού/Λευκάρων, ο οποίος, σύμφωνα με μία πηγή, είχε πεθάνει το 1546 και στη θέση του είχε εκλεγεί επίσκοπος ο Ιωάννης Σμερλίνος. Εύλογα, η εικόνα με την Κοινωνία των Αποστόλων, αφού στην ίδια ο επίσκοπος αναφέρεται ως αείμνηστος και είχε πεθάνει το 1546, πρέπει να χρονολογηθεί στα μέσα του 16ου αιώνα.
Το οικόσημο των προπατόρων του Καποδίστρια
Ως γνωστό, τα οικόσημα συνιστούν σημαντική ιστορική πηγή και η ταύτισή τους προσφέρει στοιχεία για γεγονότα, πρόσωπα ή και χρονολόγηση ενός ναού, μιας εικόνας κ. ά. Ένα επίσης στοιχείο, το οποίο απαντά στην εικόνα και υπήρξε το κυρίως κλειδί για την ταύτιση των δύο προσώπων, του δωρητή και του πατέρα του, είναι τα δύο πανομοιότυπα οικόσημα, τα οποία φέρει η εικόνα το ένα στην κάτω αριστερή πλευρά και το άλλο στην κάτω δεξιά πλευρά. Τα δύο οικόσημα απεικονίζουν εφορμώντα λέοντα, που στηρίζεται στα δυο του πόδια και φέρει σταυρό στο ανυψωμένο πόδι του. Έμενε, λοιπόν, να διερευνηθεί σε ποία οικογένεια ανήκε το οικόσημο αυτό και, βέβαια, η έρευνα στράφηκε πρωτίστως στο οικόσημο της οικογένειας Γονέμη, που δεν ήταν μία κυπριακή οικογένεια απλώς και μόνο γνωστή, αλλά έδωσε και σημαντικούς άνδρες τόσο κατά τη Λατινοκρατία όσο και στα μετέπειτα χρόνια. Και ώ του θαύματος ! Το οικόσημο της εικόνας με την «Κοινωνία των Αποστόλων» ήταν πανομοιότυπο με αυτό της οικογένειας Γονέμη. Η ταύτιση του επισκόπου Πέτρου Αμαθούντος της εικόνας με τον επίσκοπο Λεμεσού Πέτρο Γονέμη, ο οποίος απαντά στις αρχειακές πηγές, αποτελούσε αδιαμφισβήτητο γεγονός.
Ο Πέτρος Γονέμης υπηρετούσε ως πρωτόπαπας στην Παναγία την Οδηγήτρια, στη Λευκωσία, καθεδρικό ναό των ορθοδόξων από τα βυζαντινά χρόνια έως και την οθωμανική κατάκτηση, και εξελέγη επίσκοπος Λεμεσού το 1533. Το γεγονός αυτό μας επιτρέπει να υποστηρίξουμε τεκμηριωμένα ότι η εικόνα αυτή, η δωρεά δηλαδή του Δανιήλ, γιου του επισκόπου, αρχικά πρέπει να βρισκόταν στον ναό της Παναγίας της Οδηγήτριας, εφόσον η σταδιοδρομία του Πέτρου Γονέμη είχε ξεκινήσει από την Παναγία την Οδηγήτρια όπου υπηρετούσε ως πρωτόπαπας.
Επί Τουρκοκρατίας ο καθεδρικός αυτός ναός των Ορθοδόξων μετατράπηκε σε αποθήκη, είναι γνωστός ως μπετεστάν και θεωρείται εσφαλμένα ως ναός αφιερωμένος στον Άγιο Νικόλαο εξαιτίας μίας παρερμηνείας ενός περιηγητή. Σήμερα λειτουργεί στην κατεχόμενη Λευκωσία ως πολιτιστικό κέντρο. Πιστεύω ότι η εικόνα με την Κοινωνία των Αποστόλων, η οποία πριν καταλήξει στο Βυζαντινό Μουσείο ήταν στην εκκλησία της Παναγίας της Χρυσαλινιώτισσας πρέπει να βρισκόταν στον καθεδρικό ναό της Παναγίας της Οδηγήτριας αφού πριν εκλεγεί ο Πέτρος Γονέμης ως επίσκοπος Λευκάρων ήταν πρωτόπαπας στον καθεδρικό.
Ο δωρητής της εικόνας Δανιήλ Γονέμης
Ο δωρητής της εικόνας με την «Κοινωνία των Αποστόλων», «ο κυρ Μανουήλ», ο οποίος φαίνεται επέζησε μετά την πτώση της Κύπρου στην εξουσία των Οθωμανών, μαρτυρείται σε μια πηγή του έτους 1587 στην οθωμανοκρατούμενη πλέον Κύπρο. Το 1587 ο αρχιεπίσκοπος Κύπρου Τιμόθεος είχε απευθύνει μία επιστολή προς τον βασιλιά της Ισπανίας Φίλιππο Β΄και τον προέτρεπε να στείλει στρατεύματα να ελευθερώσει την Κύπρο από τους Οθωμανούς. Διεκτραγωδούσε επίσης τα δεινοπαθήματα των Κυπρίων κάτω από τον οθωμανικό ζυγό. Την επιστολή αυτή, που έφερε ημερομηνία 24 Οκτωβρίου 1587, είχε αναλάβει να μεταφέρει στον βασιλιά της Ισπανίας ο Κύπριος ιερέας Γαβριήλ Νομικός. Η επιστολή δεν φέρει μόνο την υπογραφή του αρχιεπισκόπου Τιμόθεου αλλά και την ˙υπογραφή του πρωτονοτάριου Δανιήλ Γονέμη.
Ο πρωτονοτάριος αυτός δεν είναι άλλος παρά ο δωρητής της εικόνας με την «Κοινωνία των Αποστόλων» και γιος του αείμνηστου Πέτρου Γονέμη, επισκόπου Αμαθούντος και γενάρχη των Γονέμη που εγκαταστάθηκαν και διέπρεψαν στη Βενετία. Αναφέρουμε ενδεικτικά τον έμπορο Δημήτριο Γονέμη, τον Αλέξανδρο Γονέμη, πρόξενο της Γαληνοτάτης στην Κύπρο, τον Πέτρο Γονέμη, διερμηνέα του Τούρκου πασά στην Κύπρο, τον Σκιπίωνα Γονέμη πρύτανη του πανεπιστημίου της Πάδοβας, καθώς και την Αδαμαντίνα Γονέμη, μητέρα του Ιωάννη Καποδίστρια.
Ας μη λησμονούμε εμείς οι Έλληνες της Κύπρου ότι, ο πρώτος κυβερνήτης της Ελλάδος Ιωάννης Καποδίστριας είχε πάντοτε στον ορίζοντά του την Ελληνόεσσα Κύπρο, γενέθλια γη των προπατόρων του˙ γι’αυτό επιθυμούσε η μεγαλόνησος να ενταχθεί εντός των ορίων του τότε νεοσύστατου ελληνικού κράτους, γεγονός που απηχεί και τον προαιώνιο πόθο των Ελλήνων της Κύπρου. Το 1827 σε ερώτηση που του ετέθη από τον εκπρόσωπο του αγγλικού υπουργείου εξωτερικών, Wilmont Horton, ποία όρια χωρογραφικής έκτασης απαιτεί η Ελλάς, αυτός απάντησε:
« Τα όρια ταύτα από του 1821 καθορίζονται υπό του αίματος του εκχυθέντος εις τα σφαγεία των Κυδωνιών, των Ψαρών, της Χίου, της Ρόδου, της Κρήτης και της Κύπρου…».
Η εικόνα του Βυζαντινού Μουσείου μας η «Κοινωνία των Αποστόλων» δεν αποτελεί μόνο καλλιτεχνικό και θρησκευτικό κειμήλιο και πολυτιμότατο ιστορικό τεκμήριο για τον κυπριακό Ελληνισμό της διασποράς, αλλά και μαρτυρία αδιάψευστη των προπατόρων του Ιωάννη Καποδίστρια και της εκ μητρογονίας κυπριακής καταγωγής του.
*Τις φωτογραφίες της δημοσίευσης παραχώρησε η Δρ. Νάσα Παταπίου
**************************************************************
ΣΗΜ: Μικρή φωτογραφία της εικόνας προσφέρθηκε σε όσες και όσους πααρέστησαν στα εγκαίνια του ανακαινισμένου Βυζαντινού Μουσείου του Ιδρύματος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ
