Η αγιογραφία της Γέννησης του Χριστού

Εντοίχια ψηφιδωτά, τοιχογραφίες, φορητές εικόνες

Του Α. ΒΙΚΕΤΟΥ

Εντοίχια ψηφιδωτά, τοιχογραφίες, φορητές εικόνες
Η Γέννηση ( Ενανθρώπιση) του Χριστού απεικονίζεται στην βυζαντινή τέχνη με την πνευματική αγιότητα, που είναι ιστορημένη μέσα στο Ευαγγέλιο. Δηλαδή, παριστάνεται ως μυστήριο, ενώ η κοσμική ζωγραφική τη ζωγραφίζει σαν μια σκηνοθεσία και τίποτα παραπάνω…
Ο Ιωάννης Σκιαδαρέσης, επίκουρος καθηγητής στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης σε σχετική μελέτη επισημαίνει ότι «Οι ορθόδοξοι αγιογράφοι παρέστησαν τη Γέννηση του Χριστού με σχήματα βαθειά και απλά, με χρώματα μυστικά όχι με τρόπο που ταιρειάζει στην κοσμική ζωγραφική. Τίποτα το πομπώδες, φανταχτερό και θεατρικό. Ἡ ταπεινή και φτωχή παρουσία του Χριστού στον κόσμο δεν μπορεί να έχει κανένα στοιχείο επίδειξης δύναμης και κοσμικής αρχοντιάς».
Ο μακαριστός Μικρασιάτης αγιογράφος , Φώτης Κόντογλου, ο οποίος βασίστηκε στην βυζαντινή τεχνική, επανέφερε την ορθόδοξη αγιογραφία στις εκκλησίες της Ελλάδας και δημιούργησε Σχολή , έγραφε: «Στη Βυζαντινή αγιογραφία ζωγραφίζεται η Γέννηση του Χριστού σαν ένα πράγμα αποκαλυπτικό, χωρίς να πάψει να είναι μαζί και επίγειο. Τα υπερφυσικά ενώνονται με τα φυσικά, η ουράνια δόξα με την ταπεινότερη φτώχεια».
Για τον λόγο ότι η βυζαντινή τέχνη , είναι κατεξοχήν τέχνη εκκλησιαστική και λειτουργική, η Γέννηση του Χριστού απεικονίζεται σε πλήρη σύνθεση από τον όγδοο με ένατο αιώνα σε εντοίχια ψηφιδωτά, τοιχογραφίες, φορητές εικόνες, μικρογραφίες χειρογράφων , αλλά και σε χρυσοκεντήματα, είδη αργυροχοΐας και σε ξυλόγλυπτα.
Οι καλύτερες κλασσικές απεικονίσεις της Γέννησης είναι τα ψηφιδωτά του 11ου αιώνα της Μονής του Οσίου Λουκά στην Βοιωτία και της Μονής Δαφνίου στην Αττική, έργα εξαίσια για όποιον νοιώθει τη βυζαντινή τέχνη και δεν θέλει σκηνοθεσίες κα επιδείξεις κούφιες.

Ψηφιδωτό στην Ι.Μ. Οσίου Λουκά Βοιωτίας

Άλλη ωραία τοιχογραφία της είναι στην Περίβλεπτο του Μυστρά, ίσως η ωραιότερη, καθώς και άλλη στην Παντάνασσα. Σπουδαία είναι και η Γέννηση στο Καχριέ Τζαμί τής Πόλης (αρχαία Μονή τής Χώρας), σε μοναστήρια του Αγίου Όρους και των Μετεώρων.
Στην Κύπρο
Στην Κύπρο υπάρχουν πολλές τοιχογραφίες και εικόνες της Γέννησης, όπως στην Παναγία του Άρακα (γύρω στο 1192), στην Ασίνου, στον ναό του Χριστού Αντιφωνητή ( τέλη 12ου αιώνα) . Από την εξαιρετική αυτή τοιχογραφία αφαιρέθηκε από τον τούρκο αρχαιοκάπηλο Αϊντίν Ντικμέν η μορφή της Παναγίας.

Στην Ρωσία η καλύτερη σύνθεση είναι η φορητή εικόνα του Αντρέι Ρουμπλιόφ, ο οποίος θεωρείται ο κορυφαίος Ρώσος αγιογράφος του Μεσαίωνα.

Στην την βυζαντινή τέχνη το βουνό είναι παρόμοιο με αυτό της εικόνας της Αναστάσεως. Συμβολίζει το όρος Σιών, δηλαδή , την Εκκλησία, μέσα στην οποία και για την οποία γεννήθηκε ο Χριστός και σε αυτήν αναγεννιέται ο άνθρωπος. Στο κέντρο του βουνού ζωγραφίζεται ανοιγμένο σπήλαιο και στο κέντρο του σπηλαίου τοποθετείται ο Χριστός «κείμενος εν φάτνη». Κυρίαρχη θέση, όπως και στο σχέδιο της σωτηρίας του κόσμου, κατέχει στην εικόνα η Θεοτόκος. Φέρει μαφόριο και έχει τις μεγαλύτερες διαστάσεις κάθε άλλου προσώπου της εικόνας, για να ελκύει το βλέμμα του προσκυνητή. Η Παναγία είναι η συνεσταλμένη, σιωπηλή και σεμνή Παρθένα. Ταπεινός καρπός της προσευχής του Ιωακείμ και της Άννας.

Ο καθηγητής Σκιαδαρέσης κάνει τις ακόλουθες τρεις επισημάνσεις:
α) Στη βυζαντινή εικόνα της Γέννησης, μέσα σε μια συμφωνία χρωμάτων, διαστάσεων, θεμάτων και μορφών αποτυπώνεται η ισορροπία και το συναμφότερο. Κυριαρχεί το θεανθρώπινο.
β) Η βυζαντινή εικόνα, σε αντίθεση με ό,τι θα μπορούσε να ισχυρισθεί κανείς για τη δυτική, ενώ δεν ανθρωποποιεί το γεγονός ή δεν το αποτυπώνει αποκλειστικά σε ένα οριζόντιο – μόνο ανθρώπινο, άρα κοσμικό επίπεδο, δεν μας εξάγει από το λίκνο μας, που είναι η γη μας. Δεν μας κάνει αιθεροβάμονες. Μας κρατάει, κατ΄αρχάς προσγειωμένους στο ανθρώπινο και το κτιστό. Μέσα στην ιστορία μας. Ωστόσο, η εικόνα της Γέννησης δεν μας εγκλωβίζει σ’ αυτήν ασφυκτικά. Μας προσανατολίζει προς ορίζοντα πλατύ και φωτεινό. Στον ορίζοντα του μυστηρίου της σάρκωσης.
γ) Ένας διάχυτος στην εικόνα δραματικός τόνος συμπορεύεται με ένα χαρμόσυνο. Και ενώ ο πρώτος, ο δραματικός, υποβάλλει μια σιωπηλή προσκύνηση ο δεύτερος, ο χαρμόσυνος, ωθεί σε δοξαστικά σκιρτήματα. Έχουμε δηλαδή και εδώ να κάνουμε με τη γνωστή μας από τη Μ. Εβδομάδα χαρμολύπη. Γι΄ αυτό και στη βυζαντινή εικόνα της Γέννησης, όσο παράδοξο κι αν φαίνεται αυτό στους αμύητους, αλληλοπεριχωρούνται Γέννηση, Θεοφάνια, Σταύρωση, Ταφή, Ανάσταση.
ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ ΚΑΙ ΤΣΑΡΟΥΧΗΣ
Από τα έργα , που έγιναν στην Ελλάδα , μετά το 1930, ξεχωρίζουν αυτά του Φώτη Κόντογλου. Ο ίδιος έγραψε: « Το αμαρτωλό χέρι μου αξιώθηκε να ζωγραφίσει κάμποσες Γεννήσεις σε σανίδι, και δύο σε τοιχογραφία, τη μια στο οικογενειακό παρεκκλήσι του Γ. Πεσμαζόγλου στην Κηφισιά, την άλλη, σε πολύ μεγάλο σχήμα, στὴν εκκλησία της Ζωοδόχου Πηγής στο Λιόπεσι».

Ο φημισμένος Έλληνας ζωγράφος, Γιάννης Τσαρούχης, ο οποίος έφυγε από την ζωή πριν 30 χρόνια, μας παρέδωσε δύο έργα του με θέμα την Γέννηση του Χριστού. Στα πρώτα του βήματα ο Τσαρούχης μαθήτευσε στον Φώτη Κόντογλου (1930-1934). Ο Κόντογλου τον μύησε στο μεγαλείο της βυζαντινής τέχνης, στην λαϊκή αρχιτεκτονική και ενδυμασία. Έτσι, ο Τσαρούχης κάνει αρκετές αγιογραφίες μέχρι και τη δεκαετία του ’40 – όπως προκύπτει από την εργογραφία του – και αποκτά μεγάλη εμπειρία στην τεχνοτροπία της βυζαντινής αγιογραφίας.
Η πρώτη εικόνα του Τσαρούχη είναι βυζαντινότροπη και η δεύτερη ελληνότροπη. Το 1946 αγιογραφεί την Γέννηση του Χριστού, τέμπερα σε τέσσερα χαρτόνια. Η σκηνή της Γέννησης αναπαριστάνεται με λαμπερά χρώματα, σε αντίθεση με την λογική του Κόντογλου, που ήθελε πιο γαιώδη χρώματα.
Στη Γέννηση του Χριστού ο Τσαρούχης κρατάει το εικονιστικό μεταβυζαντινό πρότυπο. Το έργο επίσης φανερώνει την εκτίμηση, αφομοίωση και δημιουργική ανάδειξη των τεχνικών της βυζαντινής τέχνης εκ μέρους του δημιουργού. Ενδιαφέροντα στοιχεία είναι: το ξεκάθαρο και αυστηρό σχέδιο, ο λιτός προπλασμός, τα λαμπερά γήινα χρώματα, και ο καθαρός, απέριττος φωτισμός που κάνουν τη ζωγραφική αυτή να λάμπει.
Στην δεκαετία του 1940 έχουμε, επίσης μια ελληνοπρεπή «Φάτνη», νερομπογιά σε χαρτί (Ιδιωτική συλλογή).

Εδώ φαίνεται καθαρά πως ο Τσαρούχης εντάσσει στο χριστιανικό ρεπερτόριο τη δική του ελληνική εκδοχή: Μια φάτνη με τα σώματα των αγγέλων-φυλάκων να σχηματίζουν το ιερό σπήλαιο, με τον υιό του ανθρώπου στο κέντρο και την απλή μητέρα του Θεού να τον κρατά. Τονίζεται η σωματικότητα των ασωμάτων αγγέλων, αφού ο ίδιος ο Θεός ενδύεται σώμα χοϊκόν.
Έχουν, όμως, μεγάλο ενδιαφέρον και οι επιγραφές στην Τσαρουχική φάτνη, που αποδεικνύουν πόσο μεγάλος θεολόγος ήταν. Ο θεολόγος Παναγιώτης Αντ. Ανδριόπουλος επισημαίνει: «Πάνω από τον μικρό Ιησού υπάρχει η επιγραφή: ¨Ο υιός του ανθρώπου¨. Ο Ιησούς αναφέρεται ως ο ¨Υιός του Ανθρώπου¨ 88 φορές στην Καινή Διαθήκη. Η φράση αυτή δείχνει ότι ο Ιησούς είναι ο Μεσσίας και ότι είναι πραγματικά άνθρωπος.
Στο κάτω μέρος της φάτνης του Τσαρούχη έχουμε την επιγραφή: “Όσοι εις Χριστόν εβαπτίσθητε εις τον θάνατον αυτού εβαπτίσθητε”. Ο Τσαρούχης, σύμφωνα με τον Ανδριόπουλο, «συνδέει τη φάτνη (δηλ.τη Γέννηση) με τον θάνατο, όπως συμβαίνει άλλωστε και με την φάτνη του Χριστού, αλλά πάει κι ένα βήμα παραπέρα εντάσσοντας σ’ αυτή την παράσταση και το εν Χριστώ Βάπτισμα, ως μετοχή μας στο θάνατο και την ανάσταση του Κυρίου».