Η Αγία Σοφία των ονείρων του Εντογάν

Του Κώστα Ράπτη*

Αν ήταν ατομική συμπεριφορά, θα τη χαρακτηρίζαμε παθητικο-επιθετική. Πρόκειται όμως για κρατική πολιτική, η οποία θέτει σε οιονεί ομηρία ένα μνημείο της παγκόσμιας κληρονομιάς. Η Τουρκία του Ταγίπ Έρντογαν δεν παύει να συντηρεί με διάφορους τρόπουςHagia Sophia stunts cannot solve Erdogan’s problems | ekathimerini, χωρίς ωστόσο να αποτολμά να υλοποιήσει, την προοπτική της εκ νέου μετατροπής σε ισλαμικό τέμενος της Αγίας Σοφίας της ΚωνσταντινούποληςHagia Sophia – 3D Virtual Tour (που από το 1934 λειτουργεί ως μουσείο). Με το βλέμμα άλλοτε στραμμένο στο στενό εγχώριο ακροατήριό της, προς το οποίο καλλιεργούνται προσδοκίες, και άλλοτε προς τον διεθνή χώρο, κινείται με τέτοιον τρόπο ώστε οι αντιδράσεις, κάποτε ακόμη και ευπρόσδεκτες, να μην ξεφεύγουν πέρα από ένα επιθυμητό όριο.

Ο Έρντογαν «επιθεωρεί» από τον αέρα την Αγία Σοφία, στις 9 Μαΐου 2020. [Mustafa Kamaci / ANADOLU AGENCY 

Η ειρωνεία της Ιστορίας θέλησε το παιχνίδι αυτό να αφορά ένα μνημείο κατεξοχήν ταυτισμένο με τα ερωτήματα της πολιτικής εξουσίας, εφόσον η ίδια η ανέγερσή τουHagia Sophia | World Monuments Fund από τον αυτοκράτορα Ιουστινιανό μετά τη Στάση του ΝίκαΣτάση του Νίκα το 537 μ.Χ., αλλά και το διόλου τυπικό εικονογραφικό του πρόγραμμαΑγία Σοφία: 1500 Χρόνια Ιστορίας | Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού, παραπέμπουν στην αυτοκρατορική ιδέα του Βυζαντίου. Ο ναός της Ύπατης του Θεού Σοφίας, δηλ. του Υιού και Λόγου του Θεού, υπήρξε πάνω από όλα ο ναός των κυριάρχων της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας που διέσχιζαν τη «Βασίλειο ΠύληΈτσι ονομάζεται η είσοδος στον κυρίως ναό» και οι οποίοι με τα αναθηματικά τους ψηφιδωτά και τις τοιχογραφίες αποτύπωσαν το πολιτικό τους ιδεώδες – κάποιοι εξ αυτών δε και τη μορφή τους.

Η μοίρα της Αγίας Σοφίας διαπλέκεται με όλη τη φιλολογία (και το επετειακό κιτς) της «νέας Άλωσης» που εμπνέει τις τελευταίες δεκαετίες τους χώρους της «τουρκο-ισλαμικής σύνθεσης». Αυτή η «νέα άλωση», η οποία εορτάζεται λαμπρά, δεν είναι παρά η εκπόρθηση του κράτους του Ατατούρκ, με την πολιτική, οικονομική και δημογραφική ενδυνάμωση των αντιπάλων του από την «βαθιά Τουρκία», για τους οποίους η άλλοτε κοσμοπολίτικη Κωνσταντινούπολη αποτελεί το κατεξοχήν «λάφυρο», αλλά και το σημείο αναφοράς της νεο-οθωμανικής νοσταλγίας.

Όπως μας εξηγεί ο ιστορικός Νίκος Σιγάλας, ερευνητής στο Centre d’Études Turques, Ottomanes, Balkaniques et CentrasiatiquesCetobac στο Παρίσι, το σύνθημα της «εκ νέου Άλωσης» είχε λανσαριστεί στις απαρχές του κινήματος του πολιτικού Ισλάμ και ακόμη πλανάται. Μάλιστα στον καιρό που λειτουργούσε ελεύθερα, το δίκτυο του εξόριστου ιεροκήρυκα Φετουλάχ ΓκιουλένFethullah Gülen επέμενε πολύ στο αφήγημα αυτό, και μέσα από εφημερίδες του, όπως η Zaman. Το ότι ο Έρντογαν συγκρούσθηκε εντέλει με το δίκτυο του Γκιουλέν και τώρα το καταστέλλει, δεν παραγράφει το ότι ο ίδιος έχει χτίσει στο ιδεολογικό εργοστάσιο του γκιουλενισμού και δεν διαφοροποιείται σε αυτά τα θέματα.

Είναι χαρακτηριστικό ότι ο εορτασμός της επετείου της Άλωσης του 1453 πρωτοεμφανίζεται μόλις την περίοδο 1910-1915, κατά τους Νεότουρκους, ενώ τα ίχνη του χάνονται επί των ημερών του Κεμάλ Ατατούρκ, για να αναβιώσει το 1953, με διακυβέρνηση ΜεντερέςΑντνάν Μεντερές, αλλά σε χαμηλούς τόνους. Συνέχισε έκτοτε να εορτάζεται, κάπως περιθωριακά, από κάποιους νοσταλγούς του Μεντερές (του πρωθυπουργού που ανέτρεψαν και οδήγησαν στην αγχόνη οι πραξικοπηματίες του 1960Πραξικόπημα στην Τουρκία (1960)), για να επαναληφθεί σε μεγάλη κλίμακα μόλις το 1994 με δήμαρχο της Κωνσταντινούπολης τον Ταγίπ Έρντογαν. Μετά την έλευση στην εξουσία του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ) του Έρντογαν το 2002 έχουμε σταδιακή διόγκωση των σχετικών τελετών, ενώ το 2009 ιδρύθηκε το Μουσείο του «Πανοράματος 1453Panorama 1453» εκτός των τειχών, απέναντι από την πύλη του Τόπκαπι. Η κορύφωση ήρθε το 2015, με συμμετοχή υποτίθεται δύο εκατομμυρίων ατόμων στο Γενίκαπι, δηλ. στον μεγάλο χώρο που έχει φτιαχτεί με μπάζωμα της Προποντίδας δίπλα στις αρχαιολογικές ανασκαφές του λιμανιού του Θεοδοσίου και αποτελεί τον συνήθη χώρο των προεκλογικών συγκεντρώσεων του ΑΚΡ.

Στην πραγματικότητα, οι τελετές της 29ης Μαΐου λειτουργούν ως αντίπαλο δέος στην εθνική εορτή της 19ης ΜαΐουTurkish War of Independence (ήτοι την επέτειο ουσιαστικής γέννησης της σύγχρονης Τουρκίας με την απόβαση του Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ στη Σαμψούντα).

Όμως νέα αυτή «άλωση» δεν μπορεί να θεωρηθεί ολοκληρωμένη, όσο παραμένει σε ισχύ η απόφαση διακοπής της ισλαμικής λατρείας στην Αγία Σοφία και μετατροπής της σε μουσείο. Η τύχη του ιερού αυτού χώρου αποτελεί κεντρικό στοιχείο στο «αφήγημα θυματοποίησης» των ισλαμιστών, μαζί με την απαγόρευση της μαντίλας και τον περιορισμό των ιεροδιδασκαλείων (ιμάμ χατίπ) – και το μόνο που επί των ημερών του Έρντογαν δεν έχει ακόμη αναιρεθεί. Είναι σε προετοιμασία, άλλωστε, του «μεγάλου ποθούμενου», που η Αγία Σοφία της ΝίκαιαςHagia Sophia, ‘a mosque of conquest’ in İznik | Hurriyet Daily News και η Αγία Σοφία της ΤραπεζούνταςConcern over Hagia Sophia monument in Trabzon | ekathimerini αποδόθηκαν και πάλι στην ισλαμική λατρεία την τελευταία δεκαετία.

Για τον αναπληρωτή καθηγητή Οθωμανικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης Ηλία Κολοβό, η απόφαση μετατροπής της Αγίας Σοφίας σε μουσείο υπήρξε, όπως όλες οι κεμαλικές μεταρρυθμίσεις, κάτι που επιβλήθηκε βιαστικά και «από τα πάνω». Όμως η Τουρκία άλλαξε λιγότερο από όσο φανταζόμαστε: οι βαθιές δομές παραμένουν – για αυτό άλλωστε ήρθε στην εξουσία και ο Έρντογαν.

Το κύριο στοιχείο, συνεπώς, στη συζήτηση για την Αγία Σοφία έχει να κάνει με την αναίρεση μιας εμβληματικής χειρονομίας του Ατατούρκ, στο πλαίσιο της εσωτερικής αντιπαράθεσης, αλλά και της επαναδιαπραγμάτευσης της εθνικής ταυτότητας. Κατά τον Ηλία Κολοβό, τα χριστιανικά μνημεία στην Τουρκία και τα οθωμανικά στην Ελλάδα αποτελούν ό,τι στη βιβλιογραφία αποκαλείται «δύσκολη κληρονομιά» (difficult heritage) ή «παράφωνη κληρονομιά» (dissonant heritage), που δεν ταιριάζει με τον εθνικό εαυτό. Θα μπορούσαμε να την αποκαλέσουμε και «κληρονομιά υπό διαπραγμάτευση»: Είναι δική μας, είναι των άλλων; Τι προστατεύουμε από τα κατάλοιπα του παρελθόντος και ως τι; Τι χρήση του δίνουμε;

Όμως οι διαδρομές είναι φαινομενικά παράδοξες – γιατί αυτός που πρώτος ανοίγει συστηματικά το θέμα του καθεστώτος της Αγίας Σοφίας είναι ο πρόεδρος της Τουρκικής Ιστορικής Εταιρείας και βουλευτής του Κόμματος Εθνικιστικής Δράσης (MHPNationalist Movement Party) Γιουσούφ Χαλάτσογλου, στις 7 Νοεμβρίου 2013.

Δημιουργείται έτσι ένας διαγκωνισμός που υποχρεώνει μία εβδομάδα μετά, στις 16 Νοεμβρίου 2013, τον τότε αντιπρόεδρο της κυβέρνησης και εκ των συνιδρυτών του κυβερνώντος ΑΚPJustice and Development Party (Turkey) Μπουλέντ Αρίντς, να συμφωνήσειTurkish Deputy PM expresses ‘hope’ to see Hagia Sophia as mosque | Hurriyet Daily News πλειοδοτώντας.

Ο Μπουλέντ Αρίντς

Είναι από τότε και μετά που το ζήτημα της Αγίας Σοφίας εντάσσεται στον λόγο του κυβερνώντος κόμματος, καθώς θα ήταν αδύνατο να φανταστεί κανείς παρόμοιες πρωτοβουλίες κατά την «μεταρρυθμιστική» πρώτη δεκαετία της εξουσίας του ΑΚΡ, που συνέπεσε με τον μήνα του μέλιτος στις ευρωτουρκικές σχέσεις. Αλλά ο διαγκωνισμός απέκτησε τη δική του περίπλοκη ζωή, αν αναλογισθεί κανείς ότι τη συγκέντρωση προσευχομένων τον Μάιο του 2019 έξω από την Αγία Σοφία τη διοργάνωσε η νεολαία του μικρότερου ισλαμιστικού αντιπολιτευόμενου κόμματος SaadetFelicity Party.

Το ότι η αρχική πρωτοβουλία προήλθε από το «κόμμα των Γκρίζων Λύκων» (MHP), που σήμερα αποτελεί σύμμαχο του ΑΚΡ και ζητά δια του προέδρου του Ντεβλέτ Μπαχτσελί διαβεβαιώσεις προώθησης του ζητήματος από τον Έρντογαν, δεν πρέπει να μας εκπλήσσει, στον βαθμό που το κύριο ζητούμενο είναι όχι η προσήλωση στις λατρευτικές επιταγές του Ισλάμ, αλλά η διατράνωση (και ο επανακαθορισμός) της τουρκικής εθνικής ταυτότητας, με αποκαθαρμό από τις δυτικές «εξαρτήσεις».

Στην παρούσα λεπτή συγκυρία, η σεναριολογία για την Αγία Σοφία συμπίπτει με τη λήξη της απαγόρευσης συναθροίσεων στα τεμένη και συνολικά με το πέρασμα της Τουρκίας στη «νέα κανονικότητα», μετά την πανδημία του κορονοϊού. Η γειτονική χώρα δοκιμάζεται υγειονομικά και οικονομικά και ο Ταγίπ Έρντογαν επείγεται να προχωρήσει σε χειρονομίες αναπτέρωσης του ηθικού της κομματικής του βάσης.

Είναι επίσης μία συγκυρία κατά την οποία πυκνώνουν οι αντιχριστιανικές και αντισημιτικές εκδηλώσεις, καθώς συναντούν ευρεία διάδοση οι συνωμοσιολογικές θεωρίες ότι οι μειονότητες ευθύνονται με κάποιον τρόπο για την πανδημία. Στο Μπακίρκιοϊ της Πόλης ένας άνδρας πυρπόλησεAttempt to Burn Door of Armenian Church in Istanbul | The Armenian Mirror-Spectator την είσοδο αρμενικής εκκλησίας, ενώ στο Κουζκουντζούκ ένας άλλος αφαίρεσεSuspect detained over attack on Armenian church in Istanbul | Hurriyet Daily News τον σταυρό επίσης από αρμενική εκκλησία.

Πρόσφατο άλλωστε είναι το δημοσίευμαΤουρκικό περιοδικό στοχοποιεί τον Οικουμενικό Πατριάρχη | Η Ναυτεμπορική περιοδικού του ομίλου της «Γενί ΣαφάκYeni Safak» που εμφάνιζε τους ηγέτες των θρησκευτικών μειονοτήτων της Τουρκίας, συμπεριλαμβανομένου του Οικουμενικού Πατριάρχη, να σχετίζονται με την «τρομοκρατική οργάνωση» του Φετουλάχ Γκιουλέν. Ο ίδιος ο Έρντογαν δήλωσεErdogan lashes out at Armenian, Greek lobbies | Public Radio of Armenia στις αρχές του μηνός ότι «τα λόμπι των Αρμενίων και των Ρωμιών» πρωταγωνιστούν στις «σκοτεινές δυνάμεις» που απεργάζονται το κακό της Τουρκίας.

Όμως ισχύει και για αυτού του τύπου τον «αντιδυτικισμό» η συνταγή του «τόσο-όσο». Το να ταπεινώνονται οι ευαισθησίες των Ορθόδοξων Χριστιανών και να βαραίνει περαιτέρω το καλάθι των ελληνοτουρκικών σχέσεων, μάλλον είναι ευπρόσδεκτο στην τουρκική κοινή γνώμη. Όμως το ενδεχόμενο να περιπλακούν οι σχέσεις της Τουρκίας με μεγαλύτερες δυνάμεις ή οργανισμούς όπως η Unesco επιβάλλει περίσκεψη – ιδίως αν η γειτονική χώρα κινδυνεύει να αυτοτραυματισθεί οικονομικά με την απώλεια της τουριστικής κίνησης που τροφοδοτεί η Αγία Σοφία και των εσόδων από τα εισιτήρια (ύψους 72 λιρών) που καταβάλλει καθένας από τα περίπου 5 εκατομμύρια επισκεπτών του Μουσείου ετησίως. Εννοείται ότι ως λατρευτικός χώρος η Αγία Σοφία θα πρέπει να προσφέρει δωρεάν πρόσβαση, ενώ δεν θα είναι ανοικτή στους διεθνείς επισκέπτες τις ώρες της προσευχής, όπως ισχύει και με το γειτονικό της τέμενος Σουλτάναχμετ. Επιπλέον, οι ζωγραφικές παραστάσεις θα πρέπει να καλυφθούν με κουρτίνες, κατά τις ανεικονικές επιταγές του Ισλάμ, ενώ οι εργασίες συντήρησης και αποκατάστασης που στηρίζονται σε χρηματοδότηση από το εξωτερικό (πραγματοποιούμενες λ.χ. σε συνεργασία με το φημισμένο αμερικανικό βυζαντινολογικό έργο του Dumbarton OaksDumbarton Oaks) πιθανότατα θα μείνουν στον αέρα, ενώ και η ίδια η συμπερίληψη της Αγίας Σοφίας από το 1985 στα Μνημεία Παγκόσμιας ΚληρονομιάςΠιο συγκεκριμένα, μνημείο παγκόσμιας κληρονομιάς θεωρούνται από το 1985 οι «Ιστορικές Περιοχές της Κωνσταντινούπολης» της Unesco θα διακυβευθεί.

Ο Τούρκος πρόεδρος ανοίγει την 1η τουρκική Μπιενάλε από την Αγία Σοφία, 31 Μαρτίου               2018.   (Turkish Presidential Press Office)

Όπως υπενθύμισεΜήνυμα UNESCO σε Τουρκία: Παγκόσμιο Πολιτιστικό Μνημείο η Αγία Σοφία | voria.gr η Γενική Διευθύντρια του μορφωτικού οργανισμού των Ηνωμένων Εθνών, Οντρέι Αζουλάι, μετά από επικοινωνία της με τον Έλληνα υπουργό Εξωτερικών Νίκο Δένδια, η Unesco παρακολουθεί εντατικά το ζήτημα. Σύμφωνα με διαδικασίες που προβλέπει η Σύμβαση για την Παγκόσμια Κληρονομιά, προτού ληφθεί οποιαδήποτε απόφαση για μετατροπή τέτοιου μνημείου, απαιτείται η προηγούμενη επίσημη γνωστοποίηση στην UNESCO. Εν συνεχεία, συγκαλείται η αρμόδια 21μελής διακυβερνητική επιτροπή, η οποία εξετάζει τις κατάλληλες λύσεις, με γνώμονα τη διατήρηση της εξαιρετικής παγκόσμιας αξίας του μνημείου.

Όλα αυτά εξηγούν το ιδιόμορφο «βαλς» που παίζεται, με την τουρκική ηγεσία να διακηρύσσει σε όλους τους τόνους (τελευταία φορά στη συνέντευξη“Die Reisewarnung ist ungerecht” | Sueddeutsche Zeitung του υπουργού Εξωτερικών Μεβλούτ Τσαβούσογλου στην Süddeutsche Zeitung) ότι πρόκειται για εσωτερικό θέμα που άπτεται της κυριαρχίας της Τουρκίας, την ίδια ώρα που από άλλες πηγές οι τόνοι χαμηλώνουν.

«Να γεμίσουν πρώτα το τέμενος του Σουλντάναχμετ και μετά θα εξεταστεί και το θέμα της Αγίας Σοφίας» προέτρεψε Erdogan backs down from his plan to convert Hagia Sophia into a mosque | Orthodox Times χαρακτηριστικά τους πιστούς ο σύμβουλος και εκπρόσωπος του Έρντογαν, Ιμπραχίμ Καλίν, ενώ πρόταση του αντιπολιτευόμενου εθνικιστικού «Καλού Κόμματος» της Μεράλ Άκσενερ για αλλαγή του καθεστώτος της Αγίας Σοφίας απορρίφθηκε Ruling AKP turns down proposal to open Hagia Sophia for prayers | duvaR. english σε κοινοβουλευτική ψηφοφορία, με τη δικαιολογία από πλευράς ΑΚΡ ότι η υπόθεση εκκρεμεί στο τουρκικό Συμβούλιο της Επικρατείας, το οποίο θα αποφανθεί στις 2 Ιουλίου.

Τέμενος Σουλτάν Αχμέτ

Έχει ενδιαφέρον να σταθεί κανείς στο σκεπτικό των προσφυγόντων δικηγόρων. Επικαλούνται το γεγονός ότι η Αγία Σοφία προσφέρθηκε στην ισλαμική λατρεία από τον Μωάμεθ τον Πορθητή ως ιερό κληροδότημα (βακούφι) και σύμφωνα με τον νόμο περί βακουφίων η χρήση του δεν μπορεί να μετατραπεί. Για να μη θιγεί, όμως, η μνήμη του ιδρυτή της Ισλαμικής Δημοκρατίας, υποστηρίζεται από τους προσφεύγοντες ότι το διάταγμα μετατροπής της Αγίας Σοφίας σε μουσείο δεν φέρει τη γνήσια υπογραφή του Ατατούρκ.

Κατά τον καθηγητή Βαλκανικής και Ύστερης Οθωμανικής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Μακεδονίας Δημήτρη Σταματόπουλο, οι εντάσεις αυτές δεν είναι άσχετες και με την απώλεια του ελέγχου. Η ριζοσπαστική αγάπη του Εκρέμ Ιμάμογλου του Μητροπολιτικού Δήμου της Κωνσταντινούπολης από το κυβερνών κόμμα, με την ανάδειξη του αντιπολιτευόμενου Εκρέμ Ιμάμογλου, ο οποίος φρόντισε να δηλώσει ότι η πόλη του αντιμετωπίζει περισσότερο επείγοντα προβλήματα από το καθεστώς της Αγίας Σοφίας. Εσωτερικά η συζήτηση ξεκίνησε μετ’ επιτάσεως παραμονές των τελευταίων δημοτικών εκλογών ως κίνηση στριμώγματος του Ιμάμογλου και συσπείρωσης του «λαού» του Έρντογαν. Προς τα έξω, έχει να κάνει με το ξεδίπλωμα των φιλοδοξιών της Τουρκίας στη Λιβύη και όλο αυτό το κλίμα αγέρωχης πατριωτικής έξαρσης, που όμως συσπειρώνει την Αίγυπτο και τη Σαουδική Αραβια εναντίον της Άγκυρας. Χωρίς να μπορεί κανείς να πει ότι το θέμα της Αγίας Σοφίας δεν κινείται «από τα κάτω», αποτελεί πάντως ένα είδος εργαλειοποίησης της θρησκείας, που θα έχει πολλαπλά αποτελέσματα εντέλει ανεπιθύμητα για την τουρκική ηγεσία.

ΠΗΓΗ: Ιnsidestory.gr