H μαρτυρία των γεγονότων στην Πόλη τον Μάρτη και Απρίλη του 1821 από τον πάστορα WALSH

Του Σάββα Τσιλένη*

Ο Ιρλανδός αιδεσιμότατος Robert Walsh (1772-1852) -διπλωματικός ακόλουθος της Βρετανίας στη Κωνσταντινούπολη από τα τέλη του 1820 επί λόρδου Strangford περίπου τα μέσα του 1832- γνώρισε τον Πιτζαμάνο την κρίσιμη φάση των σφαγών του ελληνισμού και ο ίδιος συνέβαλε στη διαφυγή του από την Πόλη. Στο δίτομο έργο με τις αναμνήσεις του από την Κωνσταντινούπολη (1836) περιγράφει αναλυτικά τις συνθήκες γνωριμίας τους και δημιουργίας του έργου, που το χρονολογεί αμέσως μετά το ξέσπασμα της Επανάστασης. Υπογραμμίζουμε πως αυτό είναι το προσωπογραφικό έργο που ο Walsh επιλεγεί για τη μία και μόνη απεικόνιση του στην προμετωπίδα του βιβλίου του, προσωπογραφία που έγινε με την άφιξη του Walsh στην Πόλη.

Η σύγκριση του χαρακτικού με το ζωγραφικό έργο αποκαλύπτει τα τεράστια όρια ελεύθερης μεταφοράς που μπορούσε να έχει ο εκδότης ή ο χαράκτης σε ένα καλλιτεχνικό έργο. Σε σημείο μάλιστα που το βιογραφικό έργο να μοιάζει μακρινή ανάμνηση. Ο Πιτζαμάνος παρουσιάζει ένα νέο άνδρα με ζεστό χαμόγελο και εκφραστικά μάτια, μια αντανάκλαση δηλαδή των αισθημάτων ευγνωμοσύνης που ο ίδιος νιώθει, για την προστασία που του προσφέρθηκε την τραγική εκείνη περίοδο καταδίωξης του. Το χαρακτικό από την άλλη, καλείται να αποδώσει τον Walsh δεκαπέντε χρόνια μετά και να υπογραμμίσει το κοινωνικά του κύρος, έναν άνδρα με αγέρωχο ύφος. Μία προσωπογραφία στα καθιερωμένα πλαίσια της εποχής και ασφαλώς υπό την πλήρη έγκριση του ίδιου του Walsh, ενός δυναμικού άνδρα. συγγραφέα και διπλωματικού ακόλουθου. Υπηρέτησε στην Αγία Πετρούπολη, κατόπιν στην Κωνσταντινούπολη και τέλος στο Ρίο της Βραζιλίας. Αγωνίστηκε για την πάταξη του δουλεμπορίου, συστήνοντας δικαστήρια στα βρετανικά προξενεία με δικαίωμα σύλληψης και εκδίκασης υπόπτων για δουλεμπόριο. Ασχολήθηκε με την αρχαιολογία πραγματοποιώντας ανασκαφές στην Ιρλανδία, ενώ πήρε το δίπλωμα του γιατρού το οποίο και άσκησε. Εκτός από τις πολύ γνωστές αναμνήσεις του από τη Κωνσταντινούπολη, “A Residence At Constantinople During A Period Including The Com¬mencement, Progress, And Termination Of The Greek And Turkish Revolutions, By The Rev. R. Walsh. LL D. Chaplain To Tlte British Embassy At The Ottoman Porte”, [2 vols.]. London 1836 & “Constantinople and the Scenery of the Seven Churches of Asia Minor (Constantinople and its Environs). In A Series Of Drawings From  Nature By Thomas Allom With An Historical Account Of Constaninople, And Descriptions Of The Plates, By The Rev. R. Walsh, LL. D. Chaplain To The British Embassy At The Ottoman Porte”.[2 vols.|, London 1838, έγραψε μεταξύ άλλων, την ιστορία του Δουβλίνου, μία μελέτη για την αρχαία νομισματική, τις ανα¬μνήσεις του από το Ρίο και την ιστορία της Levant Company. [Επεξηγηματικό σχόλιο της πρώτης εικόνας είναι της Αναστασίας Ρ. Κούλη, Ιππότης Γεράσιμος Πιτζαμάνος (1787-1825), ζωγράφος και αρχιτέκτων. Η Συλλογή του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου,  έκδοση της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, Αθήνα 2013, Τόμ. Β΄, εικ. 159.]

“Η ανακάλυψη της χαμένης ελαιογραφικής προσωπογραφίας του «R.R. Walsh» (1820-182Ι), σε ιδιωτική συλλογή, με προέλευση την οικογένεια Walsh, μας προσφέρει ένα επιπλέον δείγμα της προσωπικής γραφής του Πιτζαμάνου, αλλά δείχνει και τα απεριόριστα περιθώρια επέμβασης που είχαν ο παραγγελιοδότης και ο χαράκτης. Για άλλη μία φορά, η μορφή αποδίδεται σε προτομή κατά τρία τέταρτα στραμμένη στον θεατή, με ένα απλό ένδυμα και σε ένα ουδέτερο μαύρο φόντο. Όμως το έργο του Πιτζαμάνου φαντάζει μάλλον αφορμή, αφετηρία για τη χαρακτική μεταφορά του από τον διάσημο την εποχή εκείνη προσωπογράφο James Thomson (1789-1850). Αναμφισβήτητα υπό τις υποδείξεις του ίδιου του Walsh –ο οποίος και υπογραμμίζει εμφατικά τον ρόλο του στον τίτλο του έργου: «ΠΡΟΣΩΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΣ ΧΑΡΑΓΜΕΝΗ ΑΠΟ ΤΟΝ J. ΤΗΟΜSΟΝ ΑΠΟ ΖΩΓΡΑΦΙΚΟ ΠΙΝΑΚΑ από έναν Έλληνα Καλλιτέχνη στην Κωνσταντινούπολη»- τροποποίησε δραστικά το ελαιογραφικό πρότυπο αλλάζοντας το πρόσωπο. την ηλικία, την έκφραση! Μετά από δεκαπέντε χρόνια, φυσικό ήταν ο Walsh, να είχε αλλάξει και φυσιογνωμικά, αλλά και να ήθελε να επιβάλει το δικό του ύφος στο έργο. Έτσι, σε απόλυτα μαύρο φόντο, προβάλλει ένα εξιδανικευτικά φωτισμένο πρόσωπο. με χαρακτηριστικά αυτάρεσκο έως σκληρό ύφος. Σκοπός του έργου είναι να καταδείξει το κοινωνικό κύρος και την εξουσία ενός δυνατού και όψιμου άνδρα περί τα εξήντα πέντε του χρόνια. Αντιθέτως ο Πιτζαμάνος επιθυμεί να «βλέπει» έναν σεμνό άνδρα, με ευγενικό μειδίαμα που στρέφεται προς τον θεατή με διάθεση να επικοινωνήσει. Αντανάκλαση των αισθημάτων ευγνωμοσύνης προς εκείνον και την πρεσβεία, για την ασφάλεια που του προσέφεραν; Αυτό το σεμνό και συναισθηματικό πρόσωπο μοιάζει να αντανακλά τον χαρακτήρα του Walsh ή αυτόν του Πιτζαμάνου;” [Σχόλιο της Αναστασίας Ρ. Κούλη, Ιππότης Γεράσιμος Πιτζαμάνος (1787-1825), ζωγράφος και αρχιτέκτων. Η Συλλογή του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου, έκδoση της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, Αθήνα 2013, Τόμ. Α΄, σ. 53.]

*Ο Σάββας Τσιλένης γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1951, αποφοίτησε από την Αστική Σχολή του Φερίκοϊ (1963) και το Ζωγράφειο Λύκειο (1969) στην συνέχεια σπούδασε στην Αρχιτεκτονική Σχολή του Πολυτεχνείου της (1975). Εγκαταστάθηκε στην Αθήνα τον Αύγουστο του 1975 και άρχισε να εργάζεται σε διάφορα αρχιτεκτονικά γραφεία παράλληλα έκανε μεταπτυχιακά στο Ινστιτούτο Περιφερειακής Ανάπτυξης στο Πάντειο Πανεπιστήμιο (1979). Είναι κάτοχος διδακτορικού τίτλου στον Τομέα Πολεοδομίας της Σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του ΕΜΠ (2009). Το θέμα της διατριβής του ήταν «Η διαμόρφωση του χώρου στην Κωνσταντινούπολη. Ο ρόλος των ομογενών αρχιτεκτόνων στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα». Από το Νοέμβριο του 2006 ως το τέλος του 2018 ήταν αποσπασμένος στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών κατέχοντας την θέση Προϊσταμένου στο Τμήμα της Τεχνικής Υπηρεσίας και Διοικητικής Μέριμνας. Σήμερα είναι συνταξιούχος και ασχολείται με την ιστορία της πόλης και της πολεοδομίας την οθωμανική περίοδο.Κατά το διάστημα 2000-2005 ήταν μέλος της Επιστημονικής Γνωμοδοτικής Επιτροπής του Οικουμενικού Πατριαρχείου για την αποκατάσταση των κτιρίων και των κινητών έργων της ομογένειας Κωνσταντινουπόλεως και μεταξύ 2006-2010 ήταν τεχνικός σύμβουλος της ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΑ, μη κυβερνητικής οργάνωσης, επί τεχνικών θεμάτων αποκαταστάσεων ναών της Αρχιεπισκοπής Κωνσταντινουπόλεως.