Γιώργος Σεφέρης – Το «πορτραίτο» του από τους Times του Λονδίνου

Δίνει χαρά αυτή η όμορφη εορταστική ατμόσφαιρα που αντικρύζω στην εσωτερική αυλή του σχολείου σας και σας ευχαριστώ για την πρόσκληση να μοιραστώ μαζί σας την ευγενική όσο και πολύ εύστοχη σκέψη να τιμήσετε τον Γιώργο Σεφέρη. Να επιστρέψουμε στον μέγιστο ποιητή λίγη από την αγάπη που χάρισε στην Κύπρο.

Πολύ εύστοχη η επιλογή σας να καλέσετε ως ομιλητή τον Καθηγητή Γιώργο Γεωργή, αφού είναι ένας από τους λίγους που θα μπορούσαν να μιλήσουν, όσο καλά οφείλουμε, για έναν από τους μεγαλύτερους σύγχρονους στοχαστές του Ελληνισμού και να μεταφέρει σήμερα ανάμεσά μας τη σκέψη και την έμπνευση του μεγάλου ποιητή μας.

Αγαπητέ κ. Γεωργή χαίρομαι που βρισκόμαστε δεύτερη φορά μέσα σε λίγες μέρες, μετά τα εγκαίνια της εξαιρετικής έκθεσης για την παρουσία και τον απόηχο της μεγάλης Εθνικής Επανάστασης του 1821 και της Παλιγγενεσίας στο βιβλίο, με τίτλο «Η Επανάσταση στο Βιβλίο», που διοργανώσατε στο Πανεπιστήμιο Νεάπολις.

Μια τέτοια στιγμή, σκέφτομαι κιόλας πως είναι κρίμα που δεν βρίσκεται ανάμεσά μας ένας σπουδαίος μελετητής του Σεφέρη που είχαμε στην Κύπρο. Ο μακαρίτης Σάββας Παύλου, που υπήρξε και ανώτερο στέλεχος του Υπουργείου μας. Πραγματικά θα χαιρόταν πολύ αυτή την εκδήλωση. Έφυγε νωρίς ο Σάββας, αλλά έχει αφήσει πολύ σημαντικό έργο για τον Σεφέρη. Έργο ζωής θα έλεγα, αφού μελέτησε όσο λίγοι τον μεγάλο στοχαστή.

Η εκδήλωση σκοπό έχει να τιμήσει τον Γιώργο Σεφέρη και με την ευκαιρία των 50 χρόνων από το θάνατό του, αλλά και να δώσει σε εσάς, παιδιά, την ευκαιρία να γίνετε κοινωνοί, να συμμετάσχετε στην πνευματική δημιουργία και στην αισθητική κορύφωση που μας άφησε. Να μοιραστούμε όλοι μαζί τα ανυπέρβλητα, τα πάντα επίκαιρα μηνύματα της γραφής, της έμπνευσης, αλλά και της εν γένει πολιτείας του. 

Πενήντα χρόνια από τον θάνατό… Και ίσως σκεφτεί κανείς, καλά, τι σημαίνει 50 χρόνια μετά θάνατον; Μήπως επινοούμε επετείους; Και έτσι να ήταν δεν θα ήταν άσχημα όταν πρόκειται για το πρώτο ελληνικό βραβείο Νόμπελ στην ποίηση. Αλλά δεν πρόκειται περί τούτου.

Από την αρχή θα πρέπει να πούμε -για να αντιληφθούμε και το μέγεθος του Σεφέρη- πως όταν έγινε η κηδεία του στην Αθήνα, στις 22 Σεπτεμβρίου 1971, είχαμε απ’ όλο τον κόσμο που προσέτρεξε, αφού τόσο τον είχαν εκτιμήσει και αγαπήσει, και μια εθνική πράξη. Γιατί η κηδεία του έγινε μια σιωπηρή πορεία κατά της δικτατορίας.

Πόσο μάλλον αφού δυο χρόνια προηγουμένως, στις 28 Μαρτίου 1969, είχε αποφασίσει ο Σεφέρης και μίλησε εναντίον της Χούντας. Έκανε μεγάλη αίσθηση η παρέμβασή του τότε στο BBC και την Deutsche Welle. Οι δικτάτορες του αφαίρεσαν μάλιστα το διπλωματικό διαβατήριο και τον τίτλο του πρέσβη επί τιμή. Ο Γιώργος Σεφέρης είχε όμως ήδη την τιμή του μεγάλου πνευματικού ηγέτη που έβαλε το βάρος του στη μεριά της δημοκρατίας.

Ο Γιώργος Σεφέρης γεννήθηκε στη Σμύρνη το 1900. Στη Σμύρνη την κοσμοπολίτισσα. Τη μια από τις πρωτεύουσες, πόλεις-αρχόντισσες του ελληνισμού τότε. Είναι παιδί του μικρασιάτη Ελληνισμού ο Σεφέρης. Του αδικοχαμένου και σφαγιασθέντος πρόσφυγα Ελληνισμού. Δεν πρόλαβε να ζήσει ο ίδιος τη φονική Μεγάλη Πυρκαγιά και τη σφαγή στην οποία επιδόθηκαν οι Νεότουρκοι του Ατατούρκ, όταν τέτοιες μέρες πριν 99 χρόνια αφάνισαν κυριολεκτικά και έσβησαν από τη ζωή τις ελληνικές και αρμενικές συνοικίες και δεκάδες χιλιάδες αθώων ανθρώπων στη Σμύρνη. Ο Σεφέρης με την οικογένειά του είχαν μεταναστεύσει στην Ελλάδα μερικά χρόνια νωρίτερα. Ωστόσο, πάντα θα τον ακολουθούσαν αυτές οι τυραννικές μνήμες, όπως και εκατομμύρια άλλους Έλληνες.

Συμπληρώνονται φέτος εκατό χρόνια από εκείνο το έγκλημα κατά της Ανθρωπότητας, όταν οι Νεότουρκοι ξεκλήρισαν με μίσος και μανία εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους και κατέστρεψαν τον τόπο που έζησε και αγάπησε μικρό παιδί ο ποιητής. Λογικά λοιπόν στην ποίησή του πάντα έχει μια κεντρική θέση ο ιστορικός χρόνος, η αέναη διάρκεια των αξιών, αλλά και η στοργή που περιθάλπει όχι τόσο τα «σπασμένα αγάλματα», όσο εκείνο που δηλώνουν για τη μακρόσυρτη διάρκεια του πολιτισμού στους χώρους αυτούς εδώ. Ίσως γι’ αυτό αγάπησε τόσο πολύ και την Κύπρο, που την είδε με διαύγεια ως έναν από τους πιο ατόφιους ελληνικούς τόπους που θα έπρεπε να τον είχαμε προσέξει ως κόρην οφθαλμού.

Τι να πούμε όμως για τον Σεφέρη και τι να αφήσουμε; Αξίζει να συγκρατήσουμε ότι η σουηδική ακαδημία, τιμώντας τον με το Νόμπελ, εκτός από την προφανέστατη λογοτεχνική αυθεντία του, θέλησε να υπογραμμίσει την ευρύτερη κατάθεσή του για να καταγραφεί και να γίνει αντιληπτό ότι ο Σεφέρης και από μόνος του ήταν κάτι σαν το Μανιφέστο για την πνευματική συγκρότηση του Ελληνισμού στον 20^ο αιώνα.  

Θυμάμαι κι εγώ από τα μαθητικά χρόνια… Αρκετά πριν, πρέπει να ομολογήσω… Θυμάμαι όμως πως κάποτε ως μαθητές μπορούσε να προσπερνάμε μηχανικά, ίσως και βαριεστημένοι τη λογοτεχνία που ερχόταν ως «ύλη διδασκαλίας». Μην το κάνετε με τον Σεφέρη. Δώστε λίγη προσοχή και να βγάλετε τα δικά σας συμπεράσματα μετά. Αξίζει προσοχής ο «Βασιλιάς της Ασίνης», το «Ημερολόγιο Καταστρώματος Γ’» και η «Ελένη». Μείνετε λίγες στιγμές παραπάνω στον «Ερωτικό Λόγο» και στοχαστείτε αφήνοντας τον λογισμό σας να πετάξει «Με τον τρόπο του Γ.Σ.». Ακούστε και λίγο όταν… «Νεόφυτος ο Έγκλειστος μιλά».

Μπορεί να το σκεφτούμε εντελώς λογικά: μελετάμε τον Σεφέρη γιατί ήταν ο πρώτος Έλληνας νομπελίστας. Κορυφή του ελληνικού λόγου. Πέραν όμως αυτού, εμείς έχουμε κι άλλον ένα λόγο: ήταν και ποιητής της Κύπρου. Ναι, δεν είναι υπερβολή ούτε και απλό  σχήμα λόγου. Ήταν ο Γιώργος Σεφέρης και ιδιαίτερα δικός μας. Σμυρνιός μικρασιάτης πρόσφυγας, κοσμοπολίτης με πλούσιο ευρωπαϊκό πνεύμα τόσο από τις σπουδές στο Παρίσι όσο και από τη μακρά πορεία του ως διπλωμάτης, όμως αγάπησε ιδιαίτερα την Κύπρο. Την αγάπησε όσο λίγοι. Ιδιαίτερα και ακαριαία.

Ας διαβάσουμε λοιπόν, όχι γιατί το λέει το σχολείο και το πρόγραμμα, αλλά από ευχαρίστηση. Γιατί αυτή η μέθεξη των λέξεων στέλνει το μυαλό να ταξιδέψει. Η επίσκεψη στα γραπτά του ποιητή κεντρίζει όμορφα φαντασία και νόηση με τις «Γάτες του Άϊ Νικόλα», τις «Λεπτομέρειες στην Κύπρο» και τη «Σαλαμίνα της Κύπρος».

Ο Γιώργος Σεφέρης περπάτησε και αγάπησε την Κύπρο. Και τη φωτογράφισε κιόλας. Έσκυψε ευλαβικά πάνω στα αρχαιοελληνικά σημάδια της, κάθισε με ευχαρίστηση και στοργή δίπλα στους απλούς ανθρώπους της και είδε στην Κύπρο ως ένα από τα πιο ατόφια κομμάτια του Ελληνισμού στο μέσο του 20^ου αιώνα. Όπως ακριβώς το έγραφε. Είδε και ύμνησε εκείνο μέσα από το οποίο έρχεστε και προέρχεστε κι εσείς – από μανά, πατέρα, παππού, γιαγιάδες- αλλά και από τον τόπο, τις μυρωδιές το φως, τη μνήμη του τοπίου…

Νομίζω ότι μακρηγορώ κι ας μη γίνει σαν να κλέβω χρόνο. Έρχεται σε λίγο η ενδιαφέρουσα εισήγηση του καθηγητή Γεωργή. Προτού αφήσω αυτό το βήμα, συγχαίροντας και ευχαριστώντας όλους όσοι δουλέψατε γι’ αυτή την ωραία και εμπνευσμένη εκδήλωση, αλλά και τη διεύθυνση αυτού του σχολείου, παρακαλώ να μου επιτραπεί να υπογραμμίσω δυο κορυφαίες στιγμές του σεφερικού λογισμού.

«Μα τι γυρεύουν οι ψυχές μας (…)

Τριμμένες από τους δίσκους των φωνογράφων,

δεμένες άθελα μ’ ανύπαρχτα προσκυνήματα,

μουρμουρίζοντας σπασμένες σκέψεις από ξένες γλώσσες.

Μα τι γυρεύουν οι ψυχές μας

ταξιδεύοντας πάνω στα σαπισμένα θαλάσσια ξύλα

από λιμάνι σε λιμάνι;»

Ας δώσουμε λίγο προσοχή στα «ανύπαρκτα προσκυνήματα». Θα υπάρχουν πάντα οι απόπειρες να εξυμνήσουμε και να βρούμε αξία σε κάτι που φαίνεται και προβάλλεται, αλλά στην πραγματικότητα δεν είναι. Λαμπυρίζοντα εφήμερα «μοντέλα» και λαμπιόνια της μιας νύχτας; Δημοσιοσχεσίτικα υποκριτικά ψευδαισθήματα προσωπικής αυτό-δήλωσης; Εντυπωσιακές κενοδοξίες της στιγμής πυροτεχνήματα;

Να μην παρασυρθούμε, επισημαίνει ο ποιητής, στον εσμό των «ξένων γλωσσών» μέσα από λογικές συμπλέγματος. Γιατί είναι βεβαίως πολύτιμες και ουσιώδεις οι γλώσσες όλες και βεβαίως και οι δικές και οι ξένες. Για επικοινωνία οι ξένες, όχι για επίδειξη ή και ετεροπροσδιορισμό. Αν και ο ποιητής δεν μιλά βέβαια κυριολεκτικά για την ίδια τη γλώσσα, ελληνική, αγγλική, γαλλική και όποια άλλη. Όχι. Αναφέρεται στο στοχασμό, στο πνευματικό σύμπαν. Επισημαίνει πόσο τυχάρπαστος μπορεί να καταλήξει και «σπασμένος» ο λογισμός μέσα από τον πειρασμό του εύκολου ετεροπροσδιορισμού και της αναφοράς στα «λαμπερά ξενικά». Μην καταλήξουμε «μουρμουρίζοντας». Μην παρασυρόμαστε να αρκεστούμε απλώς να μουρμουρίζουμε σε ξένες γλώσσες κι ας είναι μόνο «σπασμένες σκέψεις». Μην καταντήσουμε σε ψευδεπίγραφη και τελικά φτωχή έπαρση, που θα μας αφήνει χωρίς την οικεία πνευματική συγκρότηση.

Σε δυο-τρεις στίχους τα είπε ο Σεφέρης όλα. Ας το αναλογιστούμε…

Μια ακόμα κορυφαία στιγμή από τον Σεφέρη είναι όταν μας δείχνει πως είναι «παιδιά πολλών ανθρώπων τα λόγια μας». Δεν βγαίνουμε από το «πουθενά» ούτε και θα ανακαλύψουμε πρώτη φορά μόνοι και μονοί το σύμπαν.

Γιατί

«όπως τα πεύκα κρατούνε τη μορφή του αγέρα,

ενώ ο αγέρας έφυγε, δεν είναι εκεί,

 το ίδιο τα λόγια φυλάγουν τη μορφή του ανθρώπου

κι ο άνθρωπος έφυγε δεν είναι εκεί».

Η διαχρονική συνέχεια και της ελληνικής γλώσσας μας και της πνευματικής συγκρότησης και του πολιτισμού μας. Να ξέρουμε και να έχουμε συναίσθηση τι έχουμε πίσω μας. Ότι κι αυτά που μπορεί να είναι ο λόγος μας έχει βάσεις, προκύπτει και ως συλλογικό έργο. Η κληρονομιά μας. Αυτά που έχουμε μέσα μας και μεταφέρουμε. Με τη γλωσσική συγκρότηση, με την ιστορική συνείδηση, με την αντίληψη της συνέχειας…  

Αυτός είναι ο μεγάλος Γιώργος Σεφέρης. Ως άνθρωπος έφυγε, αλλά κρατάμε τη μορφή του. Καταλαβαίνοντας ότι «είναι παιδιά πολλών ανθρώπων τα λόγια μας». Είναι δικά μας. Και είναι και πιο δικά μας, όλων μας:

«Ίσως γυρεύουν να μιλήσουν τ’ άστρα που πάτησαν την τόση γύμνια σου μια νύχτα».

Ας μιλήσουν, αγαπητά παιδιά μας, τ’ άστρα τα δικά σας!