Ερντογάν-Τραμπ-Πούτιν: «Παρά φύσιν» τρίο

Του Χρήστου Μιχαηλίδη*

Η διάγνωση της σχέσης Πούτιν – Ερντογάν είναι υπόθεση ενός πολύ καλού ψυχαναλυτή και ενός δεινού πολιτικού σκακιστή. Εχουμε μπροστά μας μια φρέσκα απεικόνιση από την τελευταία ειδησεογραφία. Ανδρες του Ασαντ χτίζουν «μίνι Αγια-Σοφιά» στη Συρία με τις πλάτες των Ρώσων. Αρχηγός τοπικής πολιτοφυλακής δήλωσε ότι η ίδρυση της εκκλησίας στη Συρία είναι μια υπενθύμιση ότι «ένα πνευματικό ορόσημο δεν μπορεί να διαγραφεί από έναν φανατικό και δολοφόνο».

Είναι ένα ακόμα από μια σειρά πολλών γεγονότων που βάζει τους δύο σκληροτράχηλους ηγέτες της Ρωσίας και της Τουρκίας στο κάδρο μιας σχέσης που επηρεάζει πολύ σημαντικά πολιτικά γεγονότα και αφορά τις ζωές εκατομμυρίων ανθρώπων. Υπάρχει και ένα τρίτο πρόσωπο σε αυτή την απεικόνιση, με αρκετά όμοια χαρακτηριστικά με τα άλλα δύο, που επίσης έχει «τρελάνει» την υφήλιο: ο Ντόναλντ Τραμπ. «Ο Πούτιν παίζει τον Τραμπ σαν βιολί», έγραψε στις 3 Σεπτεμβρίου του 2019 στο έγκυρο «Foreign Policy» ο Χένρι Μπάρκι, καθηγητής Διεθνών Σχέσεων, ειδικός σε θέματα Μέσης Ανατολής.

Ηταν απάντηση σε άρθρο του Στίβεν Κουκ, συγγραφέα και καθηγητή στο Συμβούλιο Διεθνών Σχέσεων στο Τμήμα Αφρικανικών και Μεσανατολικών Σπουδών, λίγες μέρες πιο πριν, στις 15 Αυγούστου, στο ίδιο περιοδικό, με τίτλο «Ο Ερντογάν παίζει τον Τραμπ σαν βιολί» – φράση αντίστοιχη με τις δικές μας «τον κάνει ό,τι θέλει» ή «τον έχει του χεριού του». Από την τριγωνική αυτή σχέση, εάν έχουν δίκιο και οι δύο Αμερικανοί αναλυτές (Ερντογάν κερδίζει Τραμπ, και Πούτιν κερδίζει Ερντογάν), μαθηματικά προκύπτει ότι νικητής είναι ο Πούτιν. Αυτό σίγουρα ισχύει στα Μαθηματικά. Δουλεύει όμως έτσι και στην πολιτική; Εστιάζοντας, λοιπόν, μόνο στον Τούρκο και στον Ρώσο, ας ακολουθήσουμε την αλληλουχία μερικών σημαδιακών γεγονότων, που ίσως διευκολύνουν την απάντηση, μπορεί όμως και να τη δυσκολέψουν ακόμα πιο πολύ.

Η δολοφονία του Ρώσου πρέσβη

Στις 19 Δεκεμβρίου του 2016 ένας εκτός υπηρεσίας Τούρκος αστυνομικός πυροβόλησε και σκότωσε σε έκθεση φωτογραφίας, σε γκαλερί της Αγκυρας, τον Ρώσο πρέσβη στη Τουρκία Αντρέι Καρλόφ. Η δολοφονία ήρθε σε μια στιγμή όπου είχαν αρχίσει να αποκαθίστανται οι τουρκορωσικές σχέσεις. Αποδόθηκε σε τρομοκρατική ενέργεια η οποία, κατά το καθεστώς που δεν είχε ακόμα συνέλθει από το σοκ του αποτυχημένου πραξικοπήματος κατά του Ερντογάν μόλις 5 μήνες πριν, οργανώθηκε και εκτελέστηκε από τον καταζητούμενο, εξόριστο στις ΗΠΑ, Φετουλάχ Γκιουλέν. Ο εκτελεστής του Ρώσου πρέσβη, Μεβλούτ Αλτιντάς, σκοτώθηκε από αστυνομικούς σε ανταλλαγή πυρών μετά το περιστατικό στην γκαλερί. Αλλα 28 άτομα προσήχθησαν σε δίκη. Τον περασμένο Μάρτιο, για 8 από τους κατηγορούμενους ο εισαγγελέας εισηγήθηκε την ποινή της ισόβιας κάθειρξης. Η Μόσχα, εδώ και 3,5 χρόνια, θυμίζει στον Ερντογάν ότι θέλει παραδειγματική τιμωρία των ενόχων. Η πίεση αυτή έχει σημασία.

Η κατάρριψη του ρωσικού τζετ

Οι σχέσεις μεταξύ των δύο χωρών, κατ’ επέκταση και των δύο προέδρων, είχαν φτάσει σε σημείο πολεμικού χαρακτήρα τον Νοέμβριο του 2015, όταν τουρκικό F-16 κατέρριψε ρωσικό Sukhoi Su-24M κοντά στα σύνορα Τουρκίας – Συρίας. Σκοτώθηκε ο ένας από τους δύο πιλότους, αλλά και ένας ακόμα Ρώσος πεζοναύτης, που όταν μετέβη με ελικόπτερο για να βρει τους δύο που είχαν εκτοξευθεί όταν το αεροπλάνο κτυπήθηκε, δέχτηκε πυρά από επίγειες δυνάμεις επαναστατών. Η Αγκυρα είπε ότι το ρωσικό αεροπλάνο μπήκε σε τουρκικό εναέριο χώρο. Η Μόσχα μίλησε ευθέως για κατάρριψη κατόπιν ενέδρας. Ο Πούτιν χαρακτήρισε την Τουρκία«σύμμαχο τρομοκρατών», τους οποίους, όπως πρόσθεσε, πολεμά εκείνος μαζί με τις δυνάμεις του Ασαντ. Προειδοποίησε δε ότι αυτό το περιστατικό θα έχει «σοβαρές επιπτώσεις» στις ρωσοτουρκικές σχέσεις.

Σχεδόν αμέσως το Κρεμλίνο επέβαλε μια σειρά από οικονομικά – εμπορικά μέτρα κατά της Αγκυρας. Ενα από αυτά ήταν το πάγωμα των εργασιών στον αγωγό που θα μετέφερε ρωσικό φυσικό αέριο στην Ευρώπη μέσω της Τουρκίας. Επίσης, εκδόθηκε οδηγία προς Ρώσους τουρίστες να μην επισκεφθούν την Τουρκία, ενώ μπλοκαρίστηκαν όλες οι εισαγωγές φρέσκων τροφίμων από εκεί. Ο Πούτιν είχε πει τότε ότι θα άρει τα μέτρα μόνο εάν ο Ερντογάν ζητήσει συγγνώμη προσωπικά.

Η μασημένη «συγγνώμη»
Αυτά, τον Νοέμβριο του 2015. Στις 27 Ιουνίου του 2016, λίγο μετά το πραξικόπημα στην Τουρκία, με τη χώρα σε οικονομική κρίση λόγω και του ρωσικού εμπάργκο, ο Ερντογάν με προσωπική του επιστολή ζήτησε συγγνώμη από το Κρεμλίνο για την κατάρριψη του στρατιωτικού αεροπλάνου στη Συρία 7 μήνες πριν.

«Θέλω για μία ακόμη φορά (σ.σ.: που κανείς δεν θυμάται πότε ήταν αυτή!) να εκφράσω τη λύπη και τα βαθιά μου συλλυπητήρια στην οικογένεια του Ρώσου πιλότου που πέθανε και να πω: I’m sorry».

Αυτό το «I’m sorry» ο μεν Πούτιν το διάβασε «ζητώ συγγνώμη», ο δε υπερήφανος Ερντογάν, μέσω του εκπροσώπου του Ιμπραήμ Καλίν, διεμήνυσε ότι «δεν υπήρξε συγγνώμη», αλλά μόνο «έκφραση λύπης», και αίτημα προς την οικογένεια του πιλότου «να μας συγχωρέσει».

Εκείνο που δεν είναι πολύ γνωστό, και σίγουρα έπαιξε ρόλο στην επούλωση της σχέσης μεταξύ των δύο, είναι ότι μία ημέρα μετά την εκδήλωση του στρατιωτικού πραξικοπήματος κατά του Ερντογάν στις 15 Ιουλίου του 2016, ο Τούρκος πρόεδρος έλαβε ένα τηλεφώνημα «θερμής υποστήριξης» από κάποιον που δεν το περίμενε: τον Ρώσο πρόεδρο Βλαντιμίρ Πούτιν, ο οποίος του άπλωσε χέρι βοήθειας και συμπάθειας πολύ πριν από οποιονδήποτε άλλον ηγέτη της Δύσης. «Το τηλεφώνημα εκείνο», μου είπε ο Δανός δημοσιογράφος Μάρτιν Σέλσο Σόρενσον, ανταποκριτής παλιότερα στην Κωνσταντινούπολη και συνεργάτης των «New York Times», «δεν θα το ξεχάσει ποτέ ο Ερντογάν».

Στο μεταξύ όμως, εκτός από το σοκ του πραξικοπήματος, εκείνη την εποχή, όπως έγραψε το Reuters, η Τουρκία είδε να πραγματώνεται ο χειρότερος εφιάλτης της: ο Ασαντ με τη ρωσική υποστήριξη παρέμεινε στην εξουσία, ενώ οι Κούρδοι αντάρτες επωφελήθηκαν από την αμερικανική στήριξη στον αγώνα τους κατά των τρομοκρατών του ISIS, ενισχύοντας έτσι το κύρος και τη θέση τους στην περιοχή που εφάπτεται στα τουρκικά σύνορα.

Αντίπαλοι στη Συρία

Η Τουρκία και η Ρωσία πολεμούν στη Συρία, καθεμία με διαφορετική πλευρά. Πούτιν και Ερντογάν, «εχθροί» μιας ακόμη συγκυρίας…

Η Τουρκία μπήκε στον πόλεμο τον Αύγουστο του 2016, περίπου δύο μήνες μετά το αποτυχημένο πραξικόπημα ανατροπής του Ερντογάν, με την επιχείρηση «Ασπίδα του Ευφράτη», με κύριο στόχο το Ισλαμικό Κράτος (ISIS), αλλά και τη δημιουργία ασφαλούς ζώνης για να επιστρέψουν οι Σύριοι πρόσφυγες, 3,66 εκατομμύρια, μέχρι τον περασμένο Σεπτέμβριο. Ηδη από την αρχή του εμφυλίου εκεί το 2011, η Αγκυρα είχε διπλωματική αλλά και στρατιωτική ανάμειξη, έχοντας ταχθεί εναντίον του Ασαντ και υπέρ του Ελεύθερου Συριακού Στρατού (FSA). Κατά τον Στίβεν Κουκ στο άρθρο του στο «Foreign Policy», η κίνηση ματ του Ερντογάν σε αυτό το πολύπλοκο παιχνίδι υπερδυνάμεων στη Συρία ήταν όταν «με έναν συνδυασμό από μπλόφες, απειλές και μεγάλα λόγια κατάφερε να πείσει τις Ηνωμένες Πολιτείες να έρθουν σε έναν διακανονισμό μαζί του για τη βορειοδυτική Συρία», κάτι που όλοι συμφωνούν ότι αποβαίνει εις βάρος των Κούρδων («τους άδειασε ο Τραμπ», έγραφε τις μέρες εκείνες ο δυτικός Τύπος), που σήκωσαν σχεδόν όλο το βάρος των μαχών εναντίον του Ισλαμικού Κράτους, το οποίο σε πολύ μεγάλο βαθμό αποδυνάμωσαν. Αυτό, λέει ο Κουκ, δικαιολογεί γιατί ο Ερντογάν «παίζει σαν βιολί» τον Τραμπ.

Ταυτόχρονα, όμως, στην ίδια συριακή σκακιέρα, ο Πούτιν σπεύδει να υποστηρίξει δημόσια τον Ερντογάν, ο οποίος παίζει πάντα το ίδιο βιολί κατηγορώντας τη Δύση, και ιδιαίτερα την Ουάσινγκτον, ότι πήρε με αυτή την εξέλιξη το μέρος των πραξικοπηματιών στην απόπειρα ανατροπής του. «Η συχνότητα των τηλεφωνημάτων μεταξύ Ερντογάν και Πούτιν αυξήθηκε σημαντικά εκείνη την περίοδο, πολύ περισσότερο από τα τηλεφωνήματα άλλων ηγετών στον κόσμο», δήλωσε πρόσφατα στην «Washington Post» ο Τούρκος αναλυτής Σονέρ Κατζαπτάι. «Το Κρεμλίνο είχε πάντα το όνειρο να αποτραβήξει τον Ερντογάν από τη Δύση για να αποδυναμώσει αποφασιστικά το ΝΑΤΟ και να αλλάξει όλη τη στρατηγική ευθυγράμμιση προς την εξαιρετικά σημαντική νοτιοδυτική κατεύθυνση, διασφαλίζοντας τη Μαύρη Θάλασσα», έγραψε ο Ρώσος στρατιωτικός αναλυτής Πάβελ Φελγκενχάουερ στην εφημερίδα «Novaya Gazeta». Είναι σαφές ότι ο Τούρκος πρόεδρος είδε τα οφέλη και άρπαξε την ευκαιρία: αντί να αντιπαρατεθεί στον Πούτιν (έστω κι αν είναι αντίπαλοι στη Συρία), ενίσχυσε τους δεσμούς μαζί του. Και μόνο αυτό δίνει δίκιο στον καθηγητή Διεθνών Σχέσεων, Χένρι Μπάρκι, που γράφει ότι ο Ρώσος Πρόεδρος κάνει ό,τι θέλει τον Τούρκο.

Η αγορά των S-400

Σεπτέμβριος του ’19, και ο Ερντογαν έχει μόλις ολοκληρώσει επίσκεψη στη Μόσχα, όπου ο Βλαντιμίρ Πούτιν του επέδειξε τον τελευταίας τεχνολογίας ρωσικό στρατιωτικό εξοπλισμό, συμπεριλαμβανομένων και των αεροσκαφών SU-35 και SU-37. Το τελευταίο θεωρείται η απάντηση της Ρωσίας στο επόμενης γενιάς F-35 των ΗΠΑ , άρα και του ΝΑΤΟ. Επιστρέφοντας στην Τουρκία, ο Ερντογάν κάνει την παραγγελία για το ρωσικό αντιπυραυλικό σύστημα S-400. Ο Πούτιν πανευτυχής, ο Τραμπ έξαλλος. Οι Αμερικανοί προειδοποίησαν πολλές φορές τους Τούρκους ότι το ρωσικό σύστημα θα τους δώστην ευκαιρία να αποκωδικοποιήσουν την τεχνολογία του F-35, στην κατασκευή μάλιστα του οποίου συμμετείχε και η Τουρκία. «Η Αγκυρα θα καρπωνόταν δισεκατομμύρια δολάρια από τις πωλήσεις αυτού του αεροσκάφους, ενώ θα αποκτούσε και πολύτιμη τεχνογνωσία στη βιομηχανία των εξοπλισμών, που πάντα ήταν στόχος της», σημειώνει ο Μπάρκι στα επιχειρήματά του γιατί ο Πούτιν κάνει τον Ερντογάν ό,τι θέλει. Είναι ξεκάθαρο ότι με την αγορά των S-400 ο πρόεδρος της Τουρκίας έδειξε την εμπιστοσύνη-αφοσίωσή του στον Ρώσο πρόεδρο προσωπικά. Γιατί το έκανε ενώ το οικονομικό του συμφέρον ήταν να πάει με τους Αμερικανούς; «Ας το δούμε ως ένα είδος πληρωμής για προστασία», απαντά στην «Washington Post» ο Σονέρ Κατζαπτάι, συγγραφέας του βιβλίου «Η Αυτοκρατορία του Ερντογαν: Η Τουρκία και η πολιτική της Μέσης Ανατολής». «Πιστεύω -συνεχίζει- ότι είναι πολύ δύσκολο πια να κάνει πίσω ο Τούρκος πρόεδρος από την αγορά αυτή γιατί τότε θα χάσει την υποστήριξη του Πούτιν σε όλα».

Βλέπουμε πάλι, δηλαδή, πόσο έχει σημαδέψει τον Ερντογάν το εναντίον του πραξικόπημα, και ιδίως το πρώτο «είμαι μαζί σου» από τον Πούτιν. Ακόμα και αν τον έχει αντίπαλο στα πεδία των μαχών στη Συρία, και τώρα τελευταία και στη Λιβύη, τον εμπιστεύεται πολύ. «Ο,τι και αν κάνω, πρέπει να βεβαιωθώ πάντα ότι ο Βλαντιμίρ καλύπτει τα νώτα μου», φέρεται να έχει πει στους στενότερους εκ των συνεργατών του.

Πόσο όμοιοι, τόσο διαφορετικοί

Και οι δύο είναι πολύ της πίστης και απευθύνονται στο θρησκευτικό αίσθημα του μεγαλύτερου μέρους του λαού τους. Ο Πούτιν, χριστιανός ορθόδοξος, ο Ερντογάν ισλαμιστής. Αμφότεροι προωθούν και οραματίζονται μεγάλη διεθνή επιρροή του θρησκευτικού τους κόσμου. Ο Πούτιν έχει θέματα με τον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο, που έχει θέματα με τον Πατριάρχη Μόσχας Κύριλλο, ο οποίος σταμάτησε να μνημονεύει το όνομά του στη Θεία Λειτουργία στη Ρωσία όταν αυτός αναγνώρισε την αυτοκεφαλία της Εκκλησίας της Ουκρανίας. Ομως, τόσο ο Πούτιν όσο και ο Κύριλλος στάθηκαν στο πλευρό του Βαρθολομαίου στη μετατροπή της Αγια-Σοφιάς σε τζαμί. Ους ο Θεός συνέζευξε, πολιτική μη χωριζέτω! Στον Ερντογάν, από την άλλη, δεν αρέσει καθόλου αυτή η ορθόδοξη συμμαχία. Αλλά η επιρροή του Πούτιν επάνω του τού έχει μάθει φαίνεται να συμβιβάζεται ακόμα και με καταστάσεις που ο οξύθυμος εαυτός του, υπό άλλες συνθήκες, δεν θα δεχόταν ποτέ. Το όραμά του όμως δεν παύει ούτε στιγμή να είναι η ισλαμοποίηση της Τουρκίας, η καθιέρωσή της ως υπερδύναμης στην περιοχή, η απομάκρυνση από το δόγμα του κοσμικού κράτους και η αποκαθήλωση εκείνου που το εμπνεύστηκε και το εφάρμοσε: του Κεμάλ Ατατούρκ.

Η εικόνα του Ερντογάν γονατιστού μέσα στο τζαμί, πλέον, της Αγια-Σοφιάς συμπλέει με εικόνες του Πούτιν που έχουμε δει να κάνει μετάνοιες σε ορθόδοξες εκκλησίες της Ρωσίας ή να μεταλαμβάνει των Αχράντων Μυστηρίων, είτε από τον πατριάρχη του, είτε ακόμα και από τον ηγούμενο της Μονής Αγίου Παντελεήμονα στο Αγιον Ορος, όπου είναι τακτικός επισκέπτης. Πούτιν και Ερντογάν προβάλλουν το σχεδόν πανομοιότυπο μοντέλο του δυναμικού, σκληρού, macho άνδρα, που κυβερνά τη χώρα του με σιδερένια πυγμή και με πλήρη αδιαφορία -έως και επιδεικτική περιφρόνηση- στις όποιες κριτικές εισπράττουν για λόγια και πράξεις τους που διαφέρουν από τα πρότυπα συμπεριφοράς και επικοινωνίας άλλων ηγετών δημοκρατικών χωρών της Δύσης. Παίζουν σε μια άλλη κατηγορία μόνοι τους, ως προς το πρότυπο και το στυλ που έχουν. Στους λαούς τους φαίνεται πως περνάει. Αισθάνονται ότι κυβερνώνται από «ηγέτες με πυγμή» – αυτός ο χαρακτηρισμός προέκυψε ως πλέον «δημοφιλής» σε ιντερνετική δημοσκόπηση που έγινε πριν μερικά χρόνια.

Ο Ερντογάν κυβερνά την Τουρκία 17 χρόνια -από το 2003 έως το 2014 ως πρωθυπουργός και από τότε μέχρι σήμερα ως πρόεδρος, θεσμό που καθιέρωσε ο ίδιος. Ο Πούτιν κυβερνά τη Ρωσία 21 χρόνια – και αυτός με έναν συνδυασμό πρωθυπουργίας και προεδρίας. Η ουσία είναι πως στη διάρκεια αυτής της μακράς θητείας τους κατάφεραν και οι δύο, με αλλαγές ακόμα και στο Σύνταγμα, να συγκεντρώσουν υπερεξουσίες που τους καθιστούν απόλυτους άρχοντες.

Οι ξένοι γελοιογράφοι τους σκιτσάρουν, αναδεικνύοντας πολλά από αυτά τα χαρακτηριστικά. Δηλαδή ως Ράμπο τον Πούτιν και ως σουλτάνο τον Ερντογάν. Επίσης, άλλες δημοσκοπήσεις έχουν δείξει ότι αμφότεροι έχουν μεγάλη πέραση στις γυναίκες – και μάλιστα νεότερων ηλικιών. Αυτό ισχύει περισσότερο για τον Πούτιν, ίσως επειδή είναι πολύ πιο αθλητικός τύπος από τον Ερντογάν (που δεν το ’χει καθόλου το σπορτίβ), και σίγουρα επειδή οι γυναίκες στη Ρωσία μπορούν ευκολότερα να εκφραστούν ελεύθερα και ανοικτά και για το σεξαπίλ του ηγέτη τους. Εχουν μόλις δύο χρόνια διαφορά ηλικίας. Ο Πούτιν 68, ο Ερντογάν 66. «Τουλάχιστον 2 παιδιά» γράφει η Wikipedia ότι έχει ο Ρώσος πρόεδρος από τον πρώτο του γάμο. Σίγουρα 4 παιδιά έχει αποκτήσει ο Τούρκος πρόεδρος με τη μοναδική σύζυγό του Εμινέ, μια φιγούρα που μοιάζει σημειολογικά να συμπληρώνει με τον θρησκευτικά πρέποντα τρόπο τον παντοδύναμο σύζυγό της.

*Τα ενυπόγραφα κείμενα απηχούν τις απόψεις των συγγραφέων τους

ΠΗΓΗ: ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΘΕΜΑ– Αθήνα- Ο Χρ. Μιχαηλίδης είναι ειδικός συνεργάτης της αθηναϊκής εφημερίδας και επίσης διατηρεί στην εφημερίδα “Ο Φιλελεύθερος” της Κύπρου την καθημερινή στήλη “ΠΡΟΣΩΠΑ ΚΑΙ ΠΡΟΣΩΠΕΙΑ”