Εν πλω: Η καταστροφή της Σμύρνης μέσα από το ημερολόγιο ενός δόκιμου σημαιοφόρου

Ένα ντοκουμέντο του Αθανάσιου Παπαβασιλείου για την τελυταία φάση της Μικρασιατικής Εκστρατείας.  

Εκατό χρόνια μετά το τέλος της Μικρασιατικής Εκστρατείας και τον ξεριζωμό του ελληνισμού της Μικράς Ασίας μαρτυρίες και καταθέσεις αυτοπτών μαρτύρων δεν σταματούν να έρχονται στην επιφάνεια.

Το ημερολόγιο ( Εκδόσεις Κυψέλη, Αθήνα, Εισαγωγή-Ιστορική επιμέλεια: Κώστα Κατσάπη) του δόκιμου σημαιοφόρου Αθανάσιου Παπαβασιλείου αποτελεί μια τέτοια πηγή. Γραμμένο στην τελευταία φάση της Εκστρατείας ως «μακρά επιστολή» προς την αγαπημένη του Μαρία, αποτυπώνει με ενάργεια τα συναισθήματα που γεννά ο πόλεμος σε έναν νέο άνθρωπο ο οποίος βιώνει την Ιστορία εν τη γενέσει της σε οριακές συνθήκες.

Πηγή πολύτιμη τόσο για τα γεγονότα της Καταστροφής όσο και για την κατασκευή του εαυτού και τις ταυτοτικές του μεταπλάσεις, το ημερολόγιο του Παπαβασιλείου συνιστά συνάμα ένα έξοχο κείμενο με λογοτεχνικές αρετές που αιχμαλωτίζει τον αναγνώστη, κρατώντας το ενδιαφέρον του διαρκώς αμείωτο.

Το ημερολόγιο του δόκιμου σημαιοφόρου Αθανάσιου Παπαβασιλείου αποτελεί μια τέτοια πηγή. Γραμμένο στην τελευταία φάση της Εκστρατείας ως «μακρά επιστολή» προς την αγαπημένη του Μαρία, αποτυπώνει με ενάργεια τα συναισθήματα που γεννά ο πόλεμος σε έναν νέο άνθρωπο ο οποίος βιώνει την Ιστορία εν τη γενέσει της σε οριακές συνθήκες.

Ποιος ήταν ο Αθανάσιος Παπαβασιλείου: Ο Αθανάσιος Παπαβασιλείου γεννήθηκε το 1900 στην Πάρο. Φοίτησε στη σχολή Ναυτικών Δοκίμων και ως δόκιμος αξιωματικός έλαβε μέρος στην τελευταία φάση της Μικρασιατικής Εκστρατείας καταγράφοντας σε ημερολόγιο την εμπειρία του από την καταστροφή της Σμύρνης και τον ξεριζωμό του μικρασιατικού ελληνισμού. Στη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου έλαβε την εκπαίδευση του αεροναυτίλου και συμμετείχε σε επιχειρήσεις στην νότια Γαλλία. Μετά τη λήξη του πολέμου σταδιοδρόμησε στην πολιτική αεροπορία αρχικά στην ΤΑΕ και κατόπιν στην Ολυμπιακή Αεροπορία. Έφυγε από τη ζωή τον Οκτώβριο του 1989.

Ποιος είναι ο Κώστας Κατσάπης: Ο Κώστας Κατσάπης (1973) διδάσκει πολιτισμική ιστορία στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και δημόσια ιστορία στο ΕΑΠ. Τα ενδιαφέροντά του εστιάζονται στην κοινωνική και πολιτισμική ιστορία του μεταπολεμικού κόσμου και στην ιστορία της νεολαίας.

Ένα απόσπασμα από το Ημερολόγιο

Ἐν πλῷ 1 Σεπτεμβρίου 1922

– Πέμπτη πρωΐ

Καί μία ψυχολογική παρατήρησις ἐπί τῶν ἐνστίκτων τοῦ ἀνθρώπου, τήν ὁποίαν ἔκανα, ὄχι διαβάζωντας διάφορα βιβλία, ἀλλά διαβάζωντας τόν ἑαυτό μου καί τούς περί ἐμέ, τίς ἡμέρες αὐτές… Τήν στιγμή αὐτή δέν εἴμεθα ἄνθρωποι. Εἴμεθα τίγρεις, εἴμεθα θηρία!…

Ποιός θά μοῦ τὤλεγε ἐμένα, ὁ ὁποῖος δέν ’μποροῦσα μία κόττα σφαγμένη νά ’δῶ, ὅτι θά ’ρχόταν στιγμή πού θά ὑποδεχόμουν μέ ἰαχές χαρᾶς κάθε πυροβολισμό, κάθε ὀβίδα τῶν κανονιῶν μας, ἡ ὁποία θά εἶχε ὡς ἀποτέλεσμα νά σπείρῃ τόν θάνατο, ὄχι σέ ἕνα, ἀλλά σέ πλῆθος ἀμέτρητο ἀπό ἀνθρώπους; Ὅτι θά ἐχαιρόμουν τόσο περισσότερο, ὅσο τ’ ἀποτελέσματά της θά ἦσαν πιό καταστρεπτικά, ὅτι θά ἐλυπούμην, ὅτι θά ἔσκαγα, ἄν καμμιά φορά ἀστοχοῦσε, ἄν δέν ἐσκότωνε δηλαδή, ἄν δέν ἐπλήγωνε, ἄν δέν ἐκρεουργοῦσε;…

Καί ὅμως αὐτό συνέβη ἀκριβῶς! Ὅταν ἐρρίχναμε κατά τῶν ἱππέων καί ἐτύχαινε καμμία βολή μας νά ἀστοχήσῃ, πόση φοῦρκα, τί λύπη, ποία ἀπογοήτευσις!… Ὅταν ὅμως ἡ ὀβίς ἔσκαγε μέσα ’στήν μέση μεγάλης συγκεντρώσεως ἀνθρώπων καί τούς ἐβλέπαμε νά τινάζωνται ’στόν ἀέρα σάν νά ἦσαν μικρές πετρίτσες καί ν’ ἀναποδογυρίζωνται μαζί μέ τά ἄλογά τους νεκροί, ἄλλοι ῥιγμένοι ἀπό ’πάνω καί ἄλλοι σκεπασμένοι κάτω ἀπ’ αύτά, ἔπρεπε νἄκουγες τόν ἐνθουσιασμό μας, νά ἔβλεπες τήν εὐτυχία μας! Ἐπειδάγαμε κυριολεκτικῶς, ἐχειροκροτούσαμε, ἐφωνάζαμε ἀπό τήν μεγάλη μας χαρά!… Καί ὅμως αὐτοί που μέ τόσο ἐνθουσιασμό συνοδεύαμε τίς τελευταῖες των στιγμές, ’μπορεῖ νά εἶχαν μητέρα ἡ ὁποία νά τούς ἐπερίμενε, ’μπορεῖ νά εἶχαν γυναῖκα, ἀρραβωνιαστικιά, ἀδελφή, παιδιά, τά ὁποῖα νά μένουν τώρα ὀρφανά καί ἄστεγα ’στούς πέντε δρόμους!…

Ἀλήθεια τί κτῆνος πού εἶναι ὁ ἄνθρωπος! Ἔχει μέσα του ἔνστικτα θηρίου τά ὁποῖα γυρεύουν ἀφορμή γιά νά ξεπηδήσουν! Εἶναι χειρότερος ἀπό τά θηρία, γιατί εἶναι ἐπιπροσθέτως καί ὑποκριτής καί διαρκῶς προσπαθεῖ μέ τήν μορφή τοῦ ἀγγέλου νά καλύψῃ τήν ψυχή τοῦ Σατανᾶ!… Μέ ὡραῖα λόγια καί γιά νά ὑποστηρίξῃ δῆθεν ὡρισμένες μεγάλες ἀρχές, θῦμα ὅπως ὁρκίζεται τῶν ἄλλων, δέν ἔχει ἄλλον σκοπό, παρά μόνο πῶς νά τούς καταστρέψῃ, δέν γνωρίζει ἄλλην ἰδεολογία ἐκτός ἀπό τό ψέμμα καί τήν κλεψιά… Διαρκής του ἀγών ἡ ἐξόντωσις τοῦ πλησίον του καί μόνη κατεύθυνσίς του τό συμφέρον του… Στήν εἰρήνη ὅπλα του, ἡ συκοφαντία, τό ψεῦδος, ἡ ἀπάτη, ἡ παλῃανθρωπιά. Στόν πόλεμο – τά μέσα τά ὁποῖα ἡ ἐπιστήμη τοῦ παρεχώρησε! Δηλαδή τό κανόνι, ἡ βόμβα, τό δηλητήριο, ὁ θάνατος, ἡ καταστροφή!… Ἀλλά καί ἡ ἐπιστήμη τί εἶναι! Ἔργον ἀνθρώπινο. Ἑπομένως καλύτερα μέσα δέν ἠμποροῦσε νά παραχωρήσῃ. Ἔξω ἀπό τό συμφέρον καί τόν μικροεγωισμό κανένα ἄλλο αἴσθημα δέν ὑπάρχει ’στόν ἄνθρωπο! Τά πάρα ’πάνω, τά ὡραῖα λόγια, οἱ δῆθεν θυσίες, οἱ ὡραῖες ἀρχές, εἶναι ψεύδη, ὑποκρισίες, μουτσοῦνες γιά νά σκεπάσουν τήν ἀλήθεια, τήν πραγματικότητα, δηλ. τό αἶσχος, τήν θηριωδία, τήν ποταπότητα. Ἐσιχάθηκα τόν ἑαυτό μου! Γιατί κ’ ἐγώ εἶμαι δυστυχῶς ἄνθρωπος!… Πρέπει νά τελειώνω ἐδῶ. Εἶμαι ὅλην τήν νύχτα ἄϋπνος καί ἐλπίζω νά καταφέρω τώρα καμμιά δυό ὧρες νά κοιμηθῶ. Καί αὐτές γιά μᾶς τώρα εἶναι ὁλόκληρος θησαυρός…