Ελλάδα: Η καμπύλη της Μεταπολίτευσης

Του Ευάγγελου Βενιζέλου*

Το συνέδριο του Κύκλου Ιδεών με θέμα «Η καμπύλη της Μεταπολίτευσης» που διεξήχθη από τις 12 έως τις 14 Μαΐου στην Αθήνα, στο ξενοδοχείο «Μεγάλη Βρεταννία» (ΦΩΤΟ ΕΠΑΝΩ: Χρίστος Σιμάτος) που γιορτάζει τη δική του επέτειο των 150 ετών λειτουργίας, ήταν ένα συνέδριο στραμμένο στα μεγάλα διλήμματα του μέλλοντος, η απάντηση στα οποία προϋποθέτει τη συστηματική και επιμονή διερεύνηση της διαδρομής και της κατάστασής μας. Για τον λόγο αυτό το συνέδριο είχε ουσιαστικά ως πρώτο ομιλητή την ίδια την ελληνική κοινωνία, ακριβέστερα την κοινή γνώμη που εκφράστηκε μέσω της έρευνας της Metron Analysis απαντώντας σε όλα τα ερωτήματα που απασχόλησαν τους θεματικούς κύκλους του συνεδρίου στους οποίους μετείχαν περίπου ογδόντα εισηγητές/ τριες  και συντονιστές/ τριες.

 Η αμφισημία του όρου «μεταπολίτευση» ήταν η αφετηρία της συζήτησης αλλά  αποσαφηνίστηκε εξαρχής ότι μας απασχολεί η Μεταπολίτευση εν στενή εννοία ως στιγμή ή  ως περιορισμένη περίοδος μετάβασης από τη δικτατορία στην κοινοβουλευτική και μάλιστα προεδρευόμενη και άρα αβασίλευτη δημοκρατία και η Μεταπολίτευση εν ευρεία εννοία ως περίοδος πενήντα πλέον ετών από την πτώση της δικτατορίας έως σήμερα. Η εσωτερική περιοδολόγηση της πεντηκονταετίας με βάση τις τομές αφενός μεν της  διεθνούς αφετέρου δε της συλλογικής εθνικής εμπειρίας, δεν είναι καθόλου αυτονόητη. Πάντως αλληλουχία γεγονότων εφάμιλλης κρισιμότητας με αυτή της περιόδου 15 Ιουλίου 1974  (πραξικόπημα κατά του Προέδρου Μακαρίου στην Κύπρο) – 11 Ιουνίου  1975 (θέση σε ισχύ του νέου Συντάγματος και υποβολή την επόμενη ημέρα της αίτησης ένταξης στις τότε Ευρωπαϊκές Κοινότητες) δεν υπήρξε. Ευτυχώς θα έλεγα, τέτοια εφάμιλλης σημασίας  αλληλουχία γεγονότων δεν κόμισε ούτε η οικονομική κρίση και κυρίως το πρώτο εξάμηνο του 2015 όταν δοκιμάστηκαν τα όρια της Μεταπολίτευσης, για την ακρίβεια η αντοχή του βασικού κεκτημένου της, της φιλελεύθερης δημοκρατίας και της ευρωπαϊκής ταυτότητας.

 Από τις συζητήσεις αναδείχθηκε η παραδοχή ότι η Μεταπολίτευση διαμόρφωσε  ένα θεσμικό πλαίσιο καλά θεμελιωμένο που εξακολουθεί να ισχύει ενισχυμένο με μια συνταγματική συναίνεση που εδραιώθηκε σταδιακά μέσω των αναθεωρήσεων του Συντάγματος του 1975. Προφανώς υπάρχουν προβλήματα σχετικά με την ποιότητα των δημοκρατικών θεσμών, τις εγγυήσεις του κράτους δικαίου και το επίπεδο προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, αλλά υπάρχουν ισχυροί μηχανισμοί διεθνούς δικαστικού ελέγχου και διεθνικού νομικοπολιτικού ελέγχου που θέτουν όρια και ασκούν ασφυκτική  πίεση.

 Αναδείχθηκε επίσης η διαπίστωση ότι το καταγωγικό τραύμα της Μεταπολίτευσης, δηλαδή η στρατιωτική ήττα στην Κύπρο και η έναρξη της ελληνοτουρκικής έντασης στο Αιγαίο και την Αν. Μεσόγειο, επηρεάζει έως σήμερα καταλυτικά την εξωτερική πολιτική, αν και έχει διαμορφωθεί αρκετά νωρίς, ήδη από την πρώτη περίοδο της θεσμικής συγκατοίκησης Κωνσταντίνου Καραμανλή και Ανδρέα Παπανδρέου, ισχυρή εθνική συναίνεση ως προς την ευρωπαϊκή και διεθνή θέση της χώρας.

 Το αρχικό όμως κοινωνικό συμβόλαιο της Μεταπολίτευσης που βασιζόταν στη γραμμική και διασφαλισμένη εξέλιξη «από το καλό στο καλύτερο», χωρίς οπισθοχωρήσεις και δημιουργούσε τη βεβαιότητα ότι τα παιδιά θα ζήσουν καλύτερα από τους γονείς τους υπό συνθήκες κοινωνικής κινητικότητας που επέτρεπε την αισθητή  βελτίωση της κοινωνικής θέσης  μέσα σε μια μόλις γενιά, έπαυσε να ισχύει με την οικονομική κρίση. Αυτή είναι πάντως η πρόσληψη της κατάστασης από την λεγόμενη γενιά Z (γεννημένοι/ ες μεταξύ 1996- 2012) όπως καταγράφεται στην έρευνα και όπως συζητήθηκε στο συνέδριο.

 Είναι ισχυρή η αίσθηση της επιστροφής στην «κανονικότητα» στο πεδίο της οικονομίας μετά τη σκληρή «διόρθωση» που επιβλήθηκε την περίοδο της οικονομικής κρίσης και των μνημονίων και είχε ως αποτέλεσμα τη δραστική μείωση του ΑΕΠ και των εισοδημάτων, την εκτίναξη της ανεργίας και την πιεστική αύξηση των ανισοτήτων. Όμως τα δημογραφικά δεδομένα είναι αρνητικά, ο μέσος ετήσιος ρυθμός ανάπτυξης τα πενήντα χρόνια είναι μικρότερος του 1%, η ετήσια αύξηση των επενδύσεων πρέπει να πλησιάσει το 21 % από το 14% στο οποίο κινείται τώρα, η δε δημοσιονομική επίγνωση είναι πάντα υποχρεωτική ιδίως καθώς πλησιάζουμε στο 2032, έτος λήξης της περιόδου χάριτος ως προς την καταβολή χρεολυσίων για το δημόσιο χρέος που είναι υβριδικό και βιώσιμο χάρη στην αναδιάρθρωση του 2012. Όλα δε αυτά μέσα στο πλαίσιο μιας απαισιόδοξης πρόγνωσης για τις ευρωπαϊκές εξελίξεις, ακριβέστερα για την ποιότητα των ανακλαστικών της Ευρώπης που δείχνει σε πολλά θέματα να υπνοβατεί προς αδιέξοδα. Στο  πεδίο της οικονομίας συντελέστηκε πάντως «διπλή μεταπολίτευση», αυτή του 1974 και αυτή της οικονομικής κρίσης χωρίς να θιγεί  εντέλει το πλαίσιο.

 Το συνέδριο αναζήτησε πέρα από όλες αυτές τις συμβατικές διαστάσεις της πεντηκονταετίας και το «γονιδίωμα» της Μεταπολίτευσης: τις μνήμες, τα σύνδρομα, τους μύθους, τα στερεότυπα και τις αλληλεπιδράσεις που συνθέτουν την εικόνα της κοινωνίας και της εποχής. Το θρησκευτικό φαινόμενο, η νέα τυπολογία των  ερωτικών σχέσεων, η θέση του παιδιού στην οικογένεια και την κοινωνία  αλλά και τα αταβιστικά χαρακτηριστικά που συντηρούν τις μνήμες του εθνικού διχασμού, του εμφυλίου πολέμου, της δύσκολης ενσωμάτωσης των προσφύγων του 1922-23 είναι μερικά από τα θέματα που τέθηκαν από διάφορες οπτικές γωνίες.

 Η καμπύλη της Μεταπολίτευσης διαμορφώνεται εντέλει μέσα από τις αφηγήσεις της, την αισθητική της, την αναπαράσταση και την απεικόνισή της. Οι συζητήσεις για τη λογοτεχνική πρόσληψη και επαναπροβολή των γεγονότων, των καταστάσεων, των δυστοκιών και των αντιφάσεων της περιόδου, για την εξέλιξη της τηλεόρασης, του τραγουδιού και της μουσικής βιομηχανίας, της πολιτιστικής πολιτικής, του θεάτρου, του κινηματογράφου, των κόμικς, της  αρχιτεκτονικής και του δημοσίου χώρου, των εικαστικών τεχνών, έδωσε το πλήρες εύρος στην έννοια της Μεταπολίτευσης αλλά και στην έννοια της καμπύλης.

 Η συζήτηση που είχαμε με τον Διονύση Σαββόπουλο έδωσε πρόσωπο και φωνή στη Μεταπολίτευση και την καμπύλη της καθώς ο ίδιος και το έργο του μπορεί να θεωρηθεί ότι είναι η επιτομή και ταυτοχρόνως η καμπύλη της Μεταπολίτευσης. Όπως είπε μελωδικά ο Διονύσης Σαββόπουλος το 2074, στα εκατό χρόνια από το 1974, θα διαπιστώσουμε ότι «η Ελλάδα δεν πεθαίνει και ας έχει πυρετό».

 Κλείσαμε σκοπίμως το τριήμερο συνέδριο με μια συζήτηση για τα μεγάλα δίπολα της Μεταπολίτευσης που λειτουργούν ως προκλήσεις αλλά και ως οιωνοί για το μέλλον. Η ελληνική ταυτότητα μεταξύ δυτικής ένταξης και ανατολικού αταβισμού, η «αιμομικτική» σχέση μεταξύ κράτους που όλοι το θέλουν πιο αποτελεσματικό και κοινωνίας των πολιτών που ποτέ δεν συγκρότησε τη δική της σαφή σφαίρα, η επίμονη  αδυναμία να συγκροτηθεί η σχέση δημόσιου και ιδιωτικού, η πάντοτε ανοικτή αλλά τραγικά άνιση σύγκρουση μεταξύ λαϊκισμού  και πολιτικής υπευθυνότητας, η διαρκής κατίσχυση της πόλωσης έναντι της συναίνεσης, η συνεχής  δοκιμασία της δημοκρατίας που μετεωρίζεται μεταξύ ιστορίας και συγκυρίας. Με τον τρόπο αυτό  εισερχόμαστε στη δεύτερη πεντηκονταετία.

 Ο αναστοχασμός της περιόδου 1974- 2024 προκάλεσε μια ευεργετική, ελπίζω, μελαγχολία που μπορεί να είναι  το προοίμιο της μάχης με το μέλλον. Είχαμε συνεπώς ανάγκη από τη μουσική στιγμή  που μας προσέφερε ο Νίκος Κυπουργός με τη «μπαλάντα της Μεταπολίτευσης» με την οποία έκλεισε το συνέδριο.

 * Ο Ευάγγελος Βενιζέλος, είναι  καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου, πρώην αντιπρόεδρος της Κυβέρνησης και υπουργός Εξωτερικών, ιδρυτής του Κύκλου Ιδεών./ Τα ενυπόγραφα κείμενα απηχούν τις απόψεις των συγγραφέων τους/ Πηγή: Εφημερίδα ΤΑ ΝΕΑ Σαββατοκύριακο