Χακάν Φιντάν: Ο Πρωτέας από την Ανατολία

Του Παύλου Παπαδόπουλου*

O Πρωτέας ήταν ένας θαλάσσιος θεός των αρχαίων Ελλήνων που αναφερόταν στους μύθους πολλούς αιώνες πριν από την εποχή που τουρκικά φύλα μετανάστευσαν στην Ιωνία. Ο Πρωτέας ήταν πάντα ανέκφραστος, αλλά μπορούσε να αλλάζει μορφή διαρκώς, όπως η επιφάνεια της θάλασσας. Η αλλαγή μορφής τού επέτρεπε να αποφεύγει να απαντάει σε ερωτήσεις. Σήμερα η Ελλάδα συζητεί για το πώς θα οργανώσει τις συνομιλίες για τις θαλάσσιες ζώνες στο Αιγαίο και στη Νοτιοανατολική Μεσόγειο με μια κατεξοχήν «πρωτεϊκή προσωπικότητα» της Τουρκίας, τον Χακάν Φιντάν.

Οι ανά τον κόσμο συνομιλητές του Τούρκου ΥΠΕΞ δεν υποψιάζονται ότι μπορεί να ξέρει γι’ αυτούς περισσότερα ακόμη και από όσα οι ίδιοι γνωρίζουν για τον εαυτό τους. Η όψη του, με το ελαφρώς υγρό βλέμμα του, δεν απειλεί, αντίθετα καθησυχάζει. Ανθρωποι που τον έχουν «διαβάσει» αφηγούνται ότι «με το καλημέρα» των συναντήσεων ο Τούρκος Πρωτέας παίρνει μια ανεπαίσθητη έκφραση έκπληξης, που σε συνδυασμό με ένα εξίσου ανεπαίσθητο χαμόγελο και μια ελαφρά αμηχανία καλλιεργεί την εικόνα μιας γνήσιας καλοσύνης. Δημιουργεί έτσι την εντύπωση ότι μπορεί να συμφωνήσει σε πολλά.

Κάποιοι επιμένουν ότι είναι ένας ειλικρινής και αξιόπιστος στρατιωτικός και διπλωμάτης που μπορεί να διαλέγεται σε χαμηλούς τόνους χωρίς προκαταλήψεις. Κάποιοι άλλοι προειδοποιούν ότι μπορεί να είναι ταυτόχρονα ένας από τους πιο απρόβλεπτους παίκτες. Στο πλαίσιο μιας φιλικής συζήτησης μπορείς να του δώσεις το χέρι σου για μια εγκάρδια χειραψία ως επιστέγασμα μιας συμφωνίας και όταν το πάρεις πίσω να συνειδητοποιήσεις ότι λείπουν δύο – τρία δάχτυλα χωρίς καθόλου να έχεις πονέσει. Μπορεί όμως όλα αυτά να είναι υπερβολές ή κακεντρέχειες. Μπορεί ο Φιντάν να μην υποκρίνεται σε τίποτα. Μπορεί όλα τα πρόσωπά του να είναι εξίσου γνήσια (και γι’ αυτό εξίσου πειστικά). Αλλωστε αυτό δείχνει η ιστορία του.

Το έξι αιώνων Χαμάμ του Καρατζά Μπέη βρίσκεται στη συνοικία Χαμαμένιου (Hamamönü) της Αγκυρας, μια όμορφη γειτονιά με εστιατόρια και αίθουσες τέχνης, κάτι ανάμεσα στη δική μας Πλάκα και στο Μοναστηράκι. Το ίδιο το όνομα της συνοικίας σημαίνει τη γειτονιά που είναι χτισμένη γύρω από το λουτρό. Σε αυτή τη γειτονιά με τα λιθόστρωτα, τα σπίτια και τα κτίρια σε αρχιτεκτονικό στυλ της ύστερης Οθωμανικής περιόδου γεννήθηκε το 1968 ο Χακάν Φιντάν, ένας άνθρωπος που παίζει ρόλο στη διαμόρφωση της σύγχρονης Τουρκίας. Θα μνημονεύεται το όνομά του στο μέλλον, όπως μνημονεύεται σήμερα ο Μπέης της γειτονιάς του;

Ο Φιντάν είναι παντρεμένος με την ορκωτή λογίστρια Νουράν Φιντάν με καταγωγή από τη Σεβάστεια, έχουν τρία παιδιά και μένουν στην Aγκυρα. Ο πατέρας του, Κούρδος από τη Βάρτα, μια μικρή πόλη 742 χιλιόμετρα ανατολικά της Aγκυρας, ήταν δημόσιος υπάλληλος. Η μητέρα του κατάγεται από το Ντενιζλί, μια πόλη σαν τη Θεσσαλονίκη σε πληθυσμό που βρίσκεται κοντά στα παράλια της Μικράς Ασίας. Δεν θα πέσουμε έξω αν υποθέσουμε ότι συγκεντρώνει εντός του διαφορετικές πολιτισμικές και εθνοτικές πλευρές της χώρας του κι αυτό τον εξοπλίζει με το πλεονέκτημα να βλέπει τα πράγματα από διαφορετικές –και συχνά αντίθετες μεταξύ τους– οπτικές γωνίες.

Μπορεί δηλαδή να καταλάβει εξίσου καλά τον Κούρδο και τον Τούρκο, τον Ανατολίτη και τον Eυρωπαίο, τον κεμαλιστή και τον ισλαμιστή. Ο ίδιος δεν είναι ισλαμιστής, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν προσεύχεται στο Κοράνι κάθε μέρα. Eχει δυτικές συνήθειες και φοράει κλασικά μπλε ή σκούρα μπλε κοστούμια και γραβάτες της ποιοτικής τουρκικής φίρμας Vakko, αλλά αυτό δεν θα τον εμποδίσει να καπνίσει έναν ναργιλέ. Αυτές είναι χρήσιμες ιδιότητες όταν πρέπει να συλλέγεις μυστικά και να κινείσαι πότε στο φως και πότε στη σκιά.

Από μικρός είχε μια ρομαντική αίσθηση καθήκοντος απέναντι στην έννοια του κράτους, μια έννοια που εμπνέει σεβασμό στην Τουρκία, σε αντίθεση με την περιφρόνηση που προκαλεί στην Ελλάδα. Είχε επίσης μια ιδιαίτερη σχέση με την ιστορία και μια εφηβική, ιδεαλιστική έφεση να γίνει κι αυτός μέρος της ιστορίας, κάτι που τον οδήγησε στο τέλος της εφηβείας του να ενταχθεί στις Eνοπλες Δυνάμεις. Εκπαιδεύτηκε στη Σχολή Πολέμου και στη Σχολή Ξένων Γλωσσών του Στρατού Ξηράς, έγινε αξιωματικός και για μερικά χρόνια υπηρέτησε στη Δύναμη Ταχείας Αντίδρασης του ΝΑΤΟ στη Γερμανία, απ’ όπου αφυπηρέτησε το 2001. Φιλόδοξος, εργατικός και μελετηρός, αξιοποίησε τις ευκαιρίες που του προσέφερε το ΝΑΤΟ και σπούδασε στο Πανεπιστήμιο του Μέριλαντ στις ΗΠΑ Πολιτικές Επιστήμες και Διακυβέρνηση. Εκεί γνώρισε καλύτερα τους Αμερικανούς. Και τον γνώρισαν κι αυτοί.

Επέστρεψε στην Τουρκία το 2001 και συνέχισε μεταπτυχιακές σπουδές στο Πανεπιστήμιο Μπιλκέντ της Aγκυρας. Ο τίτλος της διδακτορικής διατριβής του έγινε ο τίτλος της ζωής του για τα επόμενα 25 χρόνια: «Ο ρόλος των πληροφοριών στην εξωτερική πολιτική». Hθελε να καταλάβει πώς η συλλογή πληροφοριών από τις μυστικές υπηρεσίες μπορεί να επηρεάσει αθέατα, αθόρυβα, αλλά καθοριστικά τις διεργασίες, τις εξελίξεις και τις αποφάσεις στην εξωτερική πολιτική.

Εκτιμήθηκε η εχεμύθειά του

Σύντομα του δόθηκε η ευκαιρία να δοκιμάσει στην πράξη κάποιες από τις θεωρίες που έμαθε όταν ανέλαβε επικεφαλής της Τουρκικής Υπηρεσίας Συνεργασίας και Συντονισμού, που ασχολούνταν με τη «διεθνή ανάπτυξη» και το «ανθρωπιστικό έργο» και ανακατευόταν σε πολλές χώρες. Ανήκε τότε στους 35άρηδες που δεν μπορούσαν να συμβιβαστούν με τη σκουριασμένη ηγεσία των κεμαλιστών (η χώρα είχε συρθεί στο ΔΝΤ) και πλαισίωσαν τον ισλαμιστή ηγέτη Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, που τότε ήταν φλογερός ευρωπαϊστής, κέρδισε τις εκλογές του 2003 και λίγο αργότερα (όταν έληξε μια ποινή που του είχε επιβληθεί λόγω ισλαμιστικής πολιτικής δράσης) έγινε πρωθυπουργός. Ο Φιντάν εισήλθε στο πρωθυπουργικό γραφείο το 2007 ως βοηθός δεύτερος γραμματέας και σύμβουλος σε θέματα εξωτερικής πολιτικής και ασφάλειας.

Σύντομα ανέπτυξε προσωπική σχέση με τον Ερντογάν. Ο Τούρκος πρόεδρος (που ήταν πρωθυπουργός έως το 2014) εκτίμησε την αναλυτική του ικανότητα, την εχεμύθεια, την εργατικότητα, την ικανότητά του να δημιουργεί έμπιστους πληροφοριοδότες, αλλά και κάτι ακόμη, τη σεμνότητα και την ταπεινοφροσύνη του. Eτσι ο Φιντάν στα 42 του, το 2010, έγινε ο νεότερος αρχηγός της ΜΙΤ, της τουρκικής υπηρεσίας πληροφοριών.

Αμέσως έγινε αντιληπτό ότι εφαρμόζει τη μέθοδο «καρότο και μαστίγιο». Για παράδειγμα ενίσχυσε την αντιτρομοκρατική δράση κατά των Κούρδων, την ίδια ώρα που εγκαινίασε μυστικές ειρηνευτικές συνομιλίες με το Εργατικό Κόμμα του Κουρδιστάν (PKK) και τον ίδιο τον Οτσαλάν στη φυλακή του Ιμραλί. Oταν οι συνομιλίες αποκαλύφθηκαν το 2012 και κλήθηκε από την Εισαγγελία για εξηγήσεις, ο σουλτάνος επενέβη για να τον υπερασπιστεί. «Ο Φιντάν εκτελούσε δικές μου εντολές. Είναι ο φύλακας των κρατικών μυστικών».

Οι εχθροί του λένε ότι το 2016 δεν προειδοποίησε τον Ερντογάν για το πραξικόπημα και στις δραματικές ώρες που η επιχείρηση βρισκόταν σε εξέλιξη περίμενε να δει πού θα γείρει η ζυγαριά. Οι φίλοι του επιμένουν ότι είχε προειδοποιήσει εγκαίρως τον τότε αρχηγό του Γενικού Επιτελείου Χουλουσί Ακάρ για ύποπτες κινήσεις μέσα στον στρατό. Θρυλείται ότι ο Ερντογάν ειδοποιήθηκε από τους Ρώσους και όχι από τους δικούς του, αλλά το γεγονός ότι ο Φιντάν δεν την πλήρωσε ίσως υποδηλώνει ότι εκείνες τις ώρες μάλλον έκανε περισσότερα για το αφεντικό του από όσα έχουν ανακοινωθεί δημοσίως. Aλλωστε οι σχέσεις του με τους Ρώσους είναι άριστες, κάτι που έχει αποδειχθεί στην πράξη μέσα από τη μυστική διπλωματία τόσο στη Συρία όσο και στην Ουκρανία. Αμέσως μετά το πραξικόπημα σήκωσε τα μανίκια και συνέβαλε στην εκκαθάριση των γκιουλενικών δικτύων, μια επιχείρηση που οδήγησε σε σκληρές ποινές φυλάκισης επί χιλιάδες δικαίους και αδίκους.

Στο τιμόνι της διπλωματίας

Το 2023 αναβαθμίστηκε σε υπουργό Εξωτερικών και οι γνωρίζοντες λένε ότι αμέσως έπιασε δουλειά για να μετασχηματίσει τη διπλωματική υπηρεσία σε έναν ενιαίο μηχανισμό πληροφοριών και διπλωματίας. Κάποιοι Τούρκοι επιφανείς μουρμουρίζουν ότι ο ΥΠΕΞ παραγκωνίζει τους πεπειραμένους διπλωμάτες. Στις 13 Σεπτεμβρίου 2023 με διάταγμα του Ερντογάν δημιουργήθηκε ένοπλη υπηρεσία μέσα στο τουρκικό ΥΠΕΞ με αντικείμενο την ασφάλεια των περίπου 260 τουρκικών πρεσβειών, προξενείων και διπλωματικών αποστολών ανά τον κόσμο. Οι καχύποπτοι λένε ότι στην πράξη η μυστική υπηρεσία απέκτησε ενισχυμένο διπλωματικό κάλυμμα για την ασφαλέστερη οργάνωση μυστικών αποστολών σε χώρες με ευαίσθητα τουρκικά συμφέροντα.

Πολύ γρήγορα μόλις ανέλαβε το ΥΠΕΞ ο Φιντάν, παρά τις πολλές σκοτούρες του με ένα σωρό ανοιχτές υποθέσεις σε τόσες χώρες, άρχισε τα πάρε – δώσε με την Ελλάδα. Κατά μία άποψη οι Τούρκοι δεν καίγονται για επίλυση των ελληνοτουρκικών, αλλά παριστάνουν ότι καίγονται όταν θέλουν να στείλουν μήνυμα στη Δύση (όπως έκαναν την περίοδο 2020-2022). Παρ’ όλα αυτά ήδη από τον περασμένο Σεπτέμβριο εξελίσσονται συζητήσεις για την οργάνωση των επόμενων συνομιλιών. Μεγαλύτερη σημασία ίσως έχουν τα γεύματα, στην ποιότητα των οποίων ο Ερντογάν αποδίδει μεγάλη σημασία ως έμπρακτα δείγματα σεβασμού, όπως άλλωστε παραδέχθηκε σε συνέντευξή του στην «Κ» όταν εκθείασε το ελληνοτουρκικό γεύμα στο περιθώριο της Διακήρυξης των Αθηνών. Ασφαλώς ο Φιντάν, που έχει συναντηθεί αρκετές φορές με τον Γιώργο Γεραπετρίτη –στην Aγκυρα, στο Λονδίνο, στη Νέα Υόρκη και προχθές στην Αθήνα–, δεν παραλείπει να υπογραμμίζει ότι δίπλα στις λιχουδιές που μας ενώνουν, «παραμένουν στο τραπέζι» και όλες οι διαφορές που μας χωρίζουν.

Oσοι έχουν στο ραντάρ τους τον Φιντάν εντοπίζουν βίους παράλληλους με τον Ρώσο πρόεδρο Πούτιν. Oπως ο Πούτιν είχε μακρά θητεία στις μυστικές υπηρεσίες και ήταν έμπιστος του προέδρου Γέλτσιν, με αποτέλεσμα να επιλεγεί για να τον διαδεχθεί, έτσι και ο Φιντάν μπορεί να είναι ο επίλεκτος του Ερντογάν που θα εγγυηθεί την ασφαλή και ομαλή διαδοχή στην Aγκυρα.

Τίποτα δεν είναι βέβαιο, αλλά ακόμη και το ονοματεπώνυμό του μάλλον έχει εντυπώσει υποσυνείδητα στη σκέψη του την ιδέα ενός ηρωικού μέλλοντος. Χακάν στα τουρκικά σημαίνει άρχοντας και προέρχεται από το παλαιό τουρκικό και μογγολικό «Χαν» (Αυτοκράτορας). Φιντάν στα τουρκικά είναι το νεαρό, το σφριγηλό και δυνατό δεντράκι, το γνωστό σε μας «φιντάνι». Κάπως έτσι, αν όλα του πάνε καλά, ο Χαν, ο Χακάν, το φιντάνι της τουρκικής πολιτικής μπορεί να μας απασχολήσει για πολλά χρόνια στο μέλλον.

Πηγή: kathimerini.gr