Άντον Ντόλιν: «Να σκοτώσουμε επιτέλους τον Στάλιν»

Δεν μπορούμε να ανησυχούμε για την «ακύρωση» των έργων του ρωσικού πολιτισμού την ώρα που ρώσοι στρατιώτες βομβαρδίζουν αμάχους, λέει ο γνωστός ρώσος κριτικός κινηματογράφου, Άντον Ντόλιν (φωτο επάνω Natalia Shorokh)  και  εξηγεί, γιατί μετά από αυτόν τον πόλεμο, οι Ρώσοι οφείλουν να σκεφτούν ξανά τον ίδιο τον πολιτισμό τους.

Της Κατερίνας Οικονομάκου*

Την ώρα που ο Άντον Ντόλιν και η οικογένειά του έκλειναν πίσω τους την πόρτα του διαμερίσματός τους στη Μόσχα, είδαν το μεγάλο λευκό Ζ που κάποιος είχε σχεδιάσει πάνω της με λευκή μπογιά. Ο Άντον ΝτόλινAnton Dolin (film critic) είναι ο γνωστότερος ρώσος κινηματογραφικός κριτικός. Εδώ και πολλά χρόνια, η φωνή του είναι μια από τις πιο ηχηρές κατά της πολιτικής του Κρεμλίνου μέσα και έξω από τη χώρα. Το 2014 τάχθηκε υπέρ της εξέγερσης στο ΜαϊντάνEuromaidan, ήταν από τους πρώτους που υπέγραψαν μια ανοιχτή επιστολή που καταδίκαζε την προσάρτηση της Κριμαίας, ενώ έχει πάρει θέση και υπέρ της ειρηνικής επανάστασης στη Λευκορωσία.

Λίγες ημέρες μετά την εισβολή, στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ προκλήθηκε μεγάλος θόρυβος όταν άρχισαν να ακυρώνονται η μια μετά την άλλη οι συναυλίες ρώσων καλλιτεχνών σε ολόκληρη την Ευρώπη και τις ΗΠΑ. Ελάχιστες αντιρρήσεις, ή μάλλον αμφιβολίες, εκφράστηκαν όταν ο Βαλέρι ΓκεργκίεφValery Gergiev #Political involvement απομακρύνθηκε από τη θέση του στη Φιλαρμονική του Μονάχου – εδώ και κοντά τρεις δεκαετίες ο διάσημος μαέστρος διατηρεί στενή φιλία με τον ρώσο πρόεδρο και υποστηρίζει με θέρμη την πολιτική του.

Το ίδρυμα Αλεξέι Ναβάλνι δημοσίευσε πρόσφατα έρευνα στις σχέσεις του μαέστρου Βαλέρι ΓκεργκίεφValery Gergiev #Political involvement με το Κρεμλίνο (βάλτε αγγλικούς υπότιτλους).

Λιγοστές ήταν επίσης οι φωνές που υψώθηκαν για να υπερασπιστούν την επίμονη ουδετερότητα της Άννα ΝετρέμπκοRussian soprano Netrebko condemns Ukraine war but Met says it’s not enough | Τhe Guardian, της ντίβας της όπερας, που, όταν της ζητήθηκε, έκανε μια δήλωση κατά του πολέμου, αποφεύγοντας ωστόσο να πάρει αποστάσεις από τον Πούτιν.

Αυτές οι περιπτώσεις «ακύρωσης» εκπροσώπων του ρωσικού πολιτισμού είναι λίγο ως πολύ ξεκάθαρες. Εκτός από τους δύο διάσημους καλλιτέχνες, όμως, αμέτρητοι άλλοι ρώσοι συνάδελφοί τους βρέθηκαν από τη μια μέρα στην άλλη αντιμέτωποι με την καχυποψία της διεθνούς κοινότητας που στα πρόσωπά τους άρχισε να βλέπει δυνητικούς υποστηρικτές του Κρεμλίνου. Και δεν ήταν μόνο οι ίδιοι οι καλλιτέχνες που βρέθηκαν στο στόχαστρο της «ακύρωσης», αλλά ακόμη και παραστάσεις, συναυλίες και εκθέσεις έργων των εκπροσώπων του ρωσικού πολιτισμού. Οι μεγάλες ορχήστρες του κόσμου, τα θέατρα και τα φεστιβάλ κινηματογράφου αποφάσισαν να επανεξετάσουν τον προγραμματισμό τους, φτάνοντας σε κάποιες περιπτώσεις να τον αλλάξουν.

Στη Δύση, η δυτική κοινή γνώμη διχάστηκε. Γιατί να ενοχοποιούνται οι καλλιτέχνες και τα έργα του ρωσικού πολιτισμού, αναρωτήθηκε μεγάλη μερίδα κοινού και κριτικής. Ο δημόσιος διάλογος φούντωσε – μια γεύση πήραμε και στη χώρα μας.

Την αφορμή για να επικοινωνήσω με τον Ντόλιν μου την έδωσε μια ανάρτηση που ο ίδιος έκανε στο Facebook, την ημέρα που έφευγε από την πατρίδα του. Σε εκείνο το μακροσκελές κείμενό του, ο Ντόλιν εξέφραζε την ενόχλησή του για τα παράπονα που άκουγε να διατυπώνονται από ρώσους καλλιτέχνες οι οποίοι αισθάνονταν ότι η «ακύρωση» των παραστάσεών τους είναι άδικη, εφόσον οι ίδιοι δεν έχουν ευθύνη για τη δολοφονική βία που εξαπέλυσε το ρωσικό καθεστώς εναντίον της Ουκρανίας.

Τα έργα του πολιτισμού θα επιβιώνουν πάντα, έγραφε ο 46χρονος κινηματογραφικός κριτικός. Αλλά οι άνθρωποι δολοφονούνται, τώρα. «Σήμερα δεν υπάρχουν οι Τρώες και οι Αχαιοί. Ενώ η Ιλιάδα παραμένει ολοζώντανη». Ανάμεσα στην ακύρωση της κουλτούρας και την ακύρωση της συνείδησης, ο Ντόλιν διαλέγει το πρώτο. Θέλησα να του ζητήσω να μου εξηγήσει τι εννοεί – να μου το εξηγήσει από τη σκοπιά ενός ανθρώπου ο οποίος έχει συνδέσει τη ζωή του με τον ρωσικό πολιτισμό, ενός ανθρώπου που είναι ο ίδιος εκπρόσωπος αυτού του πολιτισμού.

Λίγες ημέρες μετά τον βομβαρδισμό του μαιευτηρίουMariupol hospital airstrike στη Μαριούπολη, κάνουμε τη συνέντευξη μέσω Zoom. Ο Ντόλιν βρίσκεται στη Ρίγα της Λετονίας. Μιλάει με ένταση, είναι χειμαρρώδης, καθώς μιλάει η θλίψη του εναλλάσσεται με τον θυμό, αλλά και τη βεβαιότητα ότι το καθεστώς Πούτιν θα οδηγηθεί αναπόφευκτα στην κατάρρευση.

Φεύγοντας από το διαμέρισμά σας στη Μόσχα, λίγες μόνο ημέρες μετά τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία, είδατε ότι κάποιοι είχαν σχεδιάσει με λευκή μπογιά ένα Ζ πάνω στην πόρτα σας. Για ποιο λόγο σας στοχοποίησαν με αυτόν τον τρόπο;

Έχω ένα κανάλι στο YouTube, το οποίο έχει μεγάλο κοινό. Μια ημέρα μετά την εισβολή, μαζί με μερικούς φίλους μου κινηματογραφιστές φτιάξαμε ένα βίντεο εναντίον του πολέμου. Είχε μεγάλη απήχηση, μέχρι στιγμής το έχουν παρακολουθήσει μισό εκατομμύριο άνθρωποι. Έτσι κι αλλιώς είχα από την πρώτη στιγμή πάρει θέση εναντίον της εισβολής, με το που το έμαθα, το πρωί της 24ης Φεβρουαρίου. Πάντα έτσι σκεφτόμουν, είχα εκφραστεί υπέρ της Ουκρανίας ήδη από την περίοδο της προσάρτησης της Κριμαίας, πριν από οκτώ χρόνια.

Αμέσως μετά την εισβολή ψηφίστηκε ο νέος νόμος που απειλεί με ποινή φυλάκισης όποιον μιλήσει κατά του πολέμου. Επιπλέον άρχισαν να κυκλοφορούν φήμες για επιστράτευση όλων των αντρών που είναι σε ηλικία στράτευσης. Αυτό είναι εφιαλτικό. Δεν ανησυχούσα μόνο για τον εαυτό μου, αλλά και για τον γιο μου, ο οποίος είναι 19 ετών. Την ημέρα που ανέβηκε το αντιπολεμικό βίντεο στο ΥouΤube άρχισα να δέχομαι απειλητικά μηνύματα στα σόσιαλ μίντια. Απειλούσαν να κάνουν κακό και στην οικογένειά μου. Μου έγραφαν, «όπου και να πας, δεν θα ξεφύγεις, θα σε βρούμε». Ένας, μάλιστα, μου έστειλε μια λίστα με όλα τα ονόματα Ρώσων που έχουν πέσει θύματα δολοφονίας στο εξωτερικό, από τον Τρότσκι μέχρι τον ΜπερεζόφσκιBoris Berezovsky (businessman), σημειώνοντας ότι «ξέρεις τι σημαίνει αυτή η λίστα».

Όλα αυτά συνέβαλαν στην απόφασή μας να εγκαταλείψουμε προσωρινά τη Ρωσία. Σχεδιάζουμε να επιστρέψουμε όταν τελειώσει αυτός ο πόλεμος. Την ώρα που μαζεύαμε τα τελευταία πράγματα για να φύγουμε από το διαμέρισμά μας, νιώθαμε μεγάλη θλίψη. Κλείνοντας πίσω μας την πόρτα, όμως, αντικρίσαμε αυτό το Ζ. Μετά από αυτό, νιώσαμε ανακούφιση καθώς μπαίναμε στο τρένο για βγούμε από τη Ρωσία.

Ήταν εύκολο να περάσετε τα σύνορα;

Τα διασχίσαμε με τα πόδια. Στα σύνορα μας κράτησαν τέσσερις ώρες. Μας έκαναν πολλές ερωτήσεις, ήθελαν να μάθουν για ποιο λόγο φεύγουμε, πού σκοπεύουμε να πάμε, τέτοια πράγματα. Ο προορισμός ήταν η Ρίγα, αλλά δεν το αποκαλύψαμε. Τους είπαμε ότι πηγαίναμε να συναντήσουμε τη μητέρα μου, η οποία εκείνες τις ημέρες βρισκόταν στη Γαλλία. Ε, λοιπόν, λίγες ώρες αργότερα, κυκλοφόρησε στα σόσιαλ μίντια η είδηση ότι ο Άντον Ντόλιν έφυγε για τη Γαλλία. Πράγμα που αποδεικνύει ότι η πληροφορία διοχετεύθηκε από τους συνοριοφύλακες.

Η αφορμή για να σας προσεγγίσω ήταν μια μακροσκελής ανάρτησή σας στο Facebook, σχετικά με τον αποκλεισμό της ρωσικής κουλτούρας. Γράφατε ότι δεν έχετε καμια κατανόηση απέναντι στη γκρίνια για την ακύρωση των πολιτιστικών εκδηλώσεων που αφορούν ρώσους καλλιτέχνες ή ρωσικά έργα. «Επιπλέον, βρίσκω αυτές τις γκρίνιες άλλοτε κωμικές, άλλοτε ανάρμοστες και άλλοτε ακόμη και ανήθικες», ήταν η φράση σας.

Είναι πολύ απλό. Είναι αδύνατο να καταργήσει κανείς μια μεγάλη λογοτεχνία, μια μεγάλη μουσική παράδοση, την κλασική μουσική ή τον ρωσικό κινηματογράφο. Αυτά δεν καταργούνται μέσα σε τέσσερις εβδομάδες. Ακούγεται πολύ ταπεινό να διαβάζει κανείς παράπονα του τύπου «ακύρωσαν τη συναυλία μου επειδή είμαι Ρώσος, μα γιατί, αφού δεν έκανα κάτι κακό». Ναι, μπορεί εσύ να μην έκανες κάτι κακό, αλλά δεν είναι η κατάλληλη στιγμή να αναδειχθεί ο μεγάλος ρωσικός πολιτισμός.

Διότι αυτό ακριβώς το εύρος του ρωσικού πολιτισμού είναι ένας από τους λόγους για τους οποίους πολλοί άνθρωποι σε ολόκληρο τον κόσμο δεν διαχωρίζουν ανάμεσα στον ρωσικό και τον ουκρανικό πολιτισμό, ή δεν είναι σε θέση να εκτιμήσουν όπως πρέπει τον πολιτισμό χωρών που κάποτε ανήκαν στην ΕΣΣΔ, όπως για παράδειγμα η Λευκορωσία. Οφείλουμε, λοιπόν, όλοι να ξανασκεφτούμε τον ρωσικό πολιτισμό. Αλλά αυτή είναι μια σοβαρή εργασία που πρέπει να γίνει όταν θα έχει τελειώσει ο πόλεμος.

Η ανάδειξη του μεγάλου ρωσικού πολιτισμού την ώρα που η Ρωσία βομβαρδίζει αμάχους περιέχει ήδη μια αντίφαση, στο πλαίσιο του ουμανισμού που διέπει έργα του ρωσικού πολιτισμού, όπως η λογοτεχνία του Ντοστογιέφσκι. Ο Ντοστογιέφσκι έγραφε ότι «όλη η γνώση του κόσμου δεν αξίζει όσο τα δάκρυα των παιδιών». Τώρα δεν πρόκειται απλώς για παιδικά δάκρυα. Τα παιδιά δολοφονούνται. Και είναι Ρώσοι αυτοί που τα δολοφονούν.

Σας ζητώ να φανταστείτε το εξής: Στα Μπαλέτα Μπολσόι στη Μόσχα παίζεται μια παράσταση, την ίδια ώρα που σε έναν βομβαρδισμό στο Κίεβο σκοτώνεται ένας ουκρανός χορευτήςUkrainian ballet star Artem Datsyshyn dies after Russian shelling | BBC κλασικού μπαλέτου. Είναι ένας καλλιτέχνης που έχει χορέψει την ΜπαγιαντέραLa Bayadère. Και τώρα η Μπαγιαντέρα ανεβαίνει στα Μπολσόι στη Μόσχα ή στο θέατρο Μαριίνσκι στην Αγία Πετρούπολη. Μια τέτοια παράσταση θα ήταν ανεκτή μόνο εάν υπήρχε έξω από το θέατρο μια μεγάλη πινακίδα που θα έγραφε «Ανεβάζουμε την παράσταση στη μνήμη του αδελφού μας που δολοφονήθηκε κατά τη ρωσική εισβολή». Αλλά κάτι τέτοιο δεν πρόκειται να γίνει, διότι υπάρχει λογοκρισία. Ο καλύτερος τρόπος, λοιπόν, για να μην είναι κανείς ανήθικος, είναι να σιωπήσει για ένα διάστημα. Αυτό είναι όλο. Δεν ζήτησε κανείς να ριχτούν τα βιβλία του Ντοστογιέφσκι στην πυρά, αλλά να αναστοχαστούμε τις αληθινές αξίες στα έργα του ρωσικού πολιτισμού.

Πρόσφατα η Φιλαρμονική του Κάρντιφ ανακοίνωσε ότι ακυρώνειBreaking: Wales bans Tchaikovsky | Slipped Disc μια συναυλία διότι το πρόγραμμα περιελάμβανε την Ουβερτούρα 1812Ουβερτούρα 1812 του Τσαϊκόφσκι με το σκεπτικό ότι το συγκεκριμένο έργο είναι ακατάλληλο για τη στιγμή. Η ακύρωση ξεσήκωσε αντιδράσεις. Εσείς τι λέτε;

Βρίσκω απολύτως δικαιολογημένη την απόφαση της Φιλαρμονικής του Κάρντιφ. Πρόκειται για ένα έργο με θέμα έναν μεγάλο πατριωτικό πόλεμο εναντίον του Ναπολέοντα – ο μεγάλος ρωσικός λαός που θριαμβεύει επί του Ναπολέοντα. Είναι ένας θρίαμβος που ο Τσαϊκόφσκι υμνεί με τη μουσική του. Στην ορχήστρα, στο μεταξύ, υπήρχαν και ουκρανοί μουσικοί. Δεν θα ήταν σωστό να πραγματοποιηθεί αυτή η συναυλία. Είναι τόσο απλό. Ο Τσαϊκόφσκι δεν θα εξαφανιστεί. Σε έναν χρόνο από τώρα, η ουβερτούρα θα συνεχίσει να υπάρχει και δεν θα μπορεί να παρερμηνευτεί. Κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο έπαιζαν αυτό το έργο κι όλοι το άκουγαν σαν μια μεταφορά γι’ αυτό που ζούσαν. Σήμερα, λοιπόν, θα ακουγόταν και πάλι σαν μια μεταφορά. Δεν ήταν αυτή η πρόθεση της Φιλαρμονικής, αλλά έτσι θα έμοιαζε.

Δεν συμφωνείτε, δηλαδή, με εκείνους που επιμένουν ότι η κλασική μουσική δεν έχει σχέση με την πολιτική.

Όλα έχουν σχέση με την πολιτική. Όλοι εμείς έχουμε σχέση με την πολιτική, δεν είναι θέμα επιλογής. Ας φανταστούμε κάποιους ανθρώπους στη Μόσχα που μόλις διάβασαν την είδηση για τον βομβαρδισμό του μαιευτηρίου στη Μαριούπολη. Και το βράδυ πηγαίνουν σε ένα κοντσέρτο – ας υποθέσουμε ότι θα ακούσουν την 5^η ΣυμφωνίαSymphony No. 5 (Mahler) του Μάλερ, μια μελωδία πολύ λυπητερή. Εάν πριν αρχίσει το κοντσέρτο βγει ο μαέστρος και πει «ας μείνουμε για λίγο σιωπηλοί στη μνήμη των νεκρών της Μαριούπολης. Θέλουμε σε αυτούς να αφιερώσουμε αυτό το γεμάτο θλίψη μουσικό έργο», αυτομάτως το κοντσέρτο γίνεται πολιτικό. Εάν στην ίδια συγκυρία, ο ίδιος μαέστρος, με την ίδια ορχήστρα και το ίδιο έργο πει, «Οι γενναίοι στρατιώτες μας πολεμούν τους ναζί στην Ουκρανία. Σε αυτούς αφιερώνουμε την αποψινή συναυλία, με την ευχή να βγουν νικητές» υπάρχει και πάλι ένα πολιτικό μήνυμα.

Εάν πάλι ο μαέστρος μείνει σιωπηλός, εάν δεν πει τίποτε για τον βομβαρδισμό της Μαριούπολης, τότε φοβάμαι ότι με έναν τρόπο υποστηρίζει τον ρωσικό Στρατό. Διότι είναι σαν να λέει στο κοινό «ας ξεχάσουμε τα δυσάρεστα που συμβαίνουν, ας απολαύσουμε απλώς τη μουσική». Σήμερα, αυτό δεν είναι κάτι που επιτρέπεται να συμβαίνει. Κοιτάξτε, στην Αθήνα έχετε το δικαίωμα να σας απασχολούν άλλα πράγματα εκτός από τον πόλεμο – έχετε το δικαίωμα να πείτε ότι σας απασχολεί περισσότερο μια υπόθεση πολιτικής διαφθοράς, για παράδειγμα. Αλλά στη Ρωσία δεν έχουμε αυτό το δικαίωμα. Αυτή τη στιγμή στη Ρωσία μια μερίδα των πολιτών στηρίζει την κυβέρνηση, μια άλλη μερίδα είναι εναντίον της και υπάρχουν κι αυτοί που δεν ασχολούνται με το θέμα – και άρα στηρίζουν και αυτοί την κυβέρνηση. Κανείς δεν είναι υπεράνω της πολιτικής.

Θα περιμένατε να ακούγονται αυτήν την ώρα στη Ρωσία περισσότερες φωνές ενάντια στο καθεστώς;

Ανήκω κι εγώ στον κόσμο του ρωσικού πολιτισμού. Και δεν θα μπορούσα ποτέ να απαιτώ κάτι τέτοιο την ώρα που είμαι εδώ, ασφαλής – οι συνθήκες της ζωής μου δεν είναι άνετες, αλλά πάντως είμαι ασφαλής. Γι’ αυτό δεν είναι δουλειά μου να κρίνω κανέναν. Όσο ήμουν στη Ρωσία μπορούσα να το κάνω – αλλά και πάλι δεν το ήθελα. Ο καθένας οφείλει να αντιμετωπίσει τη συνείδησή του. Υπάρχει μια πολύ καλή ταινία του Ίστβαν Σάμπο, με τίτλο Διαλέγοντας πλευράTaking Sides (film) και θέμα την περίπτωση του Βίλχελμ ΦουρτβένγκλερWilhelm Furtwängler. Ήταν καλός επειδή έσωσε κάποιους Εβραίους μουσικούς της ορχήστρας του ή ήταν ναζιστής επειδή διηύθυνε έργα Μπετόβεν και Βάγκνερ για τον Χίτλερ; Δεν έχουμε απάντηση, αλλά το κοινό μπορεί να διαλέξει πλευρά. Αλλά πρόκειται για ταινία. Στην πραγματική ζωή, δεν θα τολμούσα να κάνω κάτι τέτοιο.

Σε εκείνη την ανάρτηση στο FB γράφατε ότι πολλοί Ρώσοι δεν υποστήριζαν τον Πούτιν, αλλά επιλέγοντας να μην ασχολούνται μαζί του, τον ανέχονταν. Θέλετε με αυτό να πείτε ότι φέρουν κάποια ευθύνη;

Ναι, απολύτως. Έχουν ευθύνη, όχι ενοχή. Είμαστε πολύ καλοί στους ηθικούς συμβιβασμούς. Δεν βγάζω έξω τον εαυτό μου, σας παρακαλώ θα ήθελα να είμαι σαφής ως προς αυτό. Θέλω να πω ότι η σιωπή γύρω από κάποια πράγματα είναι το νόμισμα με το οποίο αγοράζει κανείς επαγγελματική επιτυχία ή με το οποίο εξασφαλίζει ότι δεν θα γίνει στόχος διώξεων. Δεν λες, ούτε κάνεις κάτι κακό. Απλώς δεν μιλάς. Τώρα, σε ό,τι με αφορά, εάν σήμερα έμενα σιωπηλός αυτό θα σκότωνε την ψυχή μου. Αλλά δεν είναι όλοι υποχρεωμένοι να μοιράζονται αυτό το συναίσθημα.

Ο μεγάλος ουκρανός συνθέτης Βαλεντίν ΣιλβέστροφValentyn Silvestrov έδωσε μια συνέντευξη από το ΒερολίνοUkrainian composer Valentin Silvestrov: “What are you Kremlin devils doing?” | Deutsche Welle, όπου κατέφυγε, στην οποία έλεγε ότι δεν συμφωνεί με το μποϊκοτάζ σε όλους τους ρώσους καλλιτέχνες και όλα τα έργα του ρωσικού πολιτισμού αδιακρίτως. Βέβαια ο Σιλβέστροφ έχει δικαίωμα να το λέει, διότι είναι Ουκρανός.

Έτσι ακριβώς! Σήμερα δικαίωμα να υπερασπιστεί τον ρωσικό πολιτισμό έχει μόνο κάποιος που δεν είναι Ρώσος. Κάποιος σαν τον φίλο μου, τον Σεργκέι ΛοζνίτσαSergei Loznitsa, έναν άνθρωπο με μεγάλο θάρρος γνώμης που πλήρωσε αυτό το θάρρος με την εκδίωξή του από την Ουκρανική Ακαδημία Κινηματογράφου. Ο Λοζνίτσα είπε μερικά καλά λόγιαUkrainian Filmmaker Sergei Loznitsa Speaks Against Russian Boycott | Variety υπέρ του Βίκτορ ΚοσακόφσκιViktor Kossakovsky και του Αντρέι ΖβιάγκιντσεφAndrey Zvyagintsev – και οι δυο εκφράζονται εδώ και χρόνια ανοιχτά εναντίον του Πούτιν κι έχουν πληρώσει το τίμημα της γενναιότητας τους. Αλλά, δυστυχώς, αυτό δεν μπορούν όλοι οι άνθρωποι να το γνωρίζουν. Για πολύ κόσμο, είναι απλώς Ρώσοι. Και βεβαίως δεν συμφωνώ με τις γενικεύσεις, αλλά αυτή είναι μια εύθραυστη στιγμή.

Γίνεται πόλεμος. Κι όταν γίνεται πόλεμος, πρέπει κανείς να είναι έτοιμος για όλα. Ξέρετε, αν κάποιος στο δρόμο μου επιτεθεί λεκτικά επειδή με άκουσε να μιλάω ρωσικά με τη γυναίκα μου, θα το κατανοήσω. Παρόλο που θα μπορούσα να είμαι Ουκρανός ή Λευκορώσος, αφού κι αυτοί γνωρίζουν ρωσικά. Αλλά κανείς δεν θα με ρωτήσει από πού είμαι ή αν υποστηρίζω τον Πούτιν. Κανείς δεν νοιάζεται. Σήμερα κάθε Ρώσος αποτελεί την ενσάρκωση της βίας, της επιθετικότητας και δεν μπορεί κανείς μας να κάνει κάτι για αυτό. Όχι όσο συνεχίζεται ο πόλεμος. Όταν κάποιοι ουκρανοί καλλιτέχνες λένε λίγα καλά λόγια για τον ρωσικό πολιτισμό, τους είμαι βαθιά ευγνώμων. Αλλά δεν μπορώ, δεν δικαιούμαι να ενώσω τη φωνή μου με τις δικές τους. Αυτήν τη στιγμή επιλέγω να παραμείνω σιωπηλός.

Τώρα που τα λέτε αυτά θυμάμαι την ανάρτηση μιας ελληνο-ουκρανής που έγραφε προ ημερών στο Facebook «μισώ τον Ντοστογέφσκι».

Έτσι ακριβώς είναι, ναι. Το κατανοώ απολύτως. Όλοι ξέρουμε ότι υπάρχουν ακόμη άνθρωποι στο Ισραήλ που μισούν τον ΒάγκνερRichard Wagner. Δεν αντέχουν να ακούσουν τη μουσική του. Βεβαίως, δεν ήταν απλώς ο αγαπημένος συνθέτης του Χίτλερ – ήταν και ο ίδιος αντισημίτης. Αλλά δεν ξέρουμε τι θέση θα είχε πάρει εάν ζούσε τη δεκαετία του ’30. Ίσως και να ήταν εναντίον του Χίτλερ, ίσως να μην είχε υποστηρίξει το Ολοκαύτωμα. Είναι πιθανό. Διότι κι ο Τόμας ΜανThomas Mann ήταν εθνικιστής στη νεότητά του, αλλά μετά άλλαξε κι έγινε η ενσάρκωση του αντιφασισμού. Ο Βάγκνερ, όμως, δεν είχε την ευκαιρία να πάρει θέση. Είναι νεκρός και η μουσική του εργαλειοποιήθηκε και υπηρέτησε έναν πολύ κακό σκοπό. Φοβάμαι, λοιπόν, ότι αρκετοί ρώσοι πολιτικοί παραθέτουν με μεγάλο κυνισμό τον Ντοστογιέφσκι για να ενισχύσουν τις θέσεις και να υπερασπιστούν τα έργα τους. Και δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτε γι’ αυτό. Κι έτσι δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτε όταν κάποιος μισεί για αυτόν ακριβώς τον λόγο τον Ντοστογιέφσκι.

Εάν κάποιος θέλει να γνωρίσει καλύτερα την Ουκρανία μέσα από τον κινηματογράφο της, ποιους σκηνοθέτες θα προτείνατε να αναζητήσει;

Υπάρχουν πολλοί σπουδαίοι ουκρανοί σκηνοθέτες, αλλά θα πρότεινα σε κάποιον να ξεκινήσει με την Ουκρανική ΤριλογίαOleksandr Dovzhenko’s Silent Trilogy: Life and Death in the Times of Revolution | ICA του Αλεξάντερ ΝτοβζένκοAlexander Dovzhenko. Είναι η βάση του ουκρανικού κινηματογράφου και του ουκρανικού πολιτισμού του 20ου αιώνα. Και κατά τη γνώμη μου, πρέπει κανείς οπωσδήποτε να δει το MaidanMaidan (2014 film) και το DonbassDonbass (film) του Λοζνίτσα.

Και ποιες ταινίες του ρωσικού κινηματογράφου θα βοηθούσαν κάποιον να κατανοήσει τη σύγχρονη Ρωσία;

Θα πρότεινα οπωσδήποτε τις τρεις ταινίες του Ζβιάγκιντσεφ: Έλενα, Λεβιάθαν και Χωρίς αγάπη. Επίσης την πιο πρόσφατη ταινία του Κίριλ Σερεμπρένικοφ Η γρίπη του Πετρόφείναι μια πολύ δυνατή φαντασμαγορία για τη Ρωσία και της σοβιετικές ρίζες της. Πολύ δυνατές ταινίες έχουν γυρίσει και ο Μπορίς ΚλέμπνικοφBoris Khlebnikov, ο Αλεξέι Γκέρμαν ο νεότεροςAleksei Alekseivich German και ο Αλεξέι ΦεντορτσένκoAleksey Fedorchenko, ο οποίος ζει στο Γεκατερίνμπουργκ.

Προ ημερών πήρατε συνέντευξη από την ουκρανή κινηματογραφική κριτικό Νατάλια Σερεμπριάκοβα για το ανεξάρτητο ρωσικό σάιτ Meduza [έχει χαρακτηριστεί «ξένος πράκτορας» από το Κρεμλίνο κι έχει έδρα τη Ρίγα]. Όπως κατάλαβα, σχεδιάζετε να κάνετε μια ολόκληρη σειρά συνεντεύξεων με ουκρανούς καλλιτέχνες και διανοούμενους.

Αυτή είναι η πρόθεσή μου, αλλά ίσως να μην καταφέρω να ολοκληρώσω τη σειρά έτσι όπως την έχω κατά νου, διότι δεν είμαι βέβαιος ότι οι ουκρανοί συνάδελφοι θα θελήσουν να συζητήσουν μαζί μου. Νομίζω, όμως, ότι ως άνθρωπος του πολιτισμού το μόνο που μπορώ αυτήν την ώρα να αντιτάξω στη βία είναι ο διάλογος. Δεν θέλω να εξαντλούμαι σε μονολόγους γράφοντας για καλές ρωσικές ή ουκρανικές ταινίες, αλλά να συζητώ. Η επόμενη εκπομπή που θα ανεβάσω στο κανάλι μου στο ΥouΤube θα είναι μια μεγάλη συζήτηση με τον Σεργκέι Λοζνίτσα.

Στην αρχή της κουβέντας μας μου είπατε ότι αυτός ο πόλεμος θα αλλάξει τον ρωσικό πολιτισμό. Μπορείτε να μου εξηγήσετε τι ακριβώς εννοείτε;

Όλα θα εξαρτηθούν από τη Ρωσία που θα προκύψει μετά τον πόλεμο. Ο πόλεμος κάποτε θα τελειώσει, αναπόφευκτα. Η χώρα που προκύψει θα είναι μια Ρωσία μετά τον Πούτιν ή ένα ολοκληρωτικό καθεστώς με τον Πούτιν; Και στις δύο περιπτώσεις, ο σύγχρονος ρωσικός πολιτισμός δεν θα μπορέσει να διατηρήσει την εικόνα που είχε μέχρι τώρα, ενός πολιτισμού που είναι ενσωματωμένος στην ευρύτερη ευρωπαϊκή κουλτούρα και λειτουργεί σχεδόν σαν ασπίδα πίσω από την οποία καλύπτεται η πολιτική βία. Τώρα πια αυτό είναι εντελώς αδύνατο.

Πρέπει, λοιπόν, να αλλάξει. Όχι επειδή το λέω εγώ. Είναι μια αντικειμενική πραγματικότητα – ο ρωσικός πολιτισμός οφείλει να αλλάξει. Αυτός ο πόλεμος δεν είναι κάτι που μπορούμε να αγνοήσουμε. Εάν τον αγνοήσουμε θα είναι σαν να καταστρέφουμε εκ των έσω τον πολιτισμό μας. Οφείλουμε να τον δούμε κατά πρόσωπο, να τον αντιμετωπίσουμε, να βρούμε τον τρόπο να μιλήσουμε γι’ αυτόν. Είναι μεγάλη η πρόκληση. Ο πόλεμος συνεχίζεται. Όταν θα έχει τελειώσει, πρέπει να αναζητήσουμε αυτές τις νέες γλώσσες ώστε να σκεφτούμε γύρω από αυτόν τον πόλεμο.

Το σοβιετικό παρελθόν της Ρωσίας έχει τεράστιο μερίδιο στην πολιτική βία και τη βαναυσότητα. Κι όμως έχει κανείς την εντύπωση ότι στα χρόνια που μεσολάβησαν από τη διάλυση της ΕΣΣΔ, δεν έχει υπάρξει διαδικασία αποσταλινοποίησης. Μπορεί εκεί να βρίσκονται και κάποιες εξηγήσεις για όσα βλέπουμε σήμερα;

Δεν έγινε ποτέ αποσταλινοποίηση. Υπάρχουν πολλά σχετικά βιβλία ρώσων διανοουμένων. Και προφανώς το γεγονός ότι δεν έγινε αποσταλινοποίηση συνδέεται με όσα βλέπουμε. Ξέρετε ποιο ήταν για μένα, λίγο πριν από την εισβολή, το πιο τρομακτικό σημείο των καιρών που αλλάζουν για πάντα στη Ρωσία; Ήταν το κλείσιμο του Memorial«Η Ρωσία είναι μια δικτατορία», της οργάνωσης που ασχολείται με την αποσταλινοποίηση και τιμά τη μνήμη των θυμάτων εκείνης της περιόδου. Η οργάνωση θεωρήθηκε «ξένος πράκτορας». Αυτό ήταν ένα μεγάλο βήμα προς τον πόλεμο.

Μπορούν οι ρώσοι καλλιτέχνες να συμβάλουν στην αποσταλινοποίηση;

Νομίζω ότι αυτός πρέπει να είναι ο βασικός μας στόχος πια στη Ρωσία, να σκοτώσουμε επιτέλους τον Στάλιν. Έχετε δει τη ΜετάνοιαRepentance (1987 film) του ΑμπουλάτζαTengiz Abuladze; Είναι σπουδαία ταινία. Είναι για τον Στάλιν, αλλά βεβαίως δεν κατονομάζεται. Παρακολουθούμε την κηδεία ενός δημάρχου, αλλά κάποιος έρχεται και βγάζει το πτώμα από τον τάφο. Δεν μπορεί να γίνει η ταφή αν δεν αποκαλυφθεί σε όλους η αλήθεια για τον δήμαρχο. Ε, λοιπόν, σε αυτό το σημείο βρισκόμαστε σήμερα. Τα τελευταία χρόνια βλέπαμε να φτιάχνονται όλο και περισσότερα μνημεία για τον Στάλιν σε όλη τη Ρωσία.

Υπάρχει σήμερα μέσα στη Ρωσία κάποιο κίνημα αντίστασης που θα μπορούσε να υπονομεύσει το καθεστώς;

Υπάρχει, ναι, είμαι απολύτως σίγουρος. Είναι ίσως η μειοψηφία. Αλλά δεν είναι μια μικρή μειοψηφία. Και θα μπορούσε να φέρει αποτέλεσμα αλλά όχι με τη μορφή μιας εξέγερσης. Κάτι τέτοιο είναι τεχνικά ανέφικτο με το σημερινό πολιτικό σύστημα. Αλλά θα καταστεί δυνατό όταν το σύστημα αλλάξει – και θα αλλάξει μετά τον πόλεμο. Η οικονομική κατάρρευση είναι σχεδόν πραγματικότητα, η πολιτική κατάρρευση θα ακολουθήσει. Υπάρχει η κρίσιμη μάζα που θα φέρει την αλλαγή, υπάρχουν πολλοί άνθρωποι που είναι αντίθετοι με το καθεστώς. Αλλά αυτή τη στιγμή δεν μπορεί κανείς να τους δει. Νομίζω ότι είναι αναπόφευκτη τόσο η αποσταλινοποίηση όσο και η αποπουτινοποίηση της Ρωσίας. Αλλά πότε θα συμβεί, πώς και με πόσα θύματα, αυτό δεν μπορούμε να το γνωρίζουμε.

*ΠΗΓΗ: insidestory.gr

[photo by Natalia Shorokh]