Ποιός ήταν τελικά ο αγιογράφος Μανουήλ Πανσέληνος;

Νέες έρευνες δείχνουν πως δεν ήταν αυτός που νομίζαμε ή μάλλον ίσως και να μην ήταν… καθόλου.

Επιμέλεια Ευγενία Κοτρώτσιου*

Μα ποιος ήταν τελικά ο Πανσέληνος;  Ήταν υπαρκτό πρόσωπο η επινόηση ο ζωγράφος στον οποίο αποδίδονται σπουδαία έργα της Παλαιολόγειας Τέχνης και οι μοναδικές στον κόσμο τοιχογραφίες του που καθιστούν το Πρωτάτο ένα από τα σημαντικότερα μνημεία του παγκοσμίου πολιτισμού;

Τεχνικές επίλυσης εγκλημάτων εφαρμόστηκαν σε ένα μεσαιωνικό εικονογραφημένο χειρόγραφο στο Παρίσι και είναι πολύ πιθανό να έλυσαν έναν γρίφο αιώνων – την αληθινή ταυτότητα ενός κορυφαίου βυζαντινού ζωγράφου, του Μανουήλ Πανσέληνου.

Ο Μανουήλ Πανσέληνος

Σύγχρονος του Τζιόττο, που θεωρείται ο πατέρας της δυτικής ζωγραφικής, ο καλλιτέχνης που είναι συμβατικά γνωστός ως Μανουήλ Πανσέληνος άσκησε εξίσου μεγάλη επιρροή σε μια εντελώς διαφορετική παράδοση που έχει αγνοηθεί σε μεγάλο βαθμό στη Δύση.

Η τέχνη του Βυζαντίου, που κοσμεί εκκλησίες σε όλη την Ελλάδα, τη Σερβία και άλλες ορθόδοξες χώρες, ξεχωρίζει για τον αυστηρό φορμαλισμό των επιμηκυμένων, βλοσυρών αγίων της και των οιονεί κυβιστικών βουνών της.

Τα έργα που αποδίδονται στον Πανσέληνο, από τα τέλη του 13ου και τις αρχές του 14ου αιώνα, θεωρούνται τα ωραιότερα που παρήχθησαν σε μια αυτοκρατορία που εκτεινόταν μεταξύ Ευρώπης και Ασίας και διήρκεσε από την πτώση της Ρώμης μέχρι την κατάληψη της αυτοκρατορικής πρωτεύουσας Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς Τούρκους το 1453.

Υπήρχαν υποψίες

Οι ιστορικοί της τέχνης υποπτεύονταν από καιρό ότι το όνομα θα μπορούσε να είναι παρατσούκλι για κάποιο μέλος της λεγόμενης Μακεδονικής Σχολής Ζωγραφικής, με έδρα τη Θεσσαλονίκη.

Πρόσφατη έρευνα ενός Έλληνα μοναχού και γλωσσολόγου, του Κοσμά Σιμωνοπετρίτη, συνέδεσε τον «Πανσέληνο» με τον ζωγράφο της Μακεδονικής Σχολής Αστραπά. Τώρα η δικαστική γραφολόγος Χριστίνα Σωτηράκογλου ταύτισε τα γράμματα σε ένα χειρόγραφο που αποδίδεται προσωρινά στον Αστραπά με χαρακτήρες σε έναν εκκλησιαστικό πίνακα στη βόρεια Ελλάδα, που θεωρείται εδώ και καιρό ως το καλύτερο έργο του Πανσέληνου.

Πρωτάτο Αγίου Όρους, Αγγελιαφόρος, Μανουήλ Πανσέληνος

«Ο Πανσέληνος ήταν ένα πραγματικό πρόσωπο και (το όνομα) ήταν απλώς το ψευδώνυμο με το οποίο έγινε γνωστός ο Ιωάννης Αστραπάς», δήλωσε ο Κοσμάς Σιμωνοπετρίτης στο Associated Press.

Ο Κωνσταντίνος Βαφειάδης, καθηγητής βυζαντινής τέχνης στην Αθήνα, ο οποίος δεν συμμετείχε στις μελέτες, δήλωσε ότι βρήκε αξία στη θεωρία του ψευδωνύμου και στη σύνδεση του Αστραπά, παρόλο που φαίνεται ότι περισσότεροι από ένας ζωγράφοι είχαν αναλάβει το έργο.

«Συμφωνώ με την απόδοση μέρους των πινάκων στον Ιωάννη Αστραπά», είπε. «Αλλά και πάλι παραμένει πολύ έδαφος για μελλοντική έρευνα σχετικά με το πρόσωπο αυτό, διότι άλλα αγιορείτικα μνημεία της ίδιας περιόδου δεν έχουν ακόμη δημοσιευθεί επαρκώς».

Ο «Πανσέληνος» -πρότυπο για γενιές ζωγράφων- και οι σύγχρονοί του συνδέονται με μια αναγέννηση των ειδών στην ορθόδοξη τέχνη που αναβίωσε μορφές και τεχνικές που κληρονομήθηκαν από την αρχαιότητα. Οι εκφράσεις των προσώπων απέκτησαν βαθύτερη ανθρωπιά και δόθηκε μεγαλύτερη προσοχή στις αναλογίες και το βάθος πεδίου στη σύνθεση.

Οι υπογραφές των καλλιτεχνών δεν ήταν συνηθισμένες εκείνη την εποχή, αν και κάποιες σώζονται από μέλη της οικογένειας Αστραπά. Δεν υπάρχει καμία από τον «Πανσέληνο». Ο λόγος για τον οποίο μόνο οι Αστραπάδες έβαζαν την υπογραφή τους εκείνη της περίοδο, έστω και κωδικοποιημένα, πάνω στα σημεία όπου τα πραγματικά αντικείμενα έφεραν τη σφραγίδα  των εργαστηρίων ή το όνομα των τεχνουργών έκρυβαν και την ίδια στιγμή φανέρωναν την παρουσία τους, διεκδικώντας την πατρότητα του έργου σε σημαντικά μνημεία.

Ωστόσο, υπάρχει άλλο ένα στοιχείο που ήταν αρκετά ύποπτο εξ αρχής: Ένα έργο του Ιωάννη Αστραπά που φέρει το όνομα «Πανσέληνος» και απ’ όπου πιστεύεται πως  επικράτησε και το παρωνύμιο Πανσέληνος.

*Πηγή:  in.gr με πληροφορίες από CBS News