Οι τρεις ναοί του Αγίου Δημητρίου στην Πόλη

Σήμερα, 26 Οκτωβρίου 2024, η Εκκλησία τιμά την μνήμη του Αγίου Δημητρίου του Μυροβλήτη. Ευκαιρία για μια σύντομη περιδιάβαση σε τρεις ναούς της Πόλης, που πανηγυρίζουν. (ΦΩΤΟ ΕΠΑΝΩ: Το σύγχρονο ψηφιδωτό στο υπέρθυρο της εισόδου στον Άγιο Δημήτριο Ταταούλων )

Άγιος Δημήτριος Ξυλόπορτας. Βρίσκεται στην περιοχή  του Μπαλατά, κοντά στο Φανάρι, και  για μικρό χρονικό διάστημα, κατά τα τέλη του 16ου αιώνα, φιλοξένησε τις υπηρεσίες του Οικουμενικού Πατριαρχείου, πριν αυτό μετακινηθεί στη σημερινή του θέση, στο Φανάρι. 

Ο Μελέτιος ο Πηγάς στο τέλος του δεκάτου έκτου αιώνος αγόρασε το μοναστήρι αυτό του «Μεγάλου Δημητρίου» και το άλλο της Παναγίας του Μπαλίνου και εγκατέστησε σε αυτά προσωρινώς τις Πατριαρχικές υπηρεσίες. Από τον Άγιο Δημήτριο της Ξυλόπορτας το Πατριαρχείο , λήγοντος του δεκάτου έκτου αιώνος, εγκαταστάθηκε στο ταπεινό Φανάριον, όπου και συνεχίζει τη ζωή και τη διακονία της μέχρι σημερα.

Άγιος Δημήτριος Σαρμασικίου. Βρίσκεται μέσα στην περιτειχισμένη Πόλη, σε μικρή απόσταση από την Πύλη της Αδριανουπόλεως / Εντιρνέ Καπού (Edirnekapı): στην φτωχογειτονιά πίσω από το εντυπωσιακό Τζαμί της Μιχριμάχ, που δεσπόζει στην κορυφή του 6ου Λόφου (στ’ αριστερά της Πύλης).

Για να φτάσει κανείς οδικώς ως εκεί και να μην χαθεί στα θλιβερά στενοσόκακα, μπορεί να ακολουθήσει την κεντρική λεωφόρο Fevzi Pasa Caddesi, που οδηγεί προς την Πύλη της Αδριανουπόλεως, και να στρίψει αριστερά λίγο πριν από το Χαμάμ της Μιχριμάχ. Ο κάθετος προς τη λεωφόρο δρόμος ονομάζεται Viran Odaları Sokağı (στην διασταύρωση υπάρχει βενζινάδικο κι αμέσως μετά είναι το Χαμάμ).

Μέσα στο υποβαθμισμένο και χαοτικό οικιστικό περιβάλλον, δύσκολα διακρίνεται ο ψηλός μαντρότοιχος που περιβάλλει το συγκρότημα. Η δίριχτη στέγη του Αι-Δημήτρη μόλις και προβάλλει πάνω από τον περίβολο, ενώ η κεντρική είσοδος, στην Α πλευρά, μοιάζει να ανήκει σε εγκαταλελειμμένο κτίσμα.

Οι ενορίτες, παρόλο που φροντίζουν τον ναό, δεν κατοικούνε πλέον στην περιοχή. Πίσω από το συγκρότημα (= Δ) υπήρχε μαχαλάς Τσιγγάνων, τον οποίο καθάρισε ο Δήμος στο πλαίσιο των έργων εξωραϊσμού για το 2010 (Κωνσταντινούπολη, πολιτιστική πρωτεύουσα). Για να επισκεφθεί κάποιος το ρωμαίικο κτίσμα, πρέπει να έχει προηγουμένως συνεννοηθεί με το Πατριαρχείο. Ο ναός λειτουργεί μία φορά τον μήνα και τις ημέρες των πανηγύρεων.

Άγιος Δημήτριος Ταταούλων (Kurtuluş Aya Dimitri Rum Ortodoks Kilisesi). Πρόκειται για ναό , που δεσπόζει στα Ταταύλα,  άλλοτε ακμαία ελληνική συνοικία (“μικρή Ελλάδα). Ο ρυθμός του είναι βασιλική και κτίστηκε την Μέση Οθωμανική περίοδος. Σύγχρονη εποχή. Ταταύλα / Κουρτουλούς. Ύστερη Οθωμανική περίοδος.

Η εκκλησία του Αγίου Δημητρίου ήταν η παλαιότερη της περιοχής και ο πρώτος ενοριακός ναός της ορθόδοξης κοινότητας των Ταταούλων μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα. Δεν διαθέτουμε ακριβή στοιχεία σχετικά με την οικοδόμησή του, ωστόσο από διάσπαρτες αναφορές συμπεραίνουμε ότι πρέπει να υπήρχε ήδη στα τέλη του 16ου αιώνα, ενώ πιθανότατα ο ναός αρχικά ήταν αφιερωμένος στον Άγιο Αθανάσιο.

Ο Σκαρλάτος Βυζάντιος σημειώνει ότι, όταν άρχισαν οι χριστιανοί εργάτες στους ταρσανάδες να μετοικούν βορειότερα, στην περιοχή των Ταταούλων, ένας ναός του Αγίου Δημητρίου που υπήρχε στην περιοχή του ναυστάθμου και των ναυπηγείων στον Κεράτιο κόλπο μετατράπηκε σε τζαμί και τόσο η εικόνα του Αγίου Δημητρίου όσο και διάφορα σκεύη μεταφέρθηκαν στο ναό του Αγίου Αθανασίου που προϋπήρχε στα Ταταύλα, ο οποίος μετονομάστηκε σε Άγιο Δημήτριο.

Ο Χριστόδουλος Μελισσηνός ωστόσο θεωρεί λανθασμένη την πληροφορία του Σκαρλάτου Βυζαντίου σχετικά με τη μετατροπή του ναού του Αγίου Δημητρίου στα ναυπηγεία σε τζαμί και σημειώνει ότι προφανώς η εκκλησία εγκαταλείφθηκε σταδιακά μετά τη μετοίκηση βορειότερα. Ο ναός του Αγίου Δημητρίου στα Ταταύλα ανακαινίστηκε εκ βάθρων περίπου ενάμιση αιώνα αργότερα, το 1726.

Κατά τον Επίσκοπον Παμφίλου Μελισσηνό, ένα σπουδαίο προνόμοιο των Ταταυλιανών, ήταν ότι μπορούσαν να κρούουν στις οδούς τους ένα ξύλινο σήμαντρο με το οποίο γινόταν το κάλεσμα των πιστών στον Ναό του Αγίου Δημητρίου, πριν τον Όρθρο και τον Εσπερινό της Κυριακής καθώς και στις επίσημες εορτές.

Το πρώτο κωδωνοστάσιο του ναού του Αγίου Δημητρίου κατασκευάστηκε το 1857, για το οποίο δαπανήθηκαν 14.000 γρόσια. Κώδικες αναφέρουν ότι το 1838 ήχησε για πρώτη φορά ο κώδων του Ναού του Αγίου Δημητρίου και δαπανήθηκαν 60 γρόσια για την αγορά της καμπάνας. Το κωδωνοστάσιο ανηγέρθη εκ νέου το 1955, μετά την ανακαίνιση του Αγίου Δημητρίου, ο οποίος είχε υποστεί πολύ μεγάλες ζημιές κατά τα γεγονότα της 6ης και 7ης Σεπτεμβρίου 1955 (Σεπτεμβριανά).

Στον περίβολο του Ναού υπάρχει και το Παρεκκλήσι του Αγίου Χαραλάμπους. Ο αυλόγυρος του Ναού χρησιμοποιήθηκε μέχρι το 1865 και ως νεκροταφείο. Ο ιερός ναός Αγίου Δημητρίου Ταταούλων έχει κάτοψη πεντάκλιτης βασιλικής. Η σκεπή του είναι ξύλινης κατασκευής, σκεπασμένη με κεράμοση. Το κεντρικό της κλίτος εσωτερικά καλύπτεται από θολωτή οροφή κατασκευασμένη από ξύλινες πήχεις μπαγδατί και επιχρισμένη με ασβεστοκονίαμα. Τα υπόλοιπα κλίτη, που βρίσκονται ανά δύο στην βόρεια και νότια πλευρά, χωρίζονται μεταξύ τους με κιονοσειρές που φέρουν την οροφή.

Η κιονοστοιχία στο εσωτερικό

Ένα από τα σημαντικότερα ιστορικά και καλλιτεχνικά αντικείμενα του Ναού είναι το μεγαλοπρεπές ξυλόγλυπτο και επιχρυσωμένο τέμπλο του, το οποίο αποτελείται από τρία τέμπλα παλαιά. Εκτός από το εικονοστάσιο που είναι έργο του 18ου αιώνα σημαντικά ιστορικά και καλλιτεχνικά αντικείμενα είναι ο ξυλόγλυπτος και επίχρυσος άμβωνας και ο δεσποτικός θρόνος που διακοσμείται με δύο μαρμάρινα λιοντάρια στην βάση του. Ο ναός διαθέτει και γυναικωνίτη ο οποίος βρίσκεται επάνω από τον νάρθηκα και έχει πρόσβαση με μία εσωτερική κλίμακα.

Στα γεγονότα του 1955, ο Ναός υπέστη μεγάλες ζημιές και ο Νάρθηκας για κάποιο χρονικό διάστημα μετατράπηκε σε Παρεκκλήσι προς εξυπηρέτηση των λειτουργικών αναγκών της Ενορίας και των πιστών. Σήμερα ο Άγιος Δημήτριος θεωρείται ο κεντρικός Ναός της Αρχιερατικής Περιφέρειας Ταταούλων, διαθέτει μόνιμο Εφημέριο και Διάκονο και λειτουργείται καθημερινά.

Για τον Άγιο Δημήτριο Ξηροκρήνης  (Κουρού Τσεσμέ) προς την πλευρά του Βοσπόρο μεταφέρουμε ένα απόσπασμα από το βιβλίο “«Θέλω να πιω όλο το Βόσπορο» του μακαριστού Αρχιμ. Δοσιθέου Κανέλλου:

“Πηγαίνουμε στην Ξηροκρήνη.  Όρθρος, Θεία Λειτουργία, Θείο Κήρυγμα, όλα καλά. Εκκλησία ανακαινισμένη. Κόσμος αρκετός. Ενορίτες; όχι. Η τελευταία ενορίτισσα, ονόματι Αικατερίνη, πέθανε πριν τέσσερα χρόνια. Όσο ευρισκόμουν μέσα στο Ναό άκουα ένα συνεχή θόρυβο σαν να κυλούσε κάπου νερό. Δεν έδωσα σημασία. Ίσως επηρεασμένος απ’ την ονομασία της περιοχής. Ξηροκρήνη, άρα νερό δεν έχει.

Η Θεία Λειτουργία τελείωσε. Η δεξίωσις γίνεται στον γυναικωνίτη. Ανεβαίνω. Βλέπω όμως ότι ο πολύς κόσμος εξαφανίζεται δεξιά σε μια στενή σκάλα. Που πάνε; ρώτησα. Στό αγίασμα, μου απαντούν. Ακολουθώ. Εισέρχομαι σ’ ένα ευρύχωρο παρεκκλήσι. Αριστερά σε μια δεξαμενή κυλά το αγίασμα. Ήταν ο θόρυβος πού άκουγα. Αλλά δεν ήταν η πηγή. Οι προσκυνηταί χάνονται από μπροστά μου. Μπαίνουν σε μια σπηλιά.

Στη σήραγγα του θαυματουργού Αγιάσματος

Ακολουθώ. Υγρασία παντού. Οι τοίχοι στάζουν. Μικροί σταλακτίτες κρέμονται πάνω απ’ τα κεφάλια μας. Σχεδόν ακουμπώ στην οροφή. Μου θυμίζει το Ευπαλίνειον όρυγμα της Σάμου. Το αγίασμα τρέχει κάτω απ’ τα πόδια μας. Η σπηλιά, αλλού πελεκημένη στο βράχο αλλού χτιστή είναι ελαφρώς ανηφορική. Κόσμος πολύς μπαίνει, λίγοι βγαίνουν. Ευτυχώς χωρούν. Κάπου κάπου υπάρχει και ένας ηλεκτρικός λαμπτήρας. Προχωρούμε αργά για ώρα πολλή. Πόσα μέτρα προχωρήσαμε; εκατό; διακόσια; Ίσως και παραπάνω. Δεν μπόρεσα να υπολογίσω. Τέλος έφθασα στο αγίασμα. Αναβλύζει από τον βράχο. Ύδωρ εκ πέτρας. Πίνουμε και επιστρέφουμε. Στο παρεκκλήσι βλέπω δυο ζευγάρια δεκανίκια κι άλλα τάματα. Φτάνω στον γυναικωνίτη. Οι προσφωνήσεις και οι αντιφωνήσεις είχαν τελειώσει. Είχε αρχίσει το κέρασμα. Κάθομαι ανάμεσα σε δύο πρεσβυτέρους. Τον εφημέριο Διπλοκιονίου (Μπεσίκτας) και τον εφημέριο Μεγάλου Ρεύματος (Αρναούτ-κιοϊ). Πιάσαμε κουβέντα. Εξελίχθηκε εις αποκαλύψεις.

Αρχίζω τις ερωτήσεις: Είδα κάτι πατερίτσες επάνω, ποιος τις άφησε; Οι «λεγάμενοι» (εννοεί τους Τούρκους) μου απήντησε. Εδώ, πάτερ μου, γίνονται πολλά θαύματα. Έρχονται «λεγάμενοι» απ’ όλα τα μέρη της Τουρκίας, λούζονται με το αγίασμα, πίνουν και θεραπεύονται. Επειδή εδώ δεν υπάρχει τακτικός εφημέριος, ερχόμαστε εμείς εκ περιτροπής και λειτουργούμε κάθε Σάββατο. Έρχονται πολλοί. Το καλοκαίρι εκατοντάδες. Γεμίζει ο ναός, οι γυναικωνίτες, η αυλή. Όταν γίνεται η Μεγάλη Είσοδος στρώνονται στο δάπεδο του ναού τόσοι πολλοί πού δυσκολευόμαστε να περάσουμε. Μας ζητούν να τους κοινωνήσουμε. Αυτό δεν είναι για σας, τους λέμε. Τους δίδουμε όμως λίγο ψωμάκι κομμένο σαν αντίδωρο προς παρηγορίαν τους. Ανεβαίνουν στο αγίασμα, λούζονται, πίνουν, ζητούν να προσκυνήσουν Σταυρό. Τον βάζουμε σ’ ένα τραπεζάκι και τον προσκυνούν. Δεν τον κρατούμε γιατί υπάρχουν καταδότες. Θα μας καταγγείλουν ότι κάνουμε προσηλυτισμό. Τα δεκανίκια πού είδες τα άφησαν πέρυσι. Μάλιστα ένας ήρθεν απ’ το Ερζερούμ. Είδε όραμα τον Άγιο Δημήτριο. Θα πάς, του λέγει, στο τάδε μέρος και θα λουσθείς τρεις φορές στο αγίασμα μου και θα θεραπευθείς. Ξεκίνησε απ’ τα βάθη της Μικράς Ασίας, ήλθε, έπραξεν όπως του παρήγγειλεν ο Άγιος και έγινε καλά.

Ήλθε με πατερίτσες και έφυγε πηδώντας. Άφησε στον Άγιο τα δεκανίκια του. Είναι αθώες ψυχές πάτερ μου, και τις ακούει ο Θεός. Και συμπληρώνει ο εφημέριος του Μεγάλου Ρεύματος, με την ωραία Πολιτική προφορά του. -Δέκα πέντε χρόνια παπάς είμαι, άμα ένα όραμα δεν είδα. Αυτοί «λεγάμενοι» είναι, αλλόθρησκοι είναι, οράματα βλέπουν, όνειρα βλέπουν. Τι πράγματα είναι αυτά; Του απαντώ: Εμείς, πάτερ μου, βρισκόμαστε μέσα στην αλήθεια, κολυμπάμε μέσα στο θαύμα της Εκκλησίας. Δεν χρειαζόμαστε οράματα. Άμα ζεις μέσα στο άπλετο φως, τι θα σε ωφελήσει το φως ενός κεριού ή έστω μιας λαμπάδας; Αυτοί ζουν μέσα στα πηχτά σκοτάδια, εις το ψηλαφητόν σκότος. Γι αυτό τους δίδει ο Άγιος Θεός λίγο φως, κάποια οράματα, κάποια θαύματα. – «Αν είναι έτσι καλά είναι.,.

Συγκλονισμένος σκέπτομαι μέσα στο λεωφορείο, επιστρέφοντας στο ξενοδοχείο.

– Τι συμβαίνει άραγε; Είναι αταβισμός; Είναι αναμνήσεις μιας χριστιανικής καταγωγής πού ποτέ ενδεχομένως δεν λησμονήθηκε; Είναι μία πρόγευσις των όσων μέλλουν να συμβούν; Ή είναι αυτά και πολλά άλλα μαζί; Μόνον ο φιλάνθρωπος Θεός γνωρίζει. «Τις γαρ έγνω νουν Κυρίου, ή τις σύμβουλος αυτόν εγένετο;» (προς Ρωμαίους ΙΑ’, 34)”.

Στη σήραγγα του θαυματουργού Αγιάσματος