Πανηγύρι καταπάνω στον θάνατο
«Ἡ πίστη δεν εἶναι ποτέ ἁπλῆ συναίνεση διανοητική,
εἶναι πιστότητα τοῦ προσώπου στο Πρόσωπο».
Του Αρχιμ π. Φιλοθέου Χρ. Δέδε
Δεν υπήρξε ποτέ ανθρώπινο ον, εξ όσων γνωρίζουμε, το οποίο την ημέρα της μνήμης του θανάτου της μητέρας του μπορούσε να καλέσει φίλους σε πανηγυρική τράπεζα χαράς και ευωχίας. Κι ενώ αυτό προκαλεί αποστροφή ως σκέψη, εντούτοις στην πράξη όλοι συμμετέχουμε και οργανώνουμε πανηγύρεις γι’ αυτό τούτο το γεγονός! Σε όλες σχεδόν τις πανηγύρεις, συναρμόσεις κοινωνικότητος, ευθυμίας και μεθυστικής χαράς, είναι έκδηλες οι αναμονές για την τέλεσή τους και δίδονται υποσχέσεις για επιπλέον χαροποιήσεις άμα τη λήξει τους. Αυτές είναι οι γιορτές των αγίων, των μαρτύρων και των ομολογητών της Εκκλησίας μας.
Η Δημιουργία τελειούται στα σπλάχνα της Παρθένου, με τη Σάρκωση του Θεού Λόγου. Χρειαζόταν όμως η κατάφαση δύο ελευθεριών για να εκκινήσει το έργο της ένωσης κτιστού και Ακτίστου· σε αντίθετη περίπτωση ο άνθρωπος θα ήταν μόνον η πράξη μιας θείας θέλησης, καταναγκασμένος να υπάρχει και υποταγμένος να ζει. Μια τέτοια ύπαρξη θα ήταν φοβισμένη και βυθισμένη στη δουλεία κι όχι στην εκ των υστέρων συγκατάθεση, αφού η εκ των προτέρων ήταν βεβαίως αδύνατο να υπάρξει, για λόγους λογικής προφάνειας. Το πρόσωπο της Θεοτόκου είναι εκείνο το οποίο συγκατατίθεται στην ολοκλήρωση της Δημιουργίας· εντός των σπλάχνων της και εκ των αιμάτων της σαρκώνεται ο Υιός και Λόγος του Πατρός. Το Πανάγιο Πνεύμα εργάζεται την ολοκλήρωση της ελεύθερης θέλησης του Θεού με τη συγκατάθεση της Παναγίας («ἰδού ἡ δούλη Κυρίου»), ὡς ο χώρος στον οποίο το δεύτερο Πρόσωπο της Αγίας Τριάδος αναλαμβάνει τη μοίρα του κτιστού [«γένοιτο μοι κατα τό ῥῆμά σου» (Λουκ. 1, 38)]. Αυτό το «γένοιτο» συναντά το «γενηθήτω» τοῦ Θεοῦ και γεννάται «ὁ υιός τοῦ ἀνθρώπου», ο εσχατολογικός Άνθρωπος, στον οποίον αρχετυπικά βρίσκονται οι λόγοι της δικής μας ύπαρξης. Εντός της Παρθένου και στα σπλάχνα της ο Θεός αναλαμβάνει την ανθρώπινη φύση και εμείς στο μυστήριο αυτής της ανάληψης έχουμε Μητέρα – «Μήτηρ ὑπάρχουσα τῆς ζωῆς», καθώς αναφέρεται στο απολυτίκιο της εορτής. Η σοφία του Θεού, μέσα στις ιλιγγιώδεις της συλλήψεις, δεν μπορεί να σκεφθεί παρά τα όντα της «φυλής» Του, θεούς· «ὁ Θεό ς δεν ἑνώνεται παρά με θεούς», κατά τον άγιο Συμεών τον νέο θεολόγο.
Στο άγιο σώμα της Παναγίας ο Πατήρ ευδοκεί τη Σάρκωση του Υιού του, ο Υιός προσλαμβάνει την ανθρώπινη φύση και το Άγιο Πνεύμα «σκηνώνει» πριν την Πεντηκοστή, ενεργεί δηλαδή τη σύλληψη και γέννηση ἀσπόρως του Χριστού, απελευθερώνοντας τον Υιό από κάθε φθορά της φύσεως και την Παναγία από κάθε καταναγκασμό στη νομοτέλειά της. Η εκ των υστέρων συγκατάθεση του κτιστού στην διά του Αγίου Πνεύματος δωρεά και χάρη φανερώνει ό,τι πάντοτε η Παναγία, και σε τούτο εδώ, είναι ολικά αφιερωμένη: Δεν επιθυμεί και δεν θέτει ως περιεχόμενο της ελευθερίας Της παρά τούτο που θα ξεκινήσει από το «γενηθήτω» της, τη γέννηση του Θεού. Κατά τούτο είναι η Θεοτόκος. Ακόμη και ο Θεός δεν εφευρίσκει την αλήθεια αλλά την σκέφτεται αιώνια και μετά την «λέει καί τοῦτο γίνεται». Η ελευθερία του ανθρώπου κατ’ εἰκόνα του Θεού είναι η ανάβλυση της αλήθειας που προϋπάρχει του ανθρώπου κι έτσι το καθ’ ὁμοίωσιν γίνεται κατάκτηση, αλλά ως δωρεά ευλογίας. Είναι το μυστήριο της ελευθερίας που απελευθερώνεται από τις αναγκαστικές επιλογές και αποκτά όχι υπερβατική, αλλά φιλάνθρωπη, αγαπητική, δοξολογική και λειτουργική κοινωνικότητα.
Μπορούμε να πούμε ανεπιφύλακτα πλέον πως από αυτήν την συγκατάθεση, την κατάφαση της Παναγίας στο θέλημα του Θεού, να αναζητήσει και την ανθρώπινη συμφωνική τονικότητα, μέσα στα «χωμάτινα αγγεία», δηλαδή την κτιστότητα μας, ο Θεός κατέθεσε την ελευθερία Του, την εικόνα του Δημιουργού και έρχεται να κοιταχθεί εκεί – και το «εκεί» είναι το άσπιλο σώμα της Παναγίας. Η ελεύθερη συγκατάθεση της Παρθένου δεν είναι μία καθαρή υποταγή στη θεία ενέργεια, η οποία καταλήγει στο να την αναπαράγει και να την αντιγράφει. Μία τέτοια θεώρηση δεν σημαίνει τίποτε ούτε και παράγει συνδημιουργικό λυτρωμό. Λέει ο άγιος Μάξιμος: «ὁ ἄνθρωπος γεννήθηκε κατά τη θέλησή του ἀπό τό Πνεύμα –ἐν Χριστῷ– και μποροῦσε να κινηθεῖ αὐτός ὁ ἴδιος ἐξ ἰδίων». Η ελευθερία είναι το «μεταφυσικό» –χρησιμοποιούμε καταχρηστικά τον όρο αυτόν– θεμέλιο της βούλησης. Η βούληση είναι ακόμη δεμένη με τη φύση, είναι υποταγμένη στις ανάγκες και στους άμεσους σκοπούς της. Η ελευθερία εξαρτάται από το πνεύμα, δηλαδή από το πρόσωπο· και γίνεται πρόσωπο ό,τι είναι σε σχέση. Και όταν η σχέση κορυφώνεται, τότε το πρόσωπο δεν επιθυμεί ελεύθερα τίποτε άλλο παρά μόνο την αλήθεια. Και η αλήθεια είναι το υπέρτατο νόημα που σκοπεύει η παράδοξη ταύτιση στον Kierkegaard, της υποκειμενικότητας με την αλήθεια, και το οποίο αποδεικνύει ότι η αλήθεια είναι η πράξη της ελευθερίας.
Το «γενηθήτω» της Παναγίας δεν προέρχεται από την υποταγή απλώς της βούλησής της, αλλά εκφράζει την τελική οντολογική ελευθερία, την εσχατολογική ολοκλήρωση της ελευθερίας. Απερίφραστα μπορούμε να τονίσουμε ότι στο πρόσωπό της τελεσιουργείται η συνάντηση δύο ελευθεριών: του Θεού και του ανθρώπου. Είναι με απλά λόγια αυτό το «γενηθήτω» στον Άγγελο του Θεού η συνοπτική ιστορία του κόσμου, η Θεολογία σε μία μόνο λέξη, αυτή η ίδια η μοίρα του κόσμου και του Θεού του ίδιου, κρεμασμένα όλα σε αυτήν τη συγκατάθεση. Αφού ο Υιός αναλαμβάνει τη θέωση του κτιστού, η Παναγία αναλαμβάνει τη μητρική πρεσβεία, γενόμενη «μεθόριον», κατά τον άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά, του θείου και του ανθρωπίνου –Ακτίστου και κτιστού κόσμου– για τη σωτηρία και τη λύτρωση. Κατά τον άγιο Μάξιμο, το «γενηθήτω τό θέλημά Σου» είναι η κορυφή της ελευθερίας· είναι εδώ που καθαίρεται στην απλότητα και στην ολικότητά της κι είναι έτσι γιατί μπορούσε να πει «να μη γίνει τό θέλημά Σου».
Όμως για να ολοκληρωθεί η Δημιουργία ο Θεός περιμένει την συμφωνία δύο ελευθεριών, και πέραν της δεδομένης θεϊκής δικής Του, την ανθρώπινη την παρέχει η Παναγία. Έπρεπε αυτό το «ναι», αυτή η κατάφαση να γεννηθεί στη μυστική πηγή του όντος μας. Και αυτός είναι ο λόγος που εκείνη η οποία το προσφέρει για όλους, είναι μία Παρθένος, Μητέρα των ζώντων, Ζωοδόχος Πηγή!
