Η αγία διπλωματία του πάπα Φραγκίσκου στην Ουκρανία

Γιατί  δεν τα βρίσκουν πια  η Ουάσιγκτον και το Βατικανό.

  Του Victor Gaetan,

 ανώτερου  διεθνή ανταποκριτή του “The National Catholic Register”.*

ΠΗΓΗ: «Foreign Affairs, The Hellenic Edition»
Η Αγία Έδρα και οι Ηνωμένες Πολιτείες είχαν μια στενή συνεργασία. Υπό τον πρόεδρο των ΗΠΑ, Ρόναλντ Ρέιγκαν, η CIA παρείχε τακτικές ενημερώσεις [1] στον πάπα Ιωάννη Παύλο Β’, καθώς το Βατικανό συντονιζόταν με την Ουάσινγκτον για την στήριξη της δημοκρατικής αλλαγής στην Πολωνία. Αυτές οι μέρες έχουν πλέον τελειώσει.
Τίποτα δεν αποτελεί καλύτερο παράδειγμα για την παρακμή αυτής της ιδιαίτερης σχέσης από την διπλωματία του πάπα Φραγκίσκου στην Ουκρανία. Πέρσι, οι αμερικανο-ρωσικές αντιπαλότητες κορυφώθηκαν σε αυτή την χώρα μέσω του διαχωρισμού μεταξύ παρατάξεων της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Τον περασμένο χρόνο, η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία διαχωρίστηκε αποφασιστικά από το Πατριαρχείο της Μόσχας, με την ρητή έγκριση των Ηνωμένων Πολιτειών. Ο Φραγκίσκος δεν ακολούθησε την αμερικανική ηγεσία και αντί γι’ αυτό προειδοποίησε τους Καθολικούς της Ουκρανίας να μην μπλεχτούν στον πόλεμο δι’ αντιπροσώπων των Ορθοδόξων. Ο πάπας χρησιμοποίησε τις σχέσεις του με σημαντικούς παίκτες σε όλες τις πλευρές της διαμάχης -συμπεριλαμβανομένης της Μόσχας- για να ηρεμήσει τα πνεύματα. Έχει πετύχει μέχρι τώρα, καθώς έχει ωθήσει τους ανταγωνιστές να βλέπουν ο ένας την ανθρωπιά του άλλου, κάτι που με την σειρά του μειώνει την εχθρότητα.
[1]

Ο πάπας Φραγκίσκος χαιρετά μέλη του ουκρανικού στρατού στο Βατικανό, τον Μάιο του 2019. Remo Casilli / Reuters

Η διακριτική, παρασκηνιακή διαμεσολάβηση του Φραγκίσκου είναι παρόμοια με την προσέγγιση της διπλωματίας που περιέγραψε στο Evangelii Gaudium, την πρώτη του παπική προτροπή, το 2013. Σε αυτή την προτροπή, ο Φραγκίσκος έδωσε έμφαση σε τέσσερις αρχές: Ότι το σύνολο είναι σπουδαιότερο από τα τμήματα, ότι η ενότητα επικρατεί έναντι των συγκρούσεων, ότι οι πραγματικότητες είναι πιο σημαντικές από τις ιδέες, και ότι ο χρόνος είναι σπουδαιότερος από τον χώρο. Αν και αφηρημένοι με μια πρώτη ματιά, οι κανόνες πραγματικά συνοψίζουν την στρατηγική του και αντανακλούν την επιθυμία του να παραμείνει ουδέτερος μεταξύ των ανταγωνιστικών γεωπολιτικών δυνάμεων, συμπεριλαμβανομένων των Ηνωμένων Πολιτειών. Αυτή η ουδετερότητα, με την σειρά της, συμβάλλει στην αποκατάσταση του κύρους της Αγίας Έδρας ως σημαντικού διπλωματικού παίκτη.
ΟΛΟΝ ΚΑΙ ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ
Η πρώτη κατευθυντήρια αρχή του Φραγκίσκου -ότι το σύνολο είναι σπουδαιότερο από τα μέρη- μπορεί να ιδωθεί στην απροθυμία του να πάρει το μέρος κάποιας πλευράς στην θρησκευτική σύγκρουση της Ουκρανίας. Οι Καθολικοί δεν αποτελούν περισσότερο από το 10% του πληθυσμού της Ουκρανίας [2], αλλά διαδραμάτισαν για πολύ καιρό ένα υπερμεγέθη ρόλο στην διαμόρφωση της εθνικής ταυτότητας. Η μεγαλύτερη Καθολική κοινότητα είναι η Ουκρανική Καθολική Εκκλησία της Ουκρανίας (UGCC), που δημιουργήθηκε το 1596 όταν μια ομάδα Ορθοδόξων επισκόπων συμφώνησε να αναγνωρίσει την Ρώμη διατηρώντας όμως την βυζαντινή ιεροτελεστία. (Η Ουκρανία έχει επίσης πολύ μικρότερες Λατινικές και Ρουθηνικές Καθολικές κοινότητες -μια κληρονομιά της ιστορίας της δυτικής Ουκρανίας ως πολωνική και αυστρο-ουγγρική επικράτεια).
Η UGCC έχει προσκολληθεί σταθερά στην φιλο-Δυτική πλευρά της εσωτερικής σύγκρουσης της Ουκρανίας. Κάποιος μπορεί να περίμενε ότι και ο Φραγκίσκος θα έκανε το ίδιο. Στο Μπουένος Άιρες, ήταν φιλικός με έναν αρχιεπίσκοπο της UGCC, έναν πρώην Σοβιετικό στρατιώτη ονόματι Sviatoslav Shevchuk, ο οποίος την εποχή εκείνη υπηρετούσε μια αρκετά μεγάλη αργεντινή διασπορά. Ο Σεβτσούκ ηγείται τώρα της UGCC και ήταν εξέχων υποστηρικτής [3] των διαδηλώσεων της Μαϊντάν το 2014 που πυροδότησαν την τρέχουσα σύγκρουση. Ο Σεβτσούκ ενθάρρυνε [4] τους Χριστιανούς να αντιμετωπίσουν την «τρομοκρατική βία και την εμφανή στρατιωτική επίθεση από το εξωτερικό», μια σαφή αναφορά στην στρατιωτική παρέμβαση της Ρωσίας στην Ουκρανία.
Ο πάπας απέρριψε [5] την συγκρουσιακή προσέγγιση του Shevchuk. Όταν ο αρχιεπίσκοπος χαρακτήρισε την σύγκρουση ως ρωσική «εισβολή», ο Φραγκίσκος απάντησε καταδικάζοντάς την ως «αδελφοκτόνο πόλεμο». Τον Φεβρουάριο του 2015, ο πάπας είπε ευγενικά στους Ουκρανούς επισκόπους του να μείνουν εκτός πολιτικής [6], εξηγώντας ότι «η έννοια της δικαιοσύνης και της αλήθειας, πριν να είναι πολιτική, είναι ηθική».

      Ο Ρώσος πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν στο Βατικανό
Για τον Φραγκίσκο, όλες οι συγκρούσεις μπορούν να εντοπιστούν στα συμφέροντα, είτε αυτά είναι στρατιωτικά, είτε οικονομικά, είτε σχετίζονται με την εθνική υπερηφάνεια. Αλλά δεν υποπτεύεται περισσότερο τον ρωσικό ιμπεριαλισμό από όσο εκείνο που θεωρεί ως αμερικανικό ιμπεριαλισμό -τόσο η Μόσχα όσο και η Ουάσιγκτον, κατά την άποψή του, είναι εξίσου ιδιοτελείς και καταστροφικοί. Συνεπώς, αρνείται να δώσει προτεραιότητα σε μια ομάδα Χριστιανών έναντι μιας άλλης. Ολόκληρος ο Χριστιανισμός είναι ιερός, οπότε η ειρήνη πρέπει να βρεθεί ανάμεσα στα εμπόλεμα μέρη του.
Η ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΕΚΚΛΗΣΙΑ
Η δεύτερη αρχή του Φραγκίσκου δίνει έμφαση στην ενότητα έναντι των συγκρούσεων. Η ενότητα που θέλει να διατηρήσει δεν είναι μόνο ανάμεσα στους συντρόφους του Καθολικούς, αλλά και ανάμεσα στους Καθολικούς και τους Ορθόδοξους αδελφούς τους.
Η Ανατολική Ορθοδοξία είναι μια οικογένεια 14 αυτόνομων τοπικών εκκλησιών. Η μεγαλύτερη από αυτές είναι η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία, με περισσότερα από 100 εκατομμύρια πιστούς [7]. Στην δεκαετία του 1960, η Ρώμη προσπάθησε να θεραπεύσει το σχίσμα με την Ανατολική Ορθοδοξία, αλλά η ρωσική εκκλησία ήταν κλειδωμένη πίσω από το σιδερένιο παραπέτασμα. Ο Πάπας Παύλος ΣΤ’ έκανε ειρήνη [8] με τον Αθηναγόρα, τον πατριάρχη της Κωνσταντινούπολης και «πρώτον μεταξύ ίσων» στο πλαίσιο της διεθνούς Ορθοδοξίας. Παράλληλα, η αμερικανική κυβέρνηση, η οποία δεν εμπιστευόταν τους κομμουνιστές ηγέτες της ρωσικής εκκλησίας, προήγαγε τον Αθηναγόρα, έναν Αμερικανό πολίτη, ως τον κύριο άνθρωπο της παγκόσμιας Ορθοδοξίας. Όταν ο Αθηναγόρας επελέγη ως πατριάρχης το 1949, έφτασε στην Κωνσταντινούπολη [9] με το προεδρικό αεροπλάνο του προέδρου Harry Truman.
Ο πάπας Φραγκίσκος έχει έρθει ιδιαίτερα κοντά στον σημερινό πατριάρχη της Κωνσταντινούπολης, Βαρθολομαίο.

Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος και Πάπας Φραγκίσκος στο Φανάρι.

Ταξίδεψαν μαζί στους Άγιους Τόπους και σε ελληνικά νησιά και επισκέφθηκαν ο ένας τον άλλον στην έδρα του και αυτόν τον Ιούνιο ο Φραγκίσκος έδωσε ένα λείψανο του Αγίου Πέτρου στην Κωνσταντινούπολη. Ωστόσο, ο Φραγκίσκος και οι διπλωμάτες του είναι επίσης κοντά στον Πατριάρχη Κύριλλο και την Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία. Γι’ αυτό, βασίζεται στο έργο των δύο προκατόχων του: Το 1989, ο πάπας Ιωάννης Παύλος Β’ συμφώνησε να αποκαταστήσει κάποιους διπλωματικούς δεσμούς [11] με την Σοβιετική Ένωση και, το 2010, ο Βενέδικτος XVI -ο οποίος έβλεπε μια βαθιά χριστιανική Ρωσία ως σύμμαχο εναντίον του κοσμικού σχετικισμού της Δυτικής Ευρώπης- ομαλοποίησε πλήρως τις σχέσεις [12] μεταξύ της Μόσχας και της Αγίας Έδρας.
[2]
             Πάπας Φραγκίσκος και Πατριάρχης Μόσχας Κύριλλος το 2016 στην Αβάνα
Υπό τον Φραγκίσκο, η σχέση του Βατικανού με την ρωσική εκκλησία -τώρα υποστηριζόμενη από το ρωσικό κράτος [13]- έχει ανθίσει. Εν μέρει ως αποτέλεσμα της ποιμαντικής σύνεσης του πάπα όσον αφορά την Ουκρανία, το 2016, ο Πούτιν έδωσε το πράσινο φως για την πρώτη προσωπική συνάντηση μεταξύ του Φραγκίσκου και του Κύριλλου. Στο διεθνές αεροδρόμιο της Αβάνας, οι δύο ηγέτες υπέγραψαν κοινή δήλωση [14] που εξέφραζε κοινές θρησκευτικές, κοινωνικές και πολιτικές απόψεις. Τρία από τα 30 σημεία της δήλωσης αφορούσαν την ουκρανική σύγκρουση και οι ηγέτες υποσχέθηκαν να κρατήσουν την θέση τους έναντι του «να πάρουν κάποια πλευρά στην αντιπαράθεση» της εκκλησίας. Η ηγεσία της UGCC θύμωσε [15], αλλά κατά την άποψη του πάπα, το να επιδιωχθεί η χριστιανική ενότητα -η τελευταία επιθυμία του Χριστού- απαιτεί από την Ρώμη να λειτουργεί με ισορροπημένο, στοργικό τρόπο. Αν ο Φραγκίσκος είχε κλίνει ανοιχτά προς την [πόλη της δυτικής Ουκρανίας] Lvov, θα είχε εξαπολύσει τις φλόγες του θρησκευτικού πολέμου. Αντίθετα, έχει κηρύξει την αυτοσυγκράτηση σε εκείνους επί των οποίων έχει την μεγαλύτερη επιρροή, τους ηγέτες της UGCC, ελπίζοντας να δημιουργήσει ένα πρότυπο συμπεριφοράς για την Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία στις σχέσεις της με τους πιστούς στην Ουκρανία.
Η Μόσχα και η Κωνσταντινούπολη παλεύουν τώρα για το καθεστώς μιας νέας Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, την οποία ο Βαρθολομαίος κήρυξε αυτοκέφαλη (ή αλλιώς ανεξάρτητη από την Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία) το 2018. Η Ρωσική εκκλησία ισχυρίζεται [16] ότι ο Βαρθολομαίος εξαναγκάστηκε να προβεί στην δήλωση από τον πρώην πρόεδρο της Ουκρανίας, Πέτρο Ποροσένκο και την κυβέρνηση των ΗΠΑ [17]. Ο υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ, Μάικ Πομπέο, έχει δηλώσει [18] την υποστήριξη της Ουάσιγκτον στην αυτοκεφαλία της Ουκρανίας. Και πάλι ο Φραγκίσκος διέταξε τους Ουκρανούς Καθολικούς να μην εμπλακούν.
ΚΡΑΤΩΝΤΑΣ ΤΟ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟ
Η τρίτη από τις αρχές του Φραγκίσκου είναι ότι η πραγματικότητα είναι πιο σημαντική από τις ιδέες. Ζώντας μέσα από τον «βρώμικο πόλεμο» της Αργεντινής, ο Φραγκίσκος (τότε γνωστός ως Jorge Bergoglio) άρχισε να περιφρονεί την ιδεολογία.
Μετέφερε αυτή την στάση στην Ουκρανία, όπου προτιμά να αντιμετωπίζει τις πραγματικότητες της φτώχειας και της θλίψης του πολέμου παρά να κρίνει ανταγωνιστικούς ισχυρισμούς. Μεταξύ 2016 και 2018, μάζεψε 18 εκατομμύρια δολάρια για περίπου 900.000 Ουκρανούς, οι περισσότεροι από τους οποίους ήταν Ορθόδοξοι, οι οποίοι είτε κατοικούσαν στην ζώνη των συγκρούσεων είτε είχαν εκτοπιστεί από τα σπίτια τους. Τρόφιμα, φάρμακα, κοινωνικές υπηρεσίες για την θεραπεία του PTSD [Σύνδρομο Μετατραυματικού Στρες], ανακαινίσεις για την προετοιμασία των σπιτιών για τον χειμώνα και εγκατάσταση λεβήτων ήταν οι κύριες δαπάνες [19]. Η βοήθεια παραδόθηκε απευθείας στους απελπισμένους ανθρώπους και εποπτεύτηκε από τον παπικό νούτσιο, ο οποίος δήλωσε ότι ο πάπας τού είπε [20] ότι ο ρόλος του είναι περισσότερο φιλανθρωπικός παρά πολιτικός.
Όσον αφορά την εκκλησιαστική σύγκρουση [21] σχετικά με την αυτοκεφαλία της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας, οι διπλωμάτες του Βατικανού δεν πιστεύουν ότι οι πιστοί μπορούν να χειραγωγηθούν εύκολα. Η πλειοψηφία των Ουκρανών ανήκει στην Ορθόδοξη εκκλησία που συνδέεται με το Πατριαρχείο της Μόσχας και δεν θα εγκαταλείψουν αψήφιστα τους επισκόπους και τους τοπικούς ιερείς τους. Και πολλοί Ορθόδοξοι πιστοί [22] δεν αισθάνονται υποχρεωμένοι να αυτοπροσδιορίζονται ως μέλη της μιας ή της άλλης «φίρμας». Πράγματι, μετά την ήττα του Ποροσένκο στις προεδρικές εκλογές του Απριλίου, η ουκρανική κυβέρνηση εγκατέλειψε τις προσπάθειές της να εξαναγκάσει τις συνδεδεμένες με τη Μόσχα ενορίες να ενταχθούν στην αυτοκέφαλη ουκρανική εκκλησία. Τον Ιούλιο, ο νέος πρόεδρος της Ουκρανίας, Volodymyr Zelensky, έγραψε στο Twitter, «Προτρέπω τους ηγέτες των εκκλησιών να προχωρήσουν σε διάλογο, προκειμένου να ενώσουν την πίστη και να μην διχάσουν τους Ουκρανούς. Στην ενότητα είναι η δύναμή μας και το μέλλον μας». Ήταν μια δήλωση μέσα από την καρδιά του Φραγκίσκου.
ΣΠΕΥΔΕ ΒΡΑΔΕΩΣ
Ο Φραγκίσκος πιστεύει ότι το χέρι του Θεού εμφανίζεται στην ιστορία, και ότι η δουλειά του είναι να ενθαρρύνει την συμφιλίωση χωρίς να προσπαθεί να ελέγξει το αποτέλεσμα. Με υπομονή και επιμονή, τα καλά πράγματα εξελίσσονται με την πάροδο του χρόνου. Αυτή η πεποίθηση -ότι ο χρόνος είναι σημαντικότερος από τον χώρο- είναι η τέταρτη αρχή που διαμορφώνει την διπλωματία της Αγίας Έδρας. Σύμφωνα με την άποψη του πάπα, η πολιτική απασχολείται με την λήψη θέσεων, την απόκτηση πλεονεκτημάτων, και την κατοχή χώρου με έναν τρόπο που μιμείται την στρατιωτική δράση. Προτιμά να προχωρά αργά, μέσα από προσωπικές συναντήσεις που βαθμιαία χτίζουν αγάπη και αμοιβαίο σεβασμό.
Τα πρόσφατα δεδομένα δημοσκοπήσεων επιβεβαιώνουν την διαίσθηση του Φραγκίσκου. Καθώς ο χρόνος περνά, οι απλοί Ουκρανοί γίνονται λιγότερο πολωμένοι και πιο πρόθυμοι να «συμβιβάσουν την διαφορετικότητα», για να χρησιμοποιήσω την φράση του Φραγκίσκου από το Evangelii Gaudium. Νωρίτερα φέτος, μια δημοσκόπηση της κοινής γνώμης στο Κίεβο [23] διαπίστωσε ότι μεταξύ των Ουκρανών τα ευνοϊκά αισθήματα προς την Ρωσία είχαν αυξηθεί από 30% το 2015 σε 57% σήμερα.
ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΑ
Η ουδέτερη γραμμή του πάπα στην Ουκρανία είναι το τελευταίο παράδειγμα του πώς το Καθολικό δόγμα και η διπλωματία του Βατικανού απέκλιναν από τις προτιμήσεις της εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ από το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Ο πάπας Ιωάννης Παύλος Β’, για παράδειγμα, έστειλε κορυφαίους διπλωμάτες για να αποτρέψει προσωπικά τον πρόεδρο των ΗΠΑ Τζορτζ Μπους [τον νεότερο] από το να εισβάλλει στο Ιράκ, προειδοποιώντας προφητικά τον Μπους ότι ο πόλεμος θα οδηγήσει σε αμέτρητες απώλειες και σε μακροχρόνιες περιφερειακές αναταραχές, συμπεριλαμβανομένης της μετατροπής των χριστιανικών κοινοτήτων σε αποδιοπομπαίους τράγους και στην καταπίεσή τους.
Κατά την άποψη του Βατικανού, η εξωτερική πολιτική των Ηνωμένων Πολιτειών μετά τον Ψυχρό Πόλεμο ήταν υπερβολικά μιλιταριστική και απορριπτική όσον αφορά στα οφέλη της ειρηνικής διπλωματίας. Έχουν υπάρξει αξιοσημείωτες εξαιρέσεις -η Ρώμη υποστήριξε σθεναρά την πυρηνική συμφωνία της διοίκησης Obama με το Ιράν και την προσέγγισή της με την Κούβα. Γενικά όμως η Αγία Έδρα ανησυχεί ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες σταμάτησαν να ασκούν την σημαντική ηθική επιρροή τους ως χώρα που προσπαθεί να ηρεμήσει τις εντάσεις, να ενθαρρύνει την φιλελεύθερη τάξη, και να διευκολύνει την ειρήνη, επιλέγοντας αντ’ αυτού την αντιπαραγωγική πολεμική.

Ο Αμερικανός πρόεδρος Ντ. Τράμπ στο γραφείο του Πάπα Φραγκίσκου στο Βατικανό
Ωστόσο, η επιθετικότητα των Ηνωμένων Πολιτειών άνοιξε χώρο για το Βατικανό. Μεταξύ της απώλειας του κύρους της Αμερικής και του πολλαπλασιασμού των συγκρούσεων σε όλο τον κόσμο, υπάρχουν λιγότεροι ανιδιοτελείς φορείς που αποσκοπούν στην εξουδετέρωση των συγκρούσεων και στην δημιουργία περιθωρίου για εναλλακτικές λύσεις. Αυτή την εβδομάδα, ο πάπας ξεκινά μια περιοδεία σε τρεις χώρες στη νότια Αφρική, όπου θα αναπτύξει διάλογο –βασισμένο στις τέσσερις αρχές που σκιαγραφούνται παραπάνω- ως την κύρια μέθοδο της διπλωματίας του. Το δρομολόγιο του Φραγκίσκου, το οποίο περιλαμβάνει μια επίσκεψη στη Μοζαμβίκη για να ενθαρρύνει μια νέα ειρηνευτική συμφωνία και ένα ταξίδι στη Μαδαγασκάρη για να ενισχύσει την εύθραυστη μετάβαση της χώρας στην συνταγματική διακυβέρνηση, υποδηλώνει ότι δεν υπάρχει έλλειψη τόπων ανυπόμονων για τις ενέργειες του Αγίου Πατέρα.

*Τα ενυπόγραφα κείμενα απηχούν τις απόψεις του συγγραφέα τους

[1] http://content.time.com/time/magazine/article/0,9171,159069,00.html [4]
[2] https://www.pewresearch.org/fact-tank/2018/12/19/5-facts-about-catholics… [5]
[3] http://www.ncregister.com/daily-news/ukraines-revolution-of-dignity-and-… [6]
[4] https://www.royaldoors.net/2014/06/ukraine-is-on-pilgrimage-thank-you-fo… [7]
[5] https://catholicherald.co.uk/commentandblogs/2018/06/19/why-is-rome-side… [8]
[6] https://www.ncronline.org/blogs/francis-chronicles/pope-francis-tells-uk… [9]
[7] https://www.pewforum.org/2017/11/08/orthodox-christianity-in-the-21st-ce… [10]
[8] https://www.apostolicpilgrimage.org/historicmeeting [11]
[9] https://blogs.goarch.org/blog/-/blogs/truman-athenagoras-and-world-ortho… [12]
[10] https://www.ecupatria.org/2019/07/01/pope-francis-of-rome-gave-relics-of… [13]
[11] https://www.washingtonpost.com/archive/politics/1989/12/02/gorbachev-pop… [14]
[12] https://www.catholicnewsagency.com/news/russia-and-holy-see-establish-fu… [15]
[13] https://www.carnegiecouncil.org/publications/articles_papers_reports/727 [16]
[14] http://w2.vatican.va/content/francesco/en/speeches/2016/february/documen… [17]
[15] https://www.romereports.com/en/2016/03/07/pope-listens-to-complaints-fro… [18]
[16] https://mospat.ru/en/2018/10/28/news165801/ [19]
[17] http://www.hurriyetdailynews.com/us-in-support-of-bartholomews-stance-on… [20]
[18] https://www.state.gov/move-towards-ukrainian-autocephaly/ [21]
[19] http://www.humandevelopment.va/en/progetti/il-papa-per-l-ucraina.html [22]
[20] https://insidethevatican.com/news/newsflash/letter-18-2019-vatican-nunci… [23]
[21] https://international.la-croix.com/news/ukraines-two-orthodox-churches-c… [24]
[22] https://www.foreignaffairs.com/articles/ukraine/2019-03-18/risk-ethnic-c… [25]
[23] https://www.kiis.com.ua/?lang=rus&cat=reports&id=795&page=1 [26]