Μονή Παντοκράτορος Κωνσταντινούπολης. Ο Ξενών και η Pala d’ Oro του Αγίου Μάρκου Βενετίας
Ο Σύλλογος Φίλων Γενναδείου Βιβλιοθήκης των Αθηνών οργάνωσε χθες το βράδυ (14.6.2023) διάλεξη για την Μονή Παντοκράτορος στην Κωνσταντινούπολη (ΦΩΤΟ ΕΠΑΝΩ:Anadolu Ajansı, 2019), η οποία βρίσκεται μεταξύ του τρίτου και του τέταρτου λόφου της Κωνσταντινούπολης, ανάμεσα στον Κεράτιο κόλπο και το Υδραγωγείο του Ουάλη.
Ομιλητής ήταν ο Στέφανος Ι. Γερουλάνος, Καθηγητή Χειρουργικής Πανεπιστημίου Ζυρίχης & Ιστορίας Ιατρικής Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Προλόγισε ο Δρ. Διονύσιος Σταθακόπουλος Επίκουρος Καθηγητής, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Κύπρου.
Η Μονή Παντοκράτορος ιδρύθηκε τον 12ο αιώνα από το αυτοκρατορικό ζεύγος Ιωάννη και Ειρήνη Κομνηνού. Μετά την Άλωση του 1453 και επί των ημερών του σουλτάνου Μωάμεθ Β΄, η Μονή Παντοκράτορος μετατράπηκε σε ιεροδιδασκαλείο. Το συγκρότημα μετονομάστηκε σε Ζεϋρέκ τζαμί (Molla Zeyrek Camii, Zeyrek Kilise Camii, Zeyrek Camii), από το όνομα του Ζεϋρέκ Μολλά Μεχμέτ Εφέντι, πρώτου επικεφαλής (müderris) της σχολής.Το σύμπλεγμα των τριών ναών επισκευάστηκε επανειλημμένα, ενώ μια μεγάλης έκτασης αναστήλωση πραγματοποιήθηκε έπειτα από μια καταστροφική πυρκαγιά στα μέσα του 18ου αιώνα. Η βιβλιοθήκη της μονής καταστράφηκε επίσης από πυρκαγιά το 1934.
Όπως συνέβη με τις περισσότερες βυζαντινές εκκλησίες που μετατράπηκαν σε τζαμιά, η διακόσμηση του Βήματος, το τέμπλο και οι φορητές εικόνες έχουν χαθεί. Ωστόσο η μνημειακή ζωγραφική φαίνεται ότι διατηρήθηκε καλυμμένη μέχρι το 18ο αιώνα, οπότε οι τοιχογραφίες και τα ψηφιδωτά αποτοιχίστηκαν, μένοντας μόνο ελάχιστα σπαράγματα. Σε ορισμένα σημεία των τόξων της κιονοστοιχίας στο νότιο και του βόρειο ναό διακρίνονται τέτοια σπαράγματα μέχρι σήμερα.
Οι έρευνες του Byzantine Institute of America στα μέσα της δεκαετίας του 1950, στη διάρκεια νέας αναστηλωτικής προσπάθειας, αποκάλυψαν ένα λαμπρό βυζαντινό μαρμαροθέτημα στο δάπεδο του νότιου ναού. Την περίοδο εκείνη λειτουργούσε ως τζαμί μόνο το κεντρικό παρεκκλήσιο. Μετά την αναστήλωση της νότιας εκκλησίας το δάπεδο καλύφθηκε και ο χώρος λειτούργησε πάλι ως τζαμί. Η πλέον πρόσφατη αναστήλωση ξεκίνησε το 1997 από τους καθηγητές Robert Ousterhout, Zeynep Ahunbay και Metin Ahunbay. Το Ζεϋρέκ τζαμί συμπεριλήφθηκε το 2002 στον κατάλογο των 100 πλέον απειλούμενων μνημείων, ο οποίος εκδίδεται ετησίως (Αnnual list of the World Monuments Watch “100 Most Endangered Sites”). Το 2009, επειδή την επόμενη χρονιά η Κωνσταντινούπολη ήταν Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης, άρχισαν νέες αναστηλωτικές εργασίες, οι οποίες κράτησαν εννιά χρόνια.
ΦΩΤΟ: kulturenvanteri.com/ Ali Osman Dilekoglou
Ο Σύλλογος Φίλων Γενναδείου Βιβλιοθήκης στην ανακοίνωση για την διάλεξη ανέφερε για την Μονή Παντοκράτορος “Πρόκειται για το βασικότερο οικοδόμημα της Κομνηνής περιόδου, από το οποίο διασώθηκε η κεντρική τριπλή εκκλησία, καθώς και το Τυπικό του, δηλ. το κείμενο από το οποίο πηγάζει το πως λειτουργούσε. Πρόκειται για ένα μοναστήρι που έφτασε να έχει ίσως και 750 μοναχούς και ενέκλειε ένα, για την εποχή του, πολύ μεγάλο «Ιατρικό Κέντρο», τον επονομαζόμενο Ξενώνα, ο οποίος στέγαζε 5 ειδικότητες σε μικρά τμήματα των 8-12 κλινών, και τα οποία ήταν στελεχωμένα με 99 άτομα (2:1) εκ των οποίων 27 ιατροί (1:2).
Πέραν αυτού η Μονή στέγαζε ένα Γηροκομείο, ένα Λεπροκομείο, μια ιατρική βιβλιοθήκη, ένα σκριπτάριο, λουτρά κ.π.α. Το αυτοκρατορικό ζεύγος προίκισε την μονή με όλων των ειδών τα εισοδήματα έτσι ώστε να είναι οικονομικά ανεξάρτητο.
Σ’ αυτό το μοναστήρι εικάζεται ότι ήταν τοποθετημένο και το πάνω μέρος της Pala d’Oro του Αγίου Μάρκου της Βενετίας, πάνω στην οποία ο ομιλητής (Στέφανος Ι. Γερουλάνος) εντόπισε σε περίοπτες θέσεις 8 ιατρούς που αγίασαν και καταλήγει ότι κατασκευάστηκε μεταξύ των 1134-36.
*Δείτε την διάλεξη στο βίντεο, που ακολουθεί:
