ΟΥΡΑΝΟΕΣΣΑ ΜΑΤΙΑ

Του Μητροπολίτου πρ. Χαλκηδόνος Ἀθανασίου*

Ὅτε πρό ἐτῶν ἐγνώρισά πως τόν ἀοίδιμον πλέον καί «νεομάρτυρα» Πατριάρχην Ἱεροσολύμων Εἰρηναῖον, ἀμέσως ἐσαγηνεύθην καί ἐκ τῶν φωτογραφιῶν του ἀπό τό «οὐράνιον», μεταρσιωμένον καί θειόμορφον  βλέμμα του καί ἐζήτουν τό παράλληλόν του. Ἀργότερον ἐνεθυμήθην τό βλέμμα ἁγίων συχνάκις προσώπων εἰς ἔργα διασήμων καλλιτεχνῶν τῆς Ἀρχαιότητος καί τῆς Ἀναγεννήσεως, ὅπως τοῦ Rafael, Francia, Veronese, Tiepolo, Calvaert, κ.ἄ., ὅλως δέ ἰδιαιτέρως εἰς τό λίαν γνωστόν ἔργον τοῦ καταλυζάτορος τῆς σκηνῆς “Ecce Homo” (ἴδε ὁ Ἄνθρωπος) τοῦ Guido Reni μέ πολλάς παραλλαγάς, ἀντίγραφον πιθανῶς τοῦ ὁποίου εὑρίσκεται εἰς τήν Ἁγ. Εὐφημίαν Χαλκηδόνος, τοῦ Χ. Ξανθοπούλου (ὁ Νυμφίος).

Εἰς τήν γκαλερί παλαιῶν ζωγράφων, κυρίως τῆς ἰταλικῆς ζωγραφικῆς, εὑρίσκονται συνθέσεις μέ ὁμοίας ἐκφραστικάς φυσιογνωμίας ὡς εἰς τήν παράστασιν τῆς προσευχῆς, ἐξάρσεως, συγκινήσεως, ἐπιβεβαιώσεως δηλωτικάς ἐκ τῶν ὄψεων τῶν προσώπων καί τῆς κινήσεως τῶν χειρῶν, δημιουργουμένου ταχέως καί ἑνός Κανόνος τῶν μοτίβων τούτων ἐν ποικιλίᾳ.

Ἀσφαλῶς δέ ἡ πλέον ἐντυπωσιακή ἔκφρασις μεταξύ αὐτῶν εἶναι ἡ τοῦ «οὐρανίου βλέμματος», ἡ ὁποία καταφανῶς ἔτυχε τῆς μεγαλυτέρας διαδόσεως καί ἀγάπης. Ἀργότερον ὅμως αὕτη λόγῳ τῆς περαιτέρω μορφικῆς καί ὑπερβολικῆς χρήσεως, καθώς καί τῆς ἐπιφανειακῆς διεργασίας εἰς τά κακόγουστα ἀφιερώματα (Kitsch), ἐγνώρισε σφοδράν ἀπόρριψιν μέχρι σήμερον.

Πῶς ὅμως μετά τάς τεραστίας ἀλλαγάς τό βλέμμα τοῦτο διεδόθη τόσον, ποῖα τά ἐλατήρια τῶν καλλιτεχνῶν, ἡ ἀναφορά τῶν θεατῶν ἤ τῶν ἐντολοδόχων ἡ ἐπιθυμία ἤ, τέλος, τό ἐάν εἰς τήν διάδοσιν ἐνυπάρχουν τά αἴτια τῆς ἀπορρίψεως.

Ἡ «οὐρανόεσσα ματιά» ἀνῆκεν εἰς τό ὁπλοστάσιον τῶν ἐργαλείων τῆς τέχνης, ἡ ὁποία διά τῆς δυνάμεως  ἐδοκίμαζε νά θραύσῃ τήν σιωπήν τῶν πινάκων καί παραστάσεων, διά τήν εἴσοδον εἰς τήν πραγματικήν ζωήν.

Ἐάν δέ δέν ἠδύνατο νά πράξει τοῦτο, ἦτο δύο φοράς νεκρά (Da Vinci).

Τό «οὐράνιον βλέμμα» ἦτο ἕν μοτίβον τῆς φυσιογνωμίας τοῦ ὁράματος, τῆς ἐμπνεύσεως καί τῆς προσευχῆς.

Τά ὑγρά ὄμματα ἐνθυμίζουν συμπτώματα πλησίον τῆς λιποθυμίας. Διό καί παρατηροῦνται εἰς σκηνάς δραματικάς ὡς τοῦ θανάτου, τοῦ πόνου, βιασμοῦ, ἀπαγωγῆς, μετανοίας, πένθους, τιμῆς καί ἀγάπης, ὡς ἡ σφαγή τῶν νηπίων, ἡ ἀτίμωσις τῆς Λουκρητίας, ἡ ὁποία αὐτοκτόνησεν εἴτα, ἡ ἀπαγωγή τῆς Ἑλένης, ἡ μετάνοια τοῦ Πέτρου κ.ἄ.

Ἄς μή λησμονοῦμεν, ὅτι τά ὄμματα καί βλέμματα εἶναι ἡ πύλη τῆς ψυχῆς.

Ἡ «οὐράνιος» ματιά συνδέεται, ὡς ἐκ τούτου, μέ τήν κίνησιν τῆς ψυχῆς, τοῦ προσηλυτισμοῦ, τ.ἔ. τήν στροφήν πρός τήν ὀρθήν πίστιν, κατά τήν διδασκαλίαν τῆς Ἀντιμεταρρυθμίσεως καί ἰδίως τῶν ἰησουϊτῶν.

Ὁ Μακαριώτατος στρέφεται συχνάκις πρός τά ἄνω καί τά δεξιά, ὅπου καί ἡ ἕδρα τῆς καρδιᾶς. Τά ὄμματά του κυττάζουν πρός τόν οὐρανόν, τό στόμα κλειστόν˙ ἐάν ἀνοικτόν, σύμβολον τοῦ πόνου.

Ἡ ἔξαρσις καταφαίνεται ἐκ τῶν κορῶν τῶν ὀφθαλμῶν καί τῶν ὀφρύων. Τά ὄμματα πρός τόν οὐρανόν δηλώνουν ὅτι ἡ ψυχή στηρίζεται εἴς τι καί ἡ κλίσις τῆς κεφαλῆς πρός τά δεξιά δεικνύει τήν ταπείνωσιν καί ἀδυναμίαν αὐτῆς.

Ἡ χρῆσις τοῦ «οὐρανίου βλέμματος» ἐνισχύει τήν προσοχήν πρός τό ὅραμα, τήν μετάνοιαν, τόν φόβον θανάτου, ἀλλά προσθέτει εἰς τήν παράστασιν μίαν περαιτέρω διάστασιν τῆς ὑπερβατικότητος, τήν ὁποίαν  ἀκολουθεῖ ἄνωθεν ἡ λύτρωσις τοῦ πόνου.

Προσέτι, τό καί σπουδαιότερον, ἀποτελεῖ τήν βάσιν τῆς εἰκονογραφίας τοῦ μαρτυρίου μέ τά δύο κριτήρια αὐτῆς, τήν χεῖρα τοῦ ἀνθρώπου καί τήν σωτηρίαν ὑπό τῆς Θείας Χάριτος.

Μακαριώτατε

ἄληστε ἡγήτωρ τῶν Ἱεροσολύμων

ἀναπαύου νῦν

IN PACE

* * *

1. A. Henning -G.J.M. Weber, “Der himmelnde Blick“, Δρέσδη 1998.

*Τα ενυπόγραφα κείμενα απηχούν τις απόψεις των συγγραφέων τους