Η κυπριακή Πολιτεία μνημονεύει και τιμά τα θύματα της Μικρασιατικής Καταστροφής

Του Πρόδρομου Γ. Προδρόμου*

Μέρα θύμησης και οφειλόμενης τιμής στις εκατοντάδες χιλιάδες νεκρούς της Μικρασιατικής Καταστροφής. Μνημονεύουμε τα άδικα και τόσο βάναυσα τελευτήσαντα αθώα ανθρώπινα θύματα της Μικρασιατικής Καταστροφής.

Με μνήμη ασίγαστη εκατό χρόνια μετά, και με συγκίνηση βαθιά, θρηνούμε για τους προσφιλείς εκείνους τόπους. Για τον εκείνο κόσμο που σβήστηκε από μισάνθρωπη μάχαιρα και διωγμό. Ο κόσμος της Μικράς Ασίας που έσφυζε από ζωή και για χιλιετίες ανέδυε λάμψη ειρηνικής δημιουργίας, παραδόθηκε τότε στην καταστροφική μανία, στον εμπρησμό και το φονικό, από ασκέρια στρατιωτών και εξαγριωμένο πλήθος. Βίαια ξεριζώθηκαν από τη γη τους ενάμιση εκατομμύριο άνθρωποι, ριζωμένοι εκεί από αιώνες. Πρωτόγονα ένστικτα βίαιης αρπαγής επικράτησαν ενός τρισχιλιετούς πολιτισμού. Αποτίουμε φόρο τιμής, θυμόμαστε με συγκίνηση τους Μικρασιάτες που χάθηκαν μέσα στον όλεθρο εκείνης της καταστροφικής μανίας.

Κατέληξε πατρίδα των αιμάτων και των δραμάτων, κατά τον στίχο του Κωστή Παλαμά, όμως η Μικρά Ασία στάθηκε διαμέσου των αιώνων και μετουσίωνε το ακριβώς αντίθετο του βάρβαρου ενστίκτου αρπαγής και λεηλασίας των Νεοτούρκων. Πατρίδα Ελλήνων ανέκαθεν, τόπος με ξεχωριστή προσφορά στα γράμματα, στις τέχνες, στις επιστήμες, στο εμπόριο, στον πολιτισμό εν γένει… Γη που τραγουδήθηκε, εξυμνήθηκε. Ένας ξεχωριστός κόσμος που ενέπνευσε. Από την αρχαιότητα, στα χρόνια και με το έργο του Ομήρου σημάδεψε την παγκόσμια ιστορία, τη σκέψη και την εκπαίδευση για πολλούς αιώνες. Με τους μεγάλους Ίωνες προσωκρατικούς φιλόσοφους, ένα Θαλή, έναν Αναξίμανδρο, έναν Ηράκλειτο, που και σήμερα ακόμα μνημονεύονται στις επιστήμες και τα γράμματα. Αλλά και γη μεγάλης πατερικής παράδοσης, τόπος των «τριών Μεγίστων Φωστήρων της Τρισηλίου Θεότητος», των τριών Ιεραρχών και πατέρων των γραμμάτων, με την καθοριστική συμβολή τους για τη συμφιλίωση και τη συνέχεια ανάμεσα στο αρχαιοελληνικό και το χριστιανικό πνεύμα. Ένας κόσμος που και στη σύγχρονη εποχή είχε να επιδείξει δραστήριους και σημαντικούς επιχειρηματίες, εμπόρους, πρωτοπόρους της σύγχρονης ανάπτυξης, αλλά και μια ανθηρή εκπαιδευτική και πολιτιστική δραστηριότητα. Δίπλα σε όλα αυτά και ένας φιλειρηνικός και δραστήριος αγροτικός πληθυσμός Ελλήνων, εκατοντάδες χιλιάδες διάσπαρτοι και στη μικρασιατική ενδοχώρα. Όλα αυτά χάθηκαν, όλοι αυτοί οι άνθρωποι, αν δεν φονεύτηκαν, διώχθηκαν, ξεριζώθηκαν.

Με αισθήματα βαθύτατης συγκίνησης αποτίουμε φόρο τιμής στα αθώα θύματα της Μικρασιατικής Καταστροφής. Φέρνουμε στο νου όλους εκείνους τους ανθρώπους, περισσότερο γυναικόπαιδα, που έφυγαν κατατρομοκρατημένοι, με φρίκη στα μάτια και ανεπούλωτα τραύματα στη ψυχή, αφήνοντας πίσω το σπίτι, το βιός τους όλο, και τον τόπο τους. Φέρνουμε στο νου τις σφαγές, τους βιασμούς και τις απάνθρωπες βιαιοπραγίες. Νοερά αναπολούμε τη λάμψη της Σμύρνης, που ήταν τότε μια αληθινή μητρόπολη και την έκαμαν στάχτη. Την Πόλη τη Βασιλεύουσα, που μπορεί να μην ήταν πια καθαρά ελληνική πόλη, αλλά είχε ελληνική την ψυχή, το νεύρο και τον ζωτικό ιστό. Την πρώτη τον καιρό εκείνο ελληνική πόλη σε πληθυσμό. Όπως και όλους τους άλλους προσφιλείς και ξακουστούς τόπους. Αϊβαλί, Προύσα, Ανδριανούπολη, Νίκαια, Αϊδίνι, Καλλίπολη, Ραιδεστός, Άσσος, Νικομήδεια, Πρίγκηπος, Μύρα, Σπάρτη Πισιδίας και τόσοι και τόσοι άλλοι ακόμα…

Αν και με κάποια καθυστέρηση ομολογουμένως, το 1998 η Βουλή των Ελλήνων ψήφισε ομόφωνα την ανακήρυξη «της 14^ης Σεπτεμβρίου ως ημέρας εθνικής μνήμης της γενοκτονίας των Ελλήνων της Μικράς Ασίας από το Τουρκικό Κράτος». Το 2002, η Κυπριακή Πολιτεία με νόμο καθιέρωσε τη 14^η Σεπτεμβρίου ως επίσημη Ημέρα Μνήμης και Τιμής για τον Ελληνισμό της Μικράς Ασίας και τη Μικρασιατική Καταστροφή. Τον Δεκέμβριο 2007, η Διεθνής Ένωση Μελετητών Γενοκτονιών αναγνώρισε τη γενοκτονία των Ελλήνων, μαζί με τη γενοκτονία των Αρμενίων.

Φέτος, στα εκατό χρόνια, με σχετικές αποφάσεις του Υπουργικού Συμβουλίου, ανακηρύξαμε και στην Κύπρο το 2022 έτος μνήμης για την Καταστροφή του 1922, αλλά και αποτίμησης της προσφοράς του Μικρασιατικού Ελληνισμού. Η Κύπρος που, όπως κι άλλοι τόποι Ελλήνων παντού, υποδέχτηκε και έδωσε μια δεύτερη πατρίδα σε Μικρασιάτες πρόσφυγες, συνενώνεται με τον υπόλοιπο Ελληνισμό σε μια προσπάθεια μνήμης, ιστορικής συνείδησης και αναστοχασμού. Στο πλαίσιο αυτής της προσπάθειας, και ενισχύοντας πρωτοβουλίες και από αρκετούς άλλους κοινωνικούς φορείς, το Υπουργείο Παιδείας διοργανώνει -σε συνεργασία και με τον Σύνδεσμο Μικρασιατών Κύπρου- σειρά εκδηλώσεων και δράσεων για την επέτειο των εκατοντάχρονων, τη μνήμη και τη συνεισφορά του Μικρασιατικού Ελληνισμού στον ευρύτερο Ελληνισμό και στον υπόλοιπο κόσμο, αλλά και στην Κύπρο ιδιαίτερα.

Μικρασιατική Καταστροφή, η τραγική κατάληξη της μικρασιατικής εκστρατείας. Λαμβάνοντας υπόψη τι διαμείφθηκε, τα αιμοσταγή δείγματα γραφής που είχαν ήδη δώσει οι Νεότουρκοι του Μουσταφά Κεμάλ που διαδέχονταν την οθωμανική εξουσία, από τη δεκαετία του 1910-20, η Ελλάδα δεν επιβουλεύθηκε το τουρκικό κράτος. Ο ελληνικός στρατός προχώρησε στη Σμύρνη και την Προύσα σε έργο σωστικό και απελευθερωτικό.

Μικρασιατική Καταστροφή, η τραγική απόληξη και του μεγάλου εθνικού διχασμού που προηγήθηκε. Κανένα ίσως άλλο από τα συντρέχοντα αίτια δεν επηρέασε όσο εκείνος ο απίστευτα τυφλός και ολοκληρωτικός εθνικός διχασμός που προηγήθηκε. Ο βαθύς διχασμός που ήρθε να προστεθεί και να επιδεινώσει τις άλλες τεράστιες δυσκολίες και τα παιχνίδια συμφερόντων των διεθνών Δυνάμεων. Γιατί όλα τα άλλα δεν ήταν ακριβώς στα χέρια των Ελλήνων. Σπρωγμένα όμως από το διχασμό, τα ίδια τα χέρια των Ελλήνων έβγαλαν τα δικά μας τα μάτια.

Μετά την κατάρρευση του μετώπου στην ενδοχώρα, η καταστροφή και η εγκατάλειψη της Σμύρνης ήταν η τελευταία πράξη του δράματος που οδήγησε σε στρατιωτική ήττα και συντριβή. Ακολούθησε ο ξεριζωμός ενός ολόκληρου κόσμου. Ενάμιση εκατομμύριο Έλληνες διώχτηκαν από την πατρώα γη. Οι σφαγές, οι λεηλασίες και η προσφυγιά που ακολούθησαν, ήρθαν ως αποκορύφωμα μιας συστηματικής προσπάθειας εξόντωσης του ελληνικού στοιχείου από τα ιερά χώματα της Μικράς Ασίας. Τερματίστηκε έτσι βίαια η τρισχιλιετής παρουσία του στον τόπο εκείνο που υπήρξε επίκεντρο του ελληνικού πολιτισμού. Γίνεται λόγος για 700.000 νεκρούς. Αμερικανός πρόξενος στη Σμύρνη τον καιρό εκείνο, ο Τζορτζ Χόρτον υπολόγισε ότι οι Έλληνες που εξοντώθηκαν στη διάρκεια των εθνικών εκκαθαρίσεων από τους Νεότουρκους ξεπέρασαν το εκατομμύριο…

Μεγάλη φορητή εικόνα του Αγίου Χρυσοστόμου Σμύρνης, η οποία έγινε πριν μερικούς μήνες από τον Κύπριο ζωγράφο -αγιογράφο Χαράλαμπο Επαμεινώνδα με δαπάνη της Εκκλησιαστικής Επιτροπής του Ι.Ν. Παναγίας Φανερωμένης Λευκωσίας

Ο Μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος, μια ξεχωριστή και εμπνευσμένη ηγετική μορφή με οξύ πολιτικό αισθητήριο, ενεργό δράση στα πολιτικά τεκταινόμενα και πλούσια, πολύμορφη προσφορά, αναδείχτηκε σε ηρωική μορφή της Ορθόδοξης Εκκλησίας μας. Συνέδεσε την τύχη του με τη μαύρη μοίρα που βρήκε το ποίμνιο του. Μετά την ανακατάληψη της Σμύρνης από τον τουρκικό στρατό επέλεξε να μείνει στην πόλη και έτσι βρήκε φρικτό θάνατο, κατακρεουργούμενος από τον φανατισμένο τουρκικό όχλο στις 27 και 28 Αυγούστου 1922, κατόπιν εντολής του Νουρεντίν πασά. Με το εκούσιο μαρτύριο του, ο Χρυσόστομος Σμύρνης, σε ηλικία πενήντα πέντε ετών, έγινε μιμητής των μαρτύρων της πίστεως και της ελευθερίας, σύμβολο αυταπάρνησης. Με μια κίνηση που θυμίζει εκείνη του Εθνομάρτυρα Αρχιεπισκόπου Κυπριανού, ένα αιώνα νωρίτερα στη Λευκωσία.

Γενοκτονίες Ασσυρίων/Χαλδαίων, Αρμενίων και Ποντίων, από το 1914-1915 και μέχρι το 1919-1920. Μαζική φονική εξόντωση των Μικρασιατών Ελλήνων το 1922. Γενοκτονίες, εθνικές εκκαθαρίσεις, βιαιοπραγίες, αρπαγές και φονικό. Τέτοια είναι τα θεμέλια του νέου τουρκικού κράτους. Στις στάχτες της κατεστραμμένης ομορφιάς της Σμύρνης θέλησαν να στεριώσουν νεοτουρκική συνείδηση. Δυστυχώς, τα ίδια εκείνα ένστικτα βίας και επιθετικότητας φαίνεται να επιβιώνουν και σήμερα.

Η φρικαλεότητα της βίαιης αρπαγής, της συστηματικής τρομοκρατίας και των μαζικών δολοφονιών ήταν ήδη η κληρονομιά του νέου τουρκικού κράτους, από τις δεκαετίες του 1910 και 1920. Η επί πολεμικής σκηνής εργώδης προώθηση και εξώθηση των πιο άγριων πρωτόγονων και φονικών ενστίκτων βίας και ασέλγειας, που κατέστρεψαν εκατοντάδες χιλιάδες αθώες ζωές και τόσα δημιουργήματα πολιτισμού, είναι σαν θεμέλιο του νεοτουρκικού κράτους. Σαν τραγική ειρωνεία Ιστορίας, ο κατ’ ακρίβειαν άπελπις, αλλά επιδεικτικά θρασύς Τούρκος ηγέτης και μαζί του όλος ο κρατικός μηχανισμός της Άγκυρας, έρχεται σήμερα να επισείει αυτή τη φρικαλέα μνήμη και να απειλεί τον Ελληνισμό, επιβουλευόμενος το Αιγαίο και επιδιώκοντας αποσταθεροποίηση.

Τι δουλειά έχει όμως το τουρκικό κράτος στα νησιά του Αιγαίου που από τους ομηρικούς χρόνους ευλογήθηκαν από τον ελληνικό πολιτισμό; Μήπως εκείνο που γυρεύουν δεν είναι άλλο από τον εθνικά επιλεκτικό εμπρησμό της Σμύρνης τον Σεπτέμβριο 1922, με όλα τα μισάνθρωπα και φονικά ένστικτα που ακολούθησαν;

Μέρες Σεπτεμβρίου 1922, ο Μουσταφά Κεμάλ παρακολούθησε νηφάλιος και ικανοποιημένος από το μπαλκόνι του τη θαυμαστή μητρόπολη της Σμύρνης να παραδίδεται σε φλόγες κολαστηρίου. Ο ίδιος Κεμάλ που είχε αποβιβαστεί στις 19 Μαϊου 1919 στη Σαμψούντα με στόχο να εξολοθρεύσει την από αιώνων εστία του Ποντιακού Ελληνισμού και αιματοκύλησε μέχρι αφανισμού τους Ποντίους.

Ρίζες και καταβολές και της σημερινής επιθετικής υστερίας του ερντογανικού τουρκοϊσλαμιστικού κράτους είναι εκείνη η δολοφονική μανία που αφάνισε εκατοντάδες χιλιάδες αθώους Έλληνες της Μικράς Ασίας. Γι’ αυτό κι εμείς εδώ στην Κύπρο, με εδάφη κατεχόμενα από την Τουρκία, πολιορκημένοι και συνεχώς απειλούμενοι, οφείλουμε να μείνουμε σε εγρήγορση και να έχουμε συνείδηση της πραγματικότητας, αλλά και ακέραια ιστορική συνείδηση. Να μην παρασυρόμαστε από αποπλανητικά μηνύματα ή και ψευδεπίγραφες θεωρίες.

Από τότε, «μαύρη νύχτα κι ανάστερη» για τη Μικρά Ασία. Βαρύς ο πόνος του ξεριζωμού, μνήμες ανεπούλωτου τραύματος…

Με ένα κομπόδεμα από μνήμες βρέθηκαν τότε και στα παράλια της Κύπρου πρόσφυγες από τη Μικρασία. Καταδυναστευόμενη όμως από την αγγλική κατοχή, δεν μπόρεσε τότε η ιδιαίτερη πατρίδα μας να κάμει ακριβώς εκείνο που υπαγόρευαν η ψυχή των ανθρώπων της και οι από αιώνων στενοί δεσμοί με τον ελληνισμό της Μικράς Ασίας. Ο Άγγλος δυνάστης επέβαλε… ποσοτικό περιορισμό και οικονομικές εγγυήσεις για την υποδοχή προσφύγων. Παρ’ όλα αυτά, εκτός των Βρετανών και άλλων, έφτασαν και στην Κύπρο πολλοί Έλληνες Μικρασιάτες πρόσφυγες. Οι Έλληνες της Κύπρου τους αγκάλιασαν αδελφικά. Ένθερμα ανταποκρίθηκαν σε εράνους που οργάνωσαν οι επιτροπές «επί του εθνικού αγώνος», σε συνεργασία με την Αρχιεπισκοπή, τις Μητροπόλεις και τα Δημοτικά Συμβούλια σε πόλεις και χωριά. Συνέλεγαν τρόφιμα και είδη ένδυσης για να καλύψουν τις πρώτες ανάγκες των προσφύγων και ακολούθως φρόντιζαν τους πονεμένους αδελφούς τους για διαμονή και εργασία. Ιδιαίτερα πλούσια και πολύπλευρη ήταν η προσφορά αυτού του Ιερού Ναού Παναγίας Φανερωμένης. Η στήριξη των Μικρασιατών προσφύγων υπήρξε δείγμα της εθνικής αλληλεγγύης που κατ’ επανάληψη εκδηλώθηκε ανάμεσα στους Έλληνες της Κύπρου και τον ευρύτερο Ελληνισμό.

Πάντως, είχε και για την Κύπρο μια ιδιαίτερη ξεχωριστή επίδραση η τραγωδία του μικρασιατικού ελληνισμού, αφού με την άλωση και το διωγμό, αίφνης κι αυτή ξωμάκραινε γεωγραφικά από τον πλησιέστερο ελληνικό κορμό.

Μένοντας πια εδώ, ανάμεσα μας, οι μικρασιάτες βρήκαν νέα πατρίδα με την ίδια γλώσσα και την ίδια πίστη και μας έφεραν ως ευλογία και δική τους συνεισφορά τον προαιώνιο πλούτο της Μικρασίας που είχαν μέσα τους. Με την ίδια τη ζωή τους ενσάρκωσαν τον εμπνευσμένο λόγο του νομπελίστα μικρασιάτη Γιώργου Σεφέρη: «Ο άνθρωπος έχει ρίζες, κι όταν τις κόψουν πονεί». Καταφέραμε να μην κοπούν ολότελα οι ρίζες εκείνες, ένωσαν τη μοίρα τους με τους Κυπρίους και έριξαν ρίζες ξανά στον τόπο αυτό. Τόπο που, μέσα από μοίρα τραχιά, κι ο ίδιος υποφέρει από τουρκική επίθεση και επιζητεί ακόμα σήμερα την ελευθερία του…

Έχοντας υποστεί την απίστευτη και τόσο συγκλονιστική μετάπτωση, από την πρόσκαιρη θριαμβευτική εμπειρία της απελευθέρωσης από τον Ελληνικό Στρατό στην υποχώρηση και την ήττα, οι Μικρασιάτες τρομοκρατημένοι και συντετριμμένοι, αλλά εν τέλει με βουβή αξιοπρέπεια πέρασαν τη ζωή στην άλλη όχθη. Μέσα στην απόλυτη στέρηση και ατέλειωτες ταλαιπωρίες, επιδόθηκαν στον αγώνα της αναδημιουργίας. Διασκορπισμένοι σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας, αλλά και στον κόσμο όλο. Συνέχισαν και βρήκαν ξανά ρυθμό στη ζωή τους, εμβολιάζοντας το σύγχρονο ελληνισμό με την παράδοση, τις αρετές και την κληρονομιά που έφεραν μέσα τους. Στη ροή των εκατό χρόνων που πέρασαν από τότε, όπου βρέθηκαν, μπορώ να πω ότι έχουν προσφέρει πολύ περισσότερα από όσα μπόρεσαν οι τόποι υποδοχής να τους δώσουν.

Θυμόμαστε και μνημονεύουμε τις εκατοντάδες χιλιάδες θύματα της τουρκικής βαρβαρότητας. Όσους μαρτύρησαν, έμειναν άταφοι, άκλαυτοι, χωρίς καντήλι.

Απηχώντας τα αισθήματα του κυπριακού ελληνισμού, η κυπριακή Πολιτεία μνημονεύει και τιμά τα θύματα της Μικρασιατικής Καταστροφής. Μαζί με το επιμνημόσυνο χρέος μας υπάρχει, όμως, και ανάγκη για περισυλλογή και αναστοχασμό. Η πλούσια κληρονομιά της Ιωνίας και της Πόλης, του Πόντου και της Καππαδοκίας, οι πνευματικές καταβολές από τον Όμηρο και τον Ηρόδοτο, τους τρεις ιεράρχες ή έναν Σεφέρη, μας δίνουν τη δύναμη για να επιζητήσουμε ομοψυχία και φρόνημα. Ας κρατήσουμε τις αξίες εκείνες που έκαναν την των Ελλήνων Μικρά Ασία να λάμπει.

*Επιμνημόσυνος λόγος του Υπουργού Παιδείας, Αθλητισμού και Νεολαίας κ. Πρόδρομου Προδρόμου στο μνημόσυνο Μνήμης και Τιμής στη Μικρά Ασία, που τελέστηκε σήμερα στον Ι. Ν. Παναγίας Φανερωμένης ,  στη Λευκωσία.