Τα Βαλκάνια των Αρχιεπισκοπών Αχριδών (1018) και Αχρίδος (2022)
Του Μητρ. Αρκαλοχωρίου, Καστελλίου & Βιάννου
Ανδρέα
Καθηγητή Θεολογικής Σχολής Α.Π.Θ.*
α) Από την Αχριδών (1018) του αυτοκράτορα Βασιλείου Β΄
στην Αχρίδος (2022) του Βαρθολομαίου Α΄
Ο πολιτισμός στη μικρή γειτονιά μας, στα Βαλκάνια, και κατά την πιο λόγια ονομασία, στη Χερσόνησο του Αίμου, δημιουργήθηκε από την πολιτιστική, Ορθόδοξη, εκκλησιαστική κοσμογονία της Κωνσταντινούπολης. Της πρωτεύουσας των δύο συνεχόμενων αυτοκρατοριών. Με το Βυζάντιο της Ρωμιοσύνης και την Οθωμανική αυτοκρατορία που ακολούθησε. Αυτοκράτορας Ορθόδοξος (330 – 1453) και Σουλτάνος Μουσουλμάνος (1453 -1923).
Σ’ αυτό το πολιτιστικό Κωνσταντινουπολίτικο χωνευτήρι, θα διαμορφωθεί η ταυτότητα των Βαλκανίων και της Αχρίδος. Ο αυτοκράτορας Βασίλειος Β΄, το 1018 δημιούργησε την Αρχιεπισκοπή Αχριδών, με τα σπουδαία και λαμπρά επιτεύγματά της, υπό την καταλυτική εκκλησιαστική επίδραση και επιρροή της εν Κωνσταντινουπόλει Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας.
Ο Βασίλειος Β΄ ο Μακεδών, μετά την ήττα των Βουλγάρων στη μάχη του Κλειδίου, το 1014, ίδρυσε, το 1018, την Αρχιεπισκοπή Αχριδών, για να αναπτύξουν οι, ως επί το πλείστον, σλαβόφωνοι πληθυσμοί, τους θρησκευτικούς των θεσμούς και να οργανώσουν τη ζωή των. Το επίτευγμα του Βασιλείου Β΄ εστέφθη με δυσεύρετη επιτυχία. Έχουμε μία μακρά ειρηνική περίοδο ελληνοσλαβικής συμβίωσης και συνύπαρξης με την Αρχιεπισκοπή Αχριδών, να εκτείνεται και σε περιοχές της σημερινής επικράτειά των: Ελλάδας, Βουλγαρίας, Αλβανίας, Σερβίας και Βόρειας Μακεδονίας.
Η Αρχιεπισκοπή Αχριδών απόκαμε και καταργήθηκε το 1767, με Σουλτάνο τον Μουσταφά Γ΄ και Οικουμενικό Πατριάρχη τον Σαμουήλ Χαντζερή. Την επανασύστησε ο Μεγάλος Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος, ως Αρχιεπισκοπή Αχρίδος με την Πράξη του 2022, κι έτσι επανέκτησε εκκλησιαστική κανονικότητα και κοινωνία με τις άλλες Ορθόδοξες Εκκλησίες.
Δέκα αιώνες και δέκα χρόνια μετά την ίδρυση της Αρχιεπισκοπής Αχριδών, το 2018, επανέρχεται στη ζωή της Εκκλησίας, ως Αρχιεπισκοπή Αχρίδος περιλαμβάνουσα πλέον τα γεωγραφικά όρια του νέου κράτους της Βόρειας Μακεδονίας. Γι’ αυτό και ο πληθυντικός, «Αχριδών», γίνεται ενικός «Αρχιεπισκοπή Αχρίδος».
Με την Πράξη του 2022, έχουμε ένα τέλος και μια νέα αρχή. Το ιστορικό όνομα με τις λαμπρές μνήμες του παρελθόντος «διά τας καιρικάς περιπέτειας», καλείται από την Πρωτόθρονη Εκκλησία της Κωνσταντινουπόλεως να διακονήσει τα νέα δεδομένα της Εκκλησίας του κράτους της Βόρειας Μακεδονίας. Στις περιπέτειες του ονόματός της προηγήθηκαν οι ονομασίες των εθνικών κρατών Βουλγαρίας, Τουρκίας και Ελλάδος, όπου τα ονόματα ενδύονται πλέον με το κύρος και τη δυναμική του έθνους, παρόλο που σε προηγούμενους αιώνες είχαν μία διαφορετική, ειδωλολατρική ή άλλη απαξιωτική σημασία.
β) Η κοινή μας μοίρα
Στα Βαλκάνια της χθεσινής και προχθεσινής ημέρας τα ζήσαμε όλα. Πολλάκις τα κατεβάσαμε αιματοβαμμένα στον Άδη. Ευτυχώς όμως οι αναστάσεις «σ’ αυτή τη γειτονιά και βράδυ και πρωί», έχουν μεγαλύτερη διάρκεια, από τις τριήμερες ταφές του Άδη. Με τις εθνοκτονίες, τις εθνοκαθάρσεις και τους αναγκεμένους πρόσφυγες, από ανταλλαγές πληθυσμών.
Όμως όλοι μαζί τραγουδήσαμε, με τις παραλλαγές του, «Τό τραγούδι του νεκρού αδελφού», στα ελληνικά, της «Βόϊκας» στα ρουμανικά, «Η κόρη και τ’ αδέλφια της» στα σερβικά, «Λάζαρ και Πετκάκα» στά βουλγαρικά, «Μια μηλιά εφύτρωσε», στα σλαβομακεδονικά.
Ο Ρήγας Φεραίος (1757-1798) κατέστρωσε στους οραματισμούς του τα άλλα Βαλκάνια. Τα μετασχηματισμένα, της συμφιλίωσης και της καταλλαγής «με τη φωτεινή και βαθιά ανθρώπινη βαλκανική ψυχή», με πρωτεύουσα το κέντρο του πολιτιστικού των παρόντος και παρελθόντος. Την Κωνσταντινούπολη. Στην Πόλη, οι θρησκευτικές της ελίτ (Ορθόδοξοι, Μουσουλμάνοι, Εβραίοι, Αρμένιδες, Φράγκοι), το 1862, μέσα από τους Γενικούς Κανονισμούς, οραματίστηκαν τη διάσωση της αυτοκρατορίας με τον μετασχηματισμό της. Στοιχειοθέτησαν και έθεσαν σε λειτουργία τους Γενικούς Κανονισμούς, μικρά συντάγματα, ένα για κάθε θρησκευτική πυραμίδα, για κάθε μιλέτ. Ένα μικτό σύστημα διοίκησης με δύο πόλους, το θρησκευτικό και το συνταγματικό.
Οι Γενικοί Κανονισμοί άργησαν. Ο Βίσμαρκ με τον Γουλιέλμο, το 1871, ενοποιούσαν την Γερμανία, ενώ το 1870 ο Καβούρ με τον Βίκτορα Εμμανουήλ, ενοποιούσαν την Ιταλία. Οι κύβοι είχαν ριχτεί και στην Ευρώπη είχε κερδηθεί η μάχη των εθνικών κρατών, με την χαρακτηριστική έκφραση του Καβούρ: «Φτιάξαμε την Ιταλία, τώρα να φτιάξουμε και τους Ιταλούς». Ακολουθεί η διεύρυνση, η ενδυνάμωση και ισχυροποίηση των κρατών μας, με τους βαλκανικούς πολέμους του 1912-1913.
Η ζωή τα έχει όλα. Και τα Βαλκάνια είναι ζωή. Συνεπώς, έχουμε δημιουργία, οράματα, πάθη αλλά και κλέη. Σ’ αυτή τη γειτονιά μας, της κωνσταντινουπολίτιδας μήτρας, σ’ αυτό τον βαλκανικό μονόδρομο της ζωής μας, να περπατούμε, να συναντιόμαστε και να δημιουργούμε, ανοίγοντας τον δρόμο ο ένας για τον άλλον. Να δίνουμε το χέρι, ο γείτονας στον άλλο γείτονα. «Τους γείτονες τους βρίσκεις, δεν τους επιλέγεις», λέει μία παροιμία μας. Τους αδελφούς μας, Ορθόδοξους χριστιανούς, με την κανονική τους Εκκλησία, την Αρχιεπισκοπή Αχρίδος, τους καλωσορίζουμε στο κοινό ποτήριο. Στη Θεία Ευχαριστία του μυστηρίου της Μίας, Αγίας, Καθολικής και Αποστολικής Εκκλησίας. Θα συνυπάρχουμε με την ειρήνη, «την πάντα νουν υπερέχουσα». Την επίγεια και ουράνια. Την ορατή και αόρατη.
γ) Γιατί όχι κι εμείς;
«Και εγένετο ταυτότητα και κράτος εθνικό», το 2019 για το βαλκανικό μας στερνοπαίδι, με σύνταγμα και κοινοβούλιο. Ανάστημα κι αυτό της γαλλικής επανάστασης, διαμορφώνει, μέσα από απροσδόκητες πολιτικές συγκυρίες από τα μέσα του 20ού αιώνα την τελευταία εθνική ταυτότητα των Βαλκανίων, εν μέσω των δικών του αφηγημάτων, όμως σε μία διελκυστίνδα δυσνόητου και ακατανόητου. Ανέβηκε και το στερνοπαίδι μας, η Δημοκρατία της Βόρειας Μακεδονίας, στο τρένο της διάβασης, από τη θρησκευτική βιωματική εμπειρία, στις συναισθηματικές φορτίσεις του εθνικού ονείρου, που τελικά όλους μας αφήνει αδικημένους, ιδιαίτερα όταν φτάσουμε στους χρόνους της ωριμότητάς μας και μετά.
Δεν θα έλθει και για τους «Μακεντον Ορτοντοξ», του Στρατή Μυριβήλη, ο καιρός που θα καίνε στο εθνικό τους κέντρο, τα Σκόπια, το εθνικό τους σύμβολο; Τη σημαία. Και το γεγονός θα προσπερνιέται σχεδόν απαρατήρητο, ίσως και να αποτελεί τίτλο τιμής για περαιτέρω ανέλιξη.
Στη λειτουργία του κοινοβουλευτισμού, ο στρατός διαδραμάτισε ουσιαστικό ρόλο. Ενδεικτικά: Σύνταγμα 1843 και κίνημα Γουδί,1909, στην Αθήνα. Κίνημα Νεότουρκων, 1908, στη Θεσσαλονίκη. Το πέρασμα από τις θρησκευτικές κοινότητες στο πολιτικό σχήμα του έθνους-κράτους με αυτές τις διεργασίες, μάλλον επέφερε, δημιούργησε και διαμόρφωσε αθεράπευτη σύγχυση στις θρησκευτικές συνειδήσεις των ενοικούντων τη γη των Βαλκανίων.
Οι πρώτες γενιές των ανθρώπων του ιδρώτα της καθημερινότητας, κυρίως αγρότες και ποιμένες, τυχαία προσλαμβάνουν στο κράτος τον πολιτικό άνδρα, ως επίγειο λυτρωτή και τον βλέπουν ως ένα μεσσία. Το δίπολο Βενιζέλος, Κωνσταντίνος, το ανάθεμα του Βενιζέλου στον 20ό αιώνα, αλλά και στον 21ο αιώνα η εικόνα του γέρου Καραμανλή, μέσα σε σύνολο εικόνων με αγίους, σε γραφείο ανώτατου πολιτικού προσώπου, δεν συνθέτουν σαφέσταστη έκφραση θρησκειοποιμένης πολιτικής σκέψης και πρακτικής, στη μεταβατική πορεία, από την κυρίαρχη εμπειρική και αποκαλυπτική θρησκευτική συνείδηση και ταυτότητα, στην ιδεολογική πρόσληψη της πολιτικής. Η γιαγιά στη Μεσαρά φώναξε τον πρώην βουλευτή Μάνο Φραγκιαδουλάκη και του έδειξε τη φωτογραφία του στο εικονοστάσι της.
Ο Τσώρτσιλ προσπάθησε, μέσα από μία άλλη πολιτιστική ταυτότητα, την αγγλοσαξωνική, να ερμηνεύσει το βαλκανικό μας μυστήριο και αποφάνθηκε ότι «τα Βαλκάνια παράγουν περισσότερη ιστορία από αυτήν που μπορούν να καταναλώσουν». «Ανέγνως, αλλ’ ουκ έγνως», θα έγραφε ο Καβάφης.
Στο βαλκανικό στερνοπαίδι των Σκοπίων, χωρίς να αποσιωπώ τη δυναμική αλβανική, μουσουλμανική παρουσία στο κράτος του, δε θ’ ακολουθήσει και σ’ αυτό η δημογραφική συρρίκνωση, με την εγκατάσταση αλλοδαπών. Κι αλλιώς δεν γίνεται. Ποιοι θα καλλιεργήσουν και θα μαζέψουν τις ελιές, τα κεράσια, τα πορτοκάλια; Ποιοι θα δουλέψουν στην οικοδομή και την ανακαίνιση των διαμερισμάτων; Και ποιοι θα μας γηροκομήσουν.
Ο οικουμενικός μας κοσμοπολίτης Καβάφης έγραψε, «Η μυστική βοή τους έρχεται των πλησιαζόντων γεγονότων… ενώ εις την οδόν έξω, ουδέν ακούουν οι λαοί». Και βεβαίως στους «Βαρβάρους» συνόψισε, με το κοφτερό ελληνιστικό ιστορικό του μάτι, τα γενόμενα στην πορεία όλων των πολιτισμών.
*Τα ενυπόγραφα κείμενα απηχούν τις απόψεις των συγγραφέων τους.
ΦΩΤΟ ΕΠΑΝΩ: Φορητή εικόνα του Βασιλείου Βουλγαροκτόνου , ιδρυτή της Αρχιεπισκοπής Αχριδών (1018) ΠΗΓΗ: culture.gov.gr
