Το μοναδικό φαινόμενο του ελληνισμού της Πόλης

Του Νίκου Βατόπουλου*

Η έκδοση της διατριβής του καθηγητή Γιώργου Α. Γιαννακόπουλου (πρώην διευθυντή των Γενικών Αρχείων του Κράτους) με θέμα τον «Ελληνικό Φιλολογικό Σύλλογο Κωνσταντινουπόλεως (1861-1922)» είναι ένα σημαντικό βήμα για τη βαθύτερη γνώση και κατανόηση του ελληνισμού της Πόλης.

Ο Γιώργος Γιαννακόπουλος έχει μελετήσει εις βάθος την περίπτωση του Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου, τον ιστορικό αυτό Σύλλογο, που η συγγραφέας Τατιάνα Σταύρου είχε αποκαλέσει «Υπουργείο Παιδείας του Αλύτρωτου Πολιτισμού», και μας παραδίδει ένα πυκνό σε πληροφορίες σώμα γνώσης, ικανό να προκαλέσει μια ισχυρή ανανέωση ενδιαφέροντος για το πολιτισμικό αποτύπωμα του ελληνισμού επί Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Άλλωστε, όπως τόσο εύστοχα επισημαίνει στον πρόλογό του ο ιστορικός Ευάνθης Χατζηβασιλείου, η σύγχρονη προσέγγισή μας στην τεράστια συμβολή του Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου Κωνσταντινουπόλεως και εν γένει στο φαινόμενο της πολιτιστικής ακμής των Ρωμιών, πρέπει να γίνεται με όρους ιστορικού ρεαλισμού, με γνώμονα δηλαδή ότι η ελληνική κοινότητα δρούσε στο πλαίσιο μιας Αυτοκρατορίας.

Η βαθιά πνευματική εργασία του Γιώργου Γιαννακόπουλου αντανακλά αυτήν ακριβώς τη δυνατότητα πολιτιστικής ακμής σε συνθήκες αυτοκρατορίας. Με την ανάδυση του τουρκικού εθνικισμού, οι συνθήκες μεταβάλλονται. Η έκδοση πραγματοποιήθηκε χάρη στην πρωτοβουλία του Συλλόγου Κωνσταντινουπολιτών και του προέδρου του, κ. Αντώνη Λαμπίδη.

Ο Σύλλογος Κωνσταντινουπολιτών, «ο οποίος ιδρύθηκε το 1928 με έδρα την τότε Κοινότητα Καλλιθέας, απαρτίστηκε από διακεκριμένα μέλη του Φιλολογικού Συλλόγου, που είχαν καταφύγει στην Ελλάδα μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή». ( Στην φωτογραφία αριστερά ο Γιώργος Α. Γιαννακόπουλος).

Η έκδοση αυτή, με τον χαρακτηριστικό υπότιτλο «Η ελληνική Παιδεία και Επιστήμη ως Εθνική Πολιτική στην Οθωμανική Αυτοκρατορία», συμβάλλει σε μια ευρύτερη αυτογνωσία σε σχέση με την πορεία του ελληνισμού την εποχή των μεταρρυθμίσεων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία του 19ου αιώνα και αργότερα με την ανάδυση των εθνικών κρατών. Η ακμή του πολιτισμού των Ελλήνων της Πόλης είχε βάση την οικονομική επιφάνεια, την κοινωνική ευρυχωρία και την περιορισμένη πολιτική ισχύ στο περιβάλλον της Αυτοκρατορίας.