Αποθνήσκειν στον 21ο Αιώνα
Είναι η ευθανασία έγκλημα; Έχει ηθική αξία η διάκριση ενεργητικής και παθητικής ευθανασίας; Ποια είναι η σχέση της ευθανασίας με το ιατρικό καθήκον;
Του Κωνσταντίνου Ν. Φελλά*
Ο φιλόσοφος Σενέκα έγραφε στα πρώτα έτη μ.Χ. στην Επιστολή 1, “Περί της Αξίας του Χρόνου”
“Ποιόν μπορείς να μου δείξεις που να δίνει αξία στον χρόνο του, που να υπολογίζει την αξία της κάθε μέρας, που να καταλαβαίνει ότι καθημερινά πεθαίνει; Λανθανόμαστε όταν φανταζόμαστε τον θάνατό μας να καταφτάνει στο μέλλον. Το μεγαλύτερο μέρος του θανάτου έχει ήδη περάσει. Όσα χρόνια αφήσαμε πίσω μας είναι ήδη στα χέρια του θανάτου.”
– Σενέκα, Επιστολή 1, “Περί της Αξίας του Χρόνου”
Το απόφθεγμα μοιάζει να έχει γραφτεί για την εποχή μας, όπου τον χρόνο τον μετράμε με ρυθμούς παραγωγικότητας και χρηματική αξία, ενώ ο θάνατος παραμένει ο εχθρός που δεν τολμούμε τις περισσότερες φορές να ονοματίσουμε καν, έννοια μιαρή που κλείνουμε σε Νοσοκομεία, Κλινικές και Μονάδες Εντατικής Θεραπείας και την οποία καλύπτουμε με περίτεχνους χαρακτηρισμούς, ενώ παρακολουθούμε με κρυφή αγωνία την επιστήμη να κυνηγά το ελιξίριο της τεχνο-αθανασίας.
Ο Καθηγητής Κωνσταντίνος Ν. Φελλάς (ΦΩΤΟ: Χρίστος Λαζανιάς)
Τα ΜΜΕ προβάλλουν διαρκώς μια εξιδανικευμένη εικόνα της νιότης – δεν θέλουμε απλά να είμαστε αθάνατοι, θέλουμε να είμαστε αιώνια νέοι και όμορφοι. Ο θάνατος και το γήρας δεν έχουν θέση στις ψηφιακά αναβαθμισμένες ζωές μας, κι εφόσον δεν μπορούμε να τα εξαλείψουμε τελείως, το λιγότερο που μπορούμε να κάνουμε είναι να τα εναποθέσουμε στην κατακόμβη της λήθης μέχρι την ώρα που θα δούμε κατά πρόσωπο τον Θεριστή.
Το ξέσπασμα της ‘βουβωνικής πανώλης ή πανούκλας’ τον 14ο αιώνα, στοίχισε τις ζωές σχεδόν των δύο τρίτων του πληθυσμού της Ευρώπης. Η πανούκλα κατάφερε ένα ομοιόμορφα θανατηφόρο χτύπημα στο λαό της Ευρώπης και λιγότερο από μια εβδομάδα χώρισε την πρώιμη ασθένεια από τον θάνατο. Εμπνευσμένη από τις δυνητικά αιώνιες συνέπειες της ανάρμοστης προσοχής στο θάνατο και τον ίδιο το θάνατο, η Εκκλησία ανταποκρίθηκε με μια έκκληση για την άρθρωση ενός ‘Ars Moriendi’, αλλιώς ‘Τέχνη του Αποθνήσκειν’, που θα μπορούσε να καθοδηγήσει τους λαϊκούς στην προθανάτια προετοιμασία τους. Αυτή η πρωτοβουλία γέννησε στη συνέχεια ένα κύμα λογοτεχνίας που απέκτησε μαζική απήχηση, διαχύθηκε ευρέως και διαμόρφωσε θρησκευτικές και κοσμικές πρακτικές στη Δύση για αρκετά χρόνια.
Αργότερα, τον 19ο αιώνα, καθώς οι Δυτικές κοινωνίες ασχολούνταν όλο και περισσότερο με την τέχνη της ζωής, οι πρακτικές που σχετίζονταν με τον θάνατο είχαν σε μεγάλο βαθμό αδρανήσει. Τα τεχνολογικά και ιατρικά επιτεύγματα παραγκώνισαν την ενασχόληση με την ‘Τέχνη του Αποθνήσκειν’ αντικαθιστώντας τις διαδικασίες του Ars Moriendi (τέχνη του θανάτου) με διαδικασίες και πρωτόκολλα για την αποτελεσματική διαχείριση των ασθενών σε Μονάδες Εντατικής Θεραπείας (ΜΕΘ). Βασικό συστατικό στοιχείο των συζητήσεων αποτέλεσε το ζήτημα της ευθανασίας.
Η πρόσφατη ανακίνηση του ζητήματος της ευθανασίας μας παραπέμπει ξανά στη θεώρηση του θανάτου στο πλαίσιο της καθημερινότητάς μας. Δημογραφικοί, πολιτισμικοί, κοινωνικοί και οικονομικοί παράγοντες υπεισέρχονται στην προσπάθεια κατανόησης και διαχείρισης της αδιαμφισβήτητης αλήθειας του θανάτου, αναζητώντας την ορθή τοποθέτηση της επιστήμης απέναντι στους ασθενείς με επικείμενη κατάληξη. Έχουμε τελικά αποδομήσει το ταμπού του θανάτου; Η νηπενθής πραγματικότητα της κοινωνίας σήμερα χρωματίζεται έντονα ή ακόμη εντονότερα από την άρνηση της θλίψης, του πόνου και της οδύνης που προκαλούνται από την περιρρέουσα ατμόσφαιρα του θανάτου. Χάνουμε λοιπόν την απόλαυση της ζωής, στη θλίψη του τέλους.
Το πρόβλημα της ευθανασίας απασχολεί τη Βιοηθική έντονα, καθώς αναζητούνται επιτακτικά προτάσεις και διευκρινίσεις σε καίρια ερωτήματα όσα αναφύονται, για το δικαίωμα στον αξιοπρεπή θάνατο, το δικαίωμα αρνήσεως προτεινόμενης θεραπείας και την ιατρική συνδρομή στην ευθανασία. Τα ηθικά ερωτήματα για την ευθανασία στα οποία η Βιοηθική επιχειρεί να δώσει απαντήσεις, είναι πολλά και ενίοτε αντιφατικά μεταξύ τους. Μερικά από αυτά είναι τα εξής: Είναι η ευθανασία έγκλημα; Έχει ηθική αξία η διάκριση ενεργητικής και παθητικής ευθανασίας; Ποια είναι η σχέση της ευθανασίας με το ιατρικό καθήκον;
Η Εθνική Επιτροπή Βιοηθικής Κύπρου (ΕΕΒΚ) επιχειρεί να συμβάλει ουσιαστικά και εποικοδομητικά στον δημόσιο διάλογο σχετικά με την ευθανασία μέσα από μία σειρά από πρωτοβουλιών: 1) έκδοση γνώμης, 2) διεξαγωγή Παγκύπριας έρευνας αναφορικά με τις στάσεις, γνώσεις και αντιλήψεις των Κυπρίων σχετικά με την ευθανασία, 3) διεξαγωγή έρευνας ανάμεσα στα μέλη του Παγκύπριου Ιατρικού Συλλόγου αναφορικά με την ευθανασία και 4) διεξαγωγή επιστημονικής ημερίδας σχετικά με την ευθανασία.
Η διαρκώς εντεινόμενη δυναμική της ευθανασίας βρίσκει την ανθρώπινη κοινωνία αδύναμη να την αξιολογήσει και να την κατατάξει ως αποδεκτή ή όχι για το λόγο ότι είναι πρόκληση η χαρτογράφηση του θανάτου, η προετοιμασία για την αδιαμφισβήτητη έλευσή του, η σαφής αναγνώριση της θνητότητάς μας και η σύνθεση της τέχνης του Ars Μoriendi. Γιατί προϋποθέτει την ομαδική, καθαρκτική συνεύρεση της κοινότητας με το θείο και το κρυφό μας, σε μια εποχή που οι κοινωνικοί και οικογενειακοί δεσμοί έχουν χαλαρώσει, ενώ η επαφή με το θείο περνά τη δική της υπαρξιακή κρίση. Η ομαδικότητα σε διαδικασία αυτοαναγνώρισης, η συμπαράσταση και η συμμετοχή είναι σημεία αναφοράς.
Ο επανακαθορισμός της έννοιας του θανάτου αποτελεί κεντρική συντεταγμένη για τους ανθρώπους που βρίσκονται στο τέλος της ζωής τους, που καλούνται να αναλάβουν την ευθύνη δικών τους διαδικασιών στο κλείσιμο κεφαλαίων, ετοιμασία του απολογισμού τους, τον εναγκαλισμό τους με τη συμφιλίωση και την αμοιβαία συγχώρεση, για να επέλθει η ειρήνη.
Ο Καθηγητής Κωνσταντίνος Ν. Φελλάς (ΦΩΤΟ: Χρίστος Λαζανιάς)
Πώς μπορούμε να αρχίσουμε να καθορίζουμε ένα νομοθετικό πλαίσιο για την ευθανασία και μια τέχνη του «εύ αποθνήσκειν» αν δεν παραδεχτούμε πρώτα το αμετάκλητο του θανάτου; Αυτό που πλησιάζει την ουσία του Ars Μoriendi είναι η ταπεινή αποδοχή του ανθρώπινου πεπρωμένου, της ανθρώπινης θνητότητας και ευαλωτότητας. Για να το πετύχουμε αυτό πρέπει να εντάξουμε εκ νέου τον τρόπο που αντιμετωπίζουμε τον θάνατο στην καθημερινότητά μας. Να επαναπροσδιορίσουμε στη ζωή μας, το πένθος, το ρήγμα, το κενό, την απουσία, και την οδύνη. Η σημασία του εκπαιδευτικού συστήματος στο θέμα αυτό δεν πρέπει να υποτιμάται.
Κάθε φορά που συζητούμε για το θέμα της ευθανασίας και το τέλος της ζωής, μας φέρνει στο προσκήνιο τους ανθρώπους και τις αξίες που εκτιμούμε περισσότερο αλλά και τη θλίψη της απώλειας. Απαιτεί από εμάς, ταπεινοφροσύνη για την ανάκτηση του Ars Μoriendi.
Και όπως μας λέει η βραβευμένη συγγραφέας και καθηγήτρια ψυχολογίας Φωτεινή Τσαλίκογλου “Αν αγνοήσουμε τον θάνατο από τη ζωή μας, λιγοστεύει η ζωή μας. Μαθητεία θανάτου είναι η ζωή”.
*Ο Καθηγητής Κωνσταντίνος Ν. Φελλάς, είναι Πρόεδρος και Αντιπρύτανης Έρευνας και Ακαδημαϊκού Προσωπικού του Πανεπιστημίου Λευκωσίας και Πρόεδρος της Εθνικής Επιτροπής Βιοηθικής Κύπρου . Ο Καθ. Κωνσταντίνος Ν. Φελλάς έχει διοριστεί μέλος της Διεθνούς Επιτροπής Βιοηθικής της UNESCO. Το πιο πάνω κείμενο είναι η ομιλία του στο Συνέδριο για την Παγκόσμια Ημέρα Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, που έγινε στην Λευκωσία, στις 10 Δεκεμβρίου 2021. / Τα ενυπόγραφα κείμενα απηχούν τις απόψεις των συγγραφέων τους.
