Τα «παντοτινά χημικά» που συσσωρεύονται στον οργανισμό μας

Την ώρα που κάποιοι αμφιβάλλουν για την ασφάλεια των εμβολίων και τις μακροχρόνιες επιπτώσεις τους, δεχόμαστε ανεξέλεγκτες ποσότητες μιας κατηγορίας χημικών, των PFAs, που βρίσκονται σε πάρα πολλά προϊόντα, είναι τοξικά και δεν φεύγουν ποτέ από τον οργανισμό μας.

Της Κατερίνας Λομβαρδέα*

Ανακαλύφθηκαν τυχαία μόλις πριν από 80 χρόνια και για λίγο καιρό φάνηκε ότι θα άλλαζαν τον κόσμο – προς το καλύτερο. Λέγονται PFAsPFAS Explained | US EPA, αλλά κυκλοφορούν με πολλές ονομασίες: PFOA/C8, PFOS, GenX. Χρησιμοποιούνται σε πάρα πολλά πρoϊόντα, όπως κατεξοχήν στο Τεφλόν, την εμπορική ονομασία της αντικολλητικής χημικής επίστρωσης που μπαίνει στα μαγειρικά σκεύη.

Ο λόγος που μας απασχολούν; Γιατί διαθέτουν έναν ακαταμάχητο συνδυασμό τοξικότητας και μακροζωίας.

Μιλήσαμε με τον Δρ Βασίλειο Μαργαρίτη, αναπληρωτή καθηγητή Δημόσιας Υγείας στο Walden University των ΗΠΑ, για τα πράγματα που πρέπει να ξέρουμε σχετικά με τα PFAs.

Το επιστημονικό τους όνομα είναι υπερφθοροαλκυλιωμένες χημικές ουσίες – ανακαλύφθηκαν το 1938 και μέχρι το τέλος του 20ού αιώνα, δηλαδή για 60-70 χρόνια, η παραγωγή τους ήταν μαζική. Ήταν μια τεράστια ανακάλυψη για την εποχή, φάνηκε ότι ήταν κάτι μαγικό, και γι’ αυτό χρησιμοποιήθηκαν παντού, σε πάρα πολλά προϊόντα – ακόμα και στην ιατρική, σε πάρα πολλά μηχανήματα, και χειρουργικά. Είναι γύρω στις 5.000 ενώσεις μαζί με τα υποείδη τους και μέχρι το 2000 χρησιμοποιούνταν σε ανεξέλεγκτες ποσότητες. Καταλαβαίνετε λοιπόν πόσο δύσκολο είναι να αφαιρεθούν και να ελεγχθούν.

Ένα άλλο χαρακτηριστικό των ουσιών αυτών είναι ότι δεν διαλύονται στη φύση, αλλά βιο-αθροίζονται. Δηλαδή αθροίζονται και σε μας, στον ανθρώπινο οργανισμό, σε φυσικά προϊόντα και σε ζώα. Άρα ζουν μέσα μας για πάντα, και στο αίμα, αλλά πηγαίνουν και σε όργανα, αφού ό,τι κυκλοφορεί με το αίμα εναποτίθεται, περνάει στον πλακούντα, περνάει στο μητρικό γάλα, παντού. Είναι πάρα πολύ ανθεκτικές, γι’ αυτό τις ονομάζουν και «παντοτινά χημικά» – μάλιστα για αστείο λέμε καμιά φορά ότι σε έναν πυρηνικό πόλεμο θα επιβιώσουν αυτές, τα διαμάντια και οι κατσαρίδες (γέλια).

Αυτό ξεκίνησε για άλλη μια φορά από τα εργοστάσια που παράγουν αυτές τις ουσίες, συγκεκριμένα από τις περιοχές γύρω από τα εργοστάσια. Παρατήρησαν λοιπόν σε κάποιες περιοχές ότι αρχίσαν να εμφανίζονται μεγαλύτερα ποσοστά καρκίνου ή άλλων νοσημάτων. Βρήκαν ποια εργοστάσια βρίσκονταν εκεί κοντά, βρέθηκε πως ήταν αυτά που παρήγαγαν το Τεφλόν, από κει λοιπόν άρχισαν να ψάχνουν τον υδροφόρο ορίζοντα και είδαν ότι έχει μολυνθεί, όπως και τα ζώα. Άρα από εκεί άρχισαν να καταλαβαίνουν ότι σε μεγάλες δόσεις οι ουσίες αυτές προκαλούν βλάβες. Και γι’ αυτό στην Αμερική ξεκίνησαν να γίνονται ομαδικές μηνύσεις.

Tα PFAs συναντιούνται στα μαγειρικά σκεύη που είναι αντικολλητικά, για παράδειγμα αυτά που έχουν Τεφλόν. Υπάρχουν ακόμα σε καλλυντικά που έχουν αδιάβροχη λειτουργία, υπάρχουν στα υφάσματα, όχι μόνο αυτά που φοράμε, δηλαδή το αδιάβροχο παλτό, κάποιο καπέλο, αλλά και στα χαλιά και στην ταπετσαρία των επίπλων – μιλώ για τις ταπετσαρίες που καλύπτουν π.χ. τα μαξιλάρια μας που θέλουμε να μη βρέχονται και να μη λερώνονται. Οτιδήποτε λοιπόν έχει αντικολλητική και αδιάβροχη ιδιότητα περιέχει κάποια από αυτές τις ουσίες.

Υπάρχουν και σε πάρα πολλά ηλεκτρονικά όπως τα κινητά, στις μεμβράνες που χρησιμοποιούμε για να είναι αδιάβροχα και να μη σπάνε –και στο τζαμάκι του κινητού έχουν βρεθεί, και στη μεμβράνη την αυτοκόλλητη– και στις ταμπλέτες. Επίσης PFAs περιέχει ο αφρός από τους πυροσβεστήρες. Είναι και σε κάποια αδιάβροχα βερνίκια που βάζουν στα έπιπλα. Και τα χαρτιά επίσης που είναι αδιάβροχα ή αρωματικά, και τα αδιάβροχα αυτοκόλλητα, που χρησιμοποιούνται κατά κόρον από τα παιδιά – κάποια αν τα βρέξετε χαλάνε τελείως, άλλα όχι. Όσο πιο ανθεκτικό είναι κάτι, τόσο πιο βέβαιο ότι περιέχει PFAs.

Ένα άλλο πολύ σημαντικό προϊόν στο οποίο τις συναντάμε είναι οι συσκευασίες του έτοιμου φαγητού. Μπορεί να είναι η συσκευασία του ποπ κορν που τη θερμαίνουμε στον φούρνο μικροκυμάτων, αλλά και αυτή της πίτσας, και αυτά τα πλαστικά που μπαίνουν στα μικροκύματα, επίσης είναι οι συσκευασίες αυτές με νάυλον με τις οποίες τυλίγουν τα σάντουιτς – αν δεν είναι η λεπτή μεμβράνη, αλλά οι πιο ανθεκτικές μεμβράνες που υπάρχουν και το κρατάνε να μη φεύγει το λάδι και το υγρό. Όλες αυτές οι συσκευασίες στο έτοιμο φαγητό έχουν κάποιες από αυτές τις ενώσεις (σ.σ.: ο Αμερικανικός Οργανισμός Τροφίμων και Φαρμάκων βρήκεQuestions and Answers on PFAS in Food | FDA.gov σημαντικά επίπεδα PFAs σε ορισμένα είδη κρέατος και θαλασσινών που πωλούνταν σε σούπερ μάρκετ. Βρέθηκαν ακόμη υψηλότερα επίπεδα σε έτοιμα κέικ σοκολάτας). Το 2019 έγινε μελέτη με δεδομένα 10 ετών στην Αμερική και βρέθηκε ότι αυτοί που καταναλώνουν έτοιμο φαγητό σε μεγάλη ποσότητα λόγω δουλειάς για παράδειγμα, έχουν πέντε φορές περισσότερα PFAs στο αίμα τους και το απέδωσαν στις συσκευασίες.

IS: Ένα αντικολλητικό θερμός τις περιέχει;

Σίγουρα θα περιέχει μία από αυτές τις 5.000 ουσίες. Δεν σημαίνει ότι θα περιέχει C8 (την ουσία που περιείχε το Τεφλόν), γιατί το 2015 αυτό περιορίστηκε και μάλιστα δεν αναφέρεται πια. Βέβαια παρήξαν μια άλλη ουσία, που τη λένε GenX, που αντικαθιστά την C8 στο Τεφλόν (σ.σ.: ενώ η εταιρεία Chemours που παράγει την GeX ισχυρίζεται ότι είναι ασφαλέστερη από το C8, η αμερικανική Υπηρεσία Προστασίας του Περιβάλλοντος δημοσίευσε τα αποτελέσματα έρευναςFact Sheet: Human Health Toxicity Assessment for GenX Chemicals | EPA στις 27 Οκτωβρίου σύμφωνα με τα οποία η ουσία είναι πιθανά πολύ πιο τοξική από ό,τι νομίζαμε). Διαφέρει σε πάρα πολύ λίγα στοιχεία στη χημική της αλυσίδα και δεν έχει περάσει καιρός ώστε να μπορέσουμε να δούμε την επίδρασή της στους οργανισμούς.

IS: Όταν πρωτοβγήκε το Τεφλόν, είχε κριθεί τελείως ασφαλές;

Υπήρχαν συστάσεις για τη διαχείριση του υλικού, δηλαδή για αυτόν που δουλεύει στο εργοστάσιο κλπ. Στην εμπορική χρήση θεωρήθηκε ασφαλές. Βέβαια όταν βάζεις ένα προϊόν στο εμπόριο, το θεωρείς ότι είναι άθικτο, δηλαδή το πρόβλημα με το Τεφλόν αρχίζει όταν υπερθερμαίνεται ή υπάρχουν γρατζουνιές και φθορά, αυτός όμως στο πουλάει ως άθικτο – ασφαλές. Και ουσιαστικά ειδικά στην Αμερική, όταν αυτά παράγονταν για πολλά χρόνια, είχαν ένα self regulation, δηλαδή έπρεπε κάθε εταιρεία να κάνει τις μελέτες της, να ορίσει τα ασφαλή όρια, να πληρώσει και μετά να γίνει ο κανονισμός για τα όρια. Δηλαδή δεν ήταν εύκολο να πάω εγώ σε ένα δημόσιο χημείο και να βγάλω ο ίδιος τα όρια, γιατί σε ποιο υλικό βάζω όρια, και σε ποια ποσότητα; Άρα η εταιρεία ήταν υπεύθυνη να κάνει αυτή τη μελέτη που όπως καταλαβαίνετε είχε πάρα πολλά κενά. Άρα λοιπόν άργησαν πολύ να καταλάβουν αυτές τις επιπτώσεις.

IS: Ακόμα δεν λειτουργούν έτσι τα πράγματα, με αυτορρύθμιση των εταιρειών;

Ναι, αλλά τώρα είναι πιο υποψιασμένοι και προσπαθούν. H FDAFood and Drug Administration για παράδειγμα και οι περιβαλλοντικές οργανώσεις των κρατών, ξεκινώντας από την Αμερική, προσπαθούν να υπάρξει κάποιος έλεγχος.

IS: Το σκαφάκι του βουτύρου που είναι αδιαπέρατο τις περιέχει;

Το συγκεκριμένο δεν το γνωρίζω γιατί είναι πάρα πολλές οι ουσίες αυτές και δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι ποιες ακριβώς υπάρχουν και πού βρίσκονται. Έγινε μια τελευταία μελέτη πέρυσι και βρέθηκε ότι γύρω στις 120 χημικές ουσίες στο αίμα μας είναι άγνωστες. Από αυτές καμία δεκαριά φάνηκαν ότι είναι PFAs. Άρα αυτές έρχονται από κάποια συσκευασία ή αλλού αλλά δεν ξέρουμε ακριβώς. Από τις 5.000 ουσίες που είναι γνωστές, οι εταιρείες αλλάζοντας τους συνδυασμούς δημιουργούν άλλες, οι οποίες δεν εντοπίζονται ακόμα, δεν τις ξέρουμε. Γι’ αυτό βάζουμε μια γενική αρχή πως ό,τι είναι αδιάβροχο, αδιαπέρατο, ανθεκτικό στο λάδι και το νερό έχει υψηλή υποψία να έχει τα PFAs.

IS: Όλα τα πλαστικά δεν είναι αδιαπέρατα;

Όχι δεν είναι όλα, δεν έχουν όλα PFAs, δηλαδή ένα παιχνίδι μπορεί αν βρεθεί στο νερό κάποια στιγμή να το διαπεράσει. Έχουν πολύ συγκεκριμένα κριτήρια για να είναι ανθεκτικά, είναι μια έξτρα ουσία που μπαίνει σαν επικάλυψη του πλαστικού. Τα πλαστικά βάφουν από τα λάδι, αν βουτήξετε ένα παιχνίδι στο λάδι κάποια στιγμή μπορεί να βάψει. Στο καρεκλάκι του φαγητού του παιδιού μου έβλεπα λεκέδες μόνιμους πάνω στο τραπεζάκι, δεν είχε αδιάβροχη προστασία. Γι’ αυτό σας λέω είναι συγκεκριμένα είδη που τις περιέχουν, αλλά όχι όλα.

Πρώτα με την αφή και τοποθετώντας τα χέρια στο στόμα – είναι σοκαριστικό, γιατί ένα παιδάκι που παίζει στο χαλί με τα παιχνίδια του και σηκώνει κάποια σκόνη, αυτή περιέχει αυτές τις ουσίες και όταν την παίρνει με τα χεράκια του, τις βάζει στο στόμα του και τις λαμβάνει. Γι’ αυτό λέμε για το χαλί, την ταπετσαρία, το ρούχο το αδιάβροχο… Παίρνουμε πολύ λίγη ποσότητα αλλά σιγά σιγά. Μετά είναι από τη διατροφή, πρώτον άμεσα όταν παίρνουμε ένα προϊόν σε μια τέτοια συσκευασία – γι’ αυτό καλό είναι όταν παίρνουμε ένα φαγητό από delivery να το βάζουμε σε ένα δικό μας πιάτο και να το τρώμε.

Όμως αυτό που είναι λυπηρό είναι πως, επειδή περνάει στον υδροφόρο ορίζοντα και από τα εργοστάσια και τα απορρίμματα, έχει μολυνθεί και το νερό (σ.σ.: μια περιβαλλοντική ομάδα τα βρήκεPFAS Contamination of Drinking Water Far More Prevalent Than Previously Reported | EWG στο πόσιμο νερό σε περίπου 31 πολιτείες των ΗΠΑ), άρα το πίνουμε σε κάποιες ποσότητες και στο νερό, και υπάρχει σε κρέας, ψάρια, αυγό και γάλα – γενικά στα ζώα που καταναλώνουν κάτι, και από τον υδροφόρο ορίζοντα και από τη φύση. Άρα είναι παντού. Επιπλέον το εισπνέουμε, από τη σκόνη που σηκώνεται όταν χειριζόμαστε ένα αδιάβροχο χαλί για παράδειγμα, αλλά και όταν κόβουμε ένα τέτοιο προϊόν – τότε δημιουργούνται μικροσωματίδια που τα εισπνέουμε. Και βιοαθροίζονται. Οι μελέτες δείχνουν ότι 97% του πληθυσμού τα έχει στο αίμα του, ακόμα και σε ένα απομακρυσμένο χωριό θα τα βρεις.

Η Ευρωπαϊκή Αρχή για την Ασφάλεια των Τροφίμων καθόρισεPFAS in food: EFSA assesses risks and sets tolerable intake | European Food Safety Authority τον περασμένο Σεπτέμβριο –τόσο αργά– ένα νέο όριο ασφαλείας για τις PFAS, που συσσωρεύονται στον οργανισμό. Το όριο είναι μια ανεκτή εβδομαδιαία πρόσληψη 4,4 νανογραμμαρίων ανά κιλό σωματικού βάρους την εβδομάδα (τώρα το πώς το υπολογίζεις εσύ…). Δηλαδή θεωρητικά λέμε ότι βάζουμε ένα όριο.

Πρώτη φορά μπήκε βέβαια τόσο σαφώς ένα όριο, αλλά άργησε πάρα πολύ. Το πρόβλημα, λένε εκεί στην Επιτροπή, είναι πως και τώρα να τις διακόψουμε άμεσα, ακόμα κι αν κλείσουν όλα τα εργοστάσια που παράγουν τέτοιες ουσίες, υπάρχει τέτοια ποσότητα σε προϊόντα που δεν μπορείς να τα ρυθμίσεις. Και μάλιστα έξι χώρες έχουν ξεκινήσει –Δανία, Γερμανία, Ολλανδία, Σουηδία, Νορβηγία, Γερμανία– να προσπαθούν να φτιάξουν κάποια όρια και να δώσουν μελέτες στην Επιτροπή, ώστε το 2023 με 2025 να μπουν και τα όρια γενικώς στις εταιρείες. Δηλαδή είμαστε απροστάτευτοι. Και στις ΗΠΑ, η απόφαση το καλοκαίρι από τη Βουλή των Αντιπροσώπων ήταν να βάλει όρια στο νερό (σ.σ.: επιπλέον η Υπηρεσία Προστασίας του Περιβάλλοντος EPAU.S. Environmental Protection Agency των ΗΠΑ ανέλαβε στις 9 Οκτωβρίου 2021 δράση, στοχεύονταςEPA Seeks Input on Proposed PFAS National Primary Drinking Water Regulation | EPA τα PFAs στη νέα της πρόταση για τα εθνικά στάνταρ στο πόσιμο νερό). Άρα καταλήγω στο ότι είμαστε προς το παρόν απροστάτευτοι. Κάπου λοιπόν πρέπει να μπει το φρένο.

Ο καρκίνος είναι ο τελευταίος στη λίστα (σ.σ.: παρόλα αυτά, όταν επιδημιολόγοι μελέτησανPerfluorooctanoic acid (PFOA) exposures and incident cancers among adults living near a chemical plant | PubMed.gov το 2013 το ιατρικό ιστορικό ανθρώπων που ζούσαν κοντά σε εργοστάσιο της DuPont, διαπίστωσαν ότι οι κάτοικοι με μεγαλύτερη έκθεση σε πόσιμο νερό μολυσμένο με C8 είχαν πολύ υψηλότερα ποσοστά καρκίνου των νεφρών και των όρχεων). Η πρώτη βλάβη που φαίνεται ότι προκαλείται είναι στις ορμόνες, ενδοκρινολογικά δηλαδή προβλήματα, στον θυρεοειδή και αλλού, πάρα πολλά προβλήματα που αφορούν τις ορμόνες που ρυθμίζουν τα πάντα. Ίσως γι’ αυτό έχουμε αύξηση χοληστερίνης αναίτια σε πολύ κόσμο, έχουμε βλάβες στο συκώτι, που θεωρείται ότι προκαλούνται από κει.

IS: Το Χασιμότο, που πλήττει όλο και περισσότερες γυναίκες;

Αυτό είναι αυτοάνοσο, πρόκειται για άλλη περίπτωση. Φαίνεται όμως ότι προκαλούν βλάβη στο ανοσοποιητικό, με αποτέλεσμα να μην λειτουργούν κάποια εμβόλια. Από εκεί μάλιστα ξεκίνησαν και το βρήκαν, κάποια παιδάκια που ήταν υπερεκτεθειμένα σε αυτές τις ουσίες βρήκαν ότι έκαναν εμβόλια και αρρώσταιναν, δεν τα έπιαναν τα εμβόλια.

Το άλλο σημαντικό πρόβλημα είναι η αναπαραγωγή. Σίγουρα επιδρά στο σπέρμα των ανδρών, δεν έχει βρεθεί ακριβώς πώς επιδρά στις γυναίκες, αλλά αν υπολογίσετε το πρόβλημα στις ορμόνες και αυτό στο ανοσοποιητικό, η απάντηση θα δοθεί κάποια στιγμή γρήγορα. Άρα τα ζευγάρια που έχουν αυξημένες τιμές PFAs θεωρείται ότι δυσκολεύονται πάρα πολύ στην αναπαραγωγή. Και ίσως είναι από τα αίτια των δυσκολιών της σύγχρονης εποχής, που ακούμε πάρα πολύ κόσμο να δυσκολεύεται να κάνει παιδιά.

Έχουν συνδεθεί και με καρκινογενέσεις, βέβαια όταν λαμβάνονται σε μεγάλες ποσότητες, που δεν έχουν οριστεί. Άρα ο καρκίνος είναι στις τέσσερις μεγάλες κατηγορίες νοσημάτων που προκαλούνται, αλλά έχουμε τρεις μεγαλύτερες που αρκούν για να μπορέσουμε να διορθώσουμε την κατάσταση. Το λέω γιατί ένα από τα επιχειρήματα των εταιρειών ήταν ότι δεν έχουμε μεγάλα ποσοστά καρκίνου, αλλά δεν είναι έτσι, γιατί όπως σας είπα αυτά βιοαθροίζονται – ακόμα και τώρα αν αρχίζατε να πίνετε μόνο νερό αποστειρωμένο, έχετε ήδη στον οργανισμό κάποια ποσότητα που δεν ξέρουμε αυτή τη στιγμή πώς μπορεί α λειτουργήσει στο μέλλον, να αλληλεπιδράσει με κάποιες ασθένειες κ.λπ.

IS: Πώς είμαστε τόσο βέβαιοι για αυτές τις έρευνες;

Δεν είμαστε!

IS: Επειδή είναι τόσο πολυπαραγοντική η ζωή μας, πώς απομονώνεται μια ουσία, ότι αυτή είναι που φταίει για κάτι;

Γι’ αυτό σας είπα ότι αυτές οι έρευνες ξεκίνησαν από τις περιοχές με αυξημένο φορτίο σε αυτές τις ουσίες, λόγω εργοστασίων. Στον γενικό πληθυσμό δεν μπορούν να γίνουν εύκολα έρευνες και γι’ αυτό παίρνουν χρόνο και εκεί είναι το μεγάλο μειονέκτημα που έχουμε σαν αρχές δημόσιας υγείας, ότι αργούμε πάρα πολύ να τα τεκμηριώσουμε αυτά, οπότε και να αντιδράσουμε. Κι εκεί πέφτει και το λόμπινγκ, γιατί σου λέει ο άλλος «δεν μπορείς να αποδείξεις κάτι, άρα γιατί μου το απαγορεύεις το υλικό;»

Πραγματικά δεν ξέρουμε τι γίνεται, δεν υπάρχει έλεγχος και δεν ξέρω πώς μπορεί να υπάρξει όταν είναι σε τόσο πολλά προϊόντα αυτά τα χημικά, ενώ εμείς νομίζουμε ότι διευκολύνουν τη ζωή μας. Κι εσείς όταν αγοράζετε κάτι, πού ξέρετε τι έχει μέσα; Στο αυτοκίνητό μας για παράδειγμα το τιμόνι, που φθείρεται, τι συστατικό είναι αυτό; Γι’ αυτό πρέπει να ξεκινήσει πιο δυναμικά ο περιορισμός τους, γιατί δεν εξηγούνται πολλά νοσήματα.

Γι’ αυτό περιμένω αυτές τις έξι χώρες να κάνουν την πρότασή τους και το 2023-25 στην Ευρώπη να οριστικοποιήσουν κάποια πλάνα. Πάμε όμως πολύ αργά, βέβαια εγώ από την άλλη τους θαυμάζω που κάνουν αυτόν τον αγώνα εν μέσω πανδημίας· άνθρωποι της δημόσιας υγείας ασχολούνται και με αυτό – δεν είναι μόνο η πανδημία.

Εξαιρέσεις βέβαια θα γίνουν, π.χ. για κάποια ιατρικά προϊόντα που θέλουμε να είναι ανθεκτικά, εκεί θα παραμείνουν, σε ένα χειρουργείο π.χ. που θα έχουμε έκθεση για μία φορά μόνο, το δέχομαι. Είναι όπως η ακτινογραφία που είναι τοξική κι όμως την κάνουμε.

Πρώτον, να ξεχωρίσουμε λίγο τι είναι χημικό και τι φαρμακευτικό. Ό,τι είναι φαρμακευτικό, επειδή μοιραία εισάγεται στον οργανισμό μας, ανήκει σε μια άλλη κατηγορία ελέγχου. Επειδή εκεί οι έλεγχοι είναι πιο αυστηροί, θέλουμε συγκεκριμένες κλινικές μελέτες με πρωτόκολλα, άρα ακόμα κι ένα φάρμακο όχι τόσο γνωστό όσο του κορονοϊού, υφίσταται μια πιο αυστηρή διαδικασία ελέγχου για να βγει στο εμπόριο. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν θα αποδειχθεί κάτι στο μέλλον, στη ζωή μαθαίνουμε συνεχώς. Για να μη γίνει παρεξήγηση, όταν λέμε πως ένα φάρμακο αποδεικνύεται πως είναι τοξικό, αυτό είναι επειδή γίνεται μακροχρόνια χρήση του. Δηλαδή αν εγώ παίρνω ένα παυσίπονο συνεχώς, μένει στον οργανισμό μου – φεύγει μεν αλλά ξαναμπαίνει. Το εμβόλιο είναι μία, ή δύο ή τρεις δόσεις και τελειώνει, δεν έχει μακροχρόνιες επιδράσεις γιατί αποβάλλεται όντως από τον οργανισμό. Και το φάρμακο θα αποβληθεί, αλλά θα το ξαναβάλεις. Aυτό είναι ένα κλασικό επιχείρημα που φέρουν οι αντιεμβολιαστές, που λένε ότι και το τάδε φάρμακο βρέθηκε καρκινογόνο μετά από τόσα χρόνια, μα χριστιανέ μου το χρησιμοποιείς επαναλαμβανόμενα στον ίδιο άνθρωπο τόσα χρόνια!

Ο κόσμος εν ολίγοις αγνοεί τι καταναλώνει και μιλά για τα εμβόλια. Τέτοια ζητήματα του εμβολιασμού υπήρχαν και πιο παλιά με τα παιδιά μας, και στο εμβόλιο για τον HPV αντιδρούσαν πολλοί και πιο πριν, επειδή είναι μια φαρμακευτική εταιρεία και μου το βάζει υποχρεωτικά, υπάρχει όλη αυτή η συνωμοσία. Όλα τα άλλα που καταναλώνουμε; Δεν ζει κανένας σε ένα βουνό μόνος, που κι εκεί αυτό που τον προστατεύει από το κρύο, το μονωτικό, μπορεί να είναι καρκινογόνο.

Εγώ δεν έχω δει κάποια πίεση. Στις χώρες που σας είπα, που συνεργάζονται τώρα για να βάλουν τα όρια, όλα αυτά ξεκινήσαν και από πανεπιστήμια, και τις αρχές δημόσιας υγείας, και σε συνδυασμό με περιβαλλοντικές οργανώσεις – στη Γερμανία ξέρετε υπάρχει το οικολογικό κίνημα, οι Πράσινοι, η Greenpeace– όλοι αυτοί συνεργάζονται με τις αρχές, ώστε να μπορέσουν να ασχοληθούν με το τι κυκλοφορεί. Προέκυψε αρχικά αυτό το θέμα στην Αμερική, το άκουσαν οι Ευρωπαίοι, άρχισαν κι αυτοί να ασχολούνται. Έχουν υψηλή οικολογική και επιστημονική συνείδηση, γιατί το θέμα είναι επιστημονικό. Συνεργάζονται με τα πανεπιστήμια και προσπαθούν να κάνουν αυτές τις μελέτες και να προτείνουν κάτι.

Α. Να χρησιμοποιούμε όσο το δυνατόν φυσικά υφάσματα, βαμβάκι και μαλλί, που θα βραχεί και θα τρυπήσει. Πειράζει; Δεν πειράζει, πρέπει αυτό να το αποβάλουμε. Δηλαδή έχω εγώ το ωραίο μου το έπιπλο που δεν λερώνεται και δεν τρυπάει. Θα μας τρυπήσει εμάς όμως. Αυτή είναι η καμπάνια της δημόσιας υγείας που δεν γίνεται, να πούμε στον κόσμο ότι το υλικό σου δεν πειράζει, ας μη ζει για πάντα. Φυσικά υφάσματα λοιπόν, πολύ βασικό και για τα παιδιά μας. Και τα ρούχα να μην έχουν αδιάβροχη επεξεργασία. Δεν χρειάζεται για καθημερινή χρήση το αδιάβροχο. Οι στολές που φοράνε αυτοί που οδηγούν μηχανή, ας πούμε; Τι περιέχει αυτό το πράγμα; Δεν το ξέρω. Αλλά υπάρχει τόσο μεγάλη χρήση ανθεκτικών υλικών, είναι υποψήφιο ό,τι είναι ανθεκτικό να περιέχει αυτές τις ουσίες.

Β. Χαλί: ένα χαλί που θεωρούμε ότι είναι αδιάβροχοSAICM report_PFAS in Textile final, May 2021 και δεν χαλάει και παίζει εκεί το παιδί μας είναι το χειρότερο που μπορούμε να του κάνουμε.

IS: Δεν ήξερα ότι υπάρχουν αδιάβροχα χαλιά.

Μπορεί να μην το γράφουν καν. Αυτό θα το καταλάβετε από το πόσο εύκολα καθαρίζει. Αν καθαρίζει εύκολα δεν απορροφάει. Το μάλλινο, σου λέει κάποιος, μπορεί να προκαλέσει αλλεργία στο παιδί μου. Εντάξει, προτιμώ τη φυσική βλάβη.

Γ. Σκεύη: Για να χρησιμοποιούμε αντικολλητικά πρέπει να είναι ή ανοξείδωτο ατσάλι, τα γυαλιστερά που λέμε, αυτά που είναι σαν σαγρέ και δεν κολλάνε, ή και τα κεραμεικά που είναι άσπρα. Βέβαια και σε αυτά να έχετε υπόψιν ότι οποιοδήποτε σκεύος δεν πρέπει να γρατζουνίζεται με πιρούνες και κουτάλες, γιατί κι αυτά δεν ξέρουμε τι βγάζουν. Να μην φθείρει ο κόσμος τα σκεύη, κι όταν τα βλέπει φθαρμένα να τα αλλάζει, από εκεί απελευθερώνονται οι ουσίες, με τη θερμότητα.

Δ. Όχι φαγητό από έξω, με την έννοια να μην είναι καθημερινή συνήθεια να παίρνω το συσκευασμένο μου φαγητό και επιπλέον να το τρώω στη συσκευασία του. Ο κόσμος, ειδικά οι επαγγελματίες, να μην τρώτε πολύ φαγητό από έξω, τα παιδιά μας, οι φοιτητές, όλοι. Επίσης δεν το ζεσταίνεις με τη συσκευασία. Βάλτο σε ένα πιάτο αν είσαι σπίτι, κι αν είσαι έξω μην το ζεστάνεις δεν πειράζει, γιατί με τη θερμότητα απελευθερώνεται κάτι.

IS: Με τα τάπερ τι γίνεται;

Στα τάπερ είναι όλο το υλικό τους ενιαίο, δεν έχουν αδιάβροχη επίστρωση. Το πρόβλημα δημιουργείται με την επεξεργασία που γίνεται, με επιστρώσεις, για να αδιαβροχοποιηθεί κάτι.

Ε. Νερό. Ένα πράγμα που πρέπει να μπει στην κουλτούρα μας είναι να έχουμε φίλτρο νερού, αλλά εγκεκριμένο για PFAs – να το ψάξουμε λίγο όταν είναι να το αγοράσουμε. Πρέπει σιγά σιγά να το κάνουμε αυτό για το πόσιμο γιατί και το μπουκαλάκι το εμφιαλωμένο αν αγοράζουμε, μπορεί να μας δημιουργήσει πρόβλημα, από το πώς συντηρείται κ.λπ. Εκεί βέβαια προτείνουμε γενικά το γυαλί, αλλά δεν μπορείς να καταναλώνεις γυάλινα μπουκάλια κάθε μέρα, άρα το φίλτρο νερού είναι απαραίτητο. Το άλλο απαραίτητο είναι και το φίλτρο αέρα, που επίσης συνδέεται με την πανδημία, που είναι μια ευκαιρία στη δημόσια υγεία να κάνουμε πολλές αλλαγές. Τα φίλτρα αέρα που καθαρίζουν την ατμόσφαιρα και μειώνουν τους ατμούς και τη σκόνη που έχουν αυτές οι ουσίες, ειδικά για τα παιδιά μας, είναι πολύ σημαντικά. Πρέπει να μπούμε σε μια λογική να έχουμε καθαρό περιβάλλον, να αερίζουμε καλά τα σπίτια μας, να βάζουμε φίλτρα αέρα, να βεβαιωθούμε ότι κατακρατούν ό,τι περισσότερο μπορούνε. Δεν έχουν γίνει πολλές μελέτες αλλά έχει αποδειχτεί ότι καθαρίζοντας τον αέρα μειώνεται πολύ αυτό που εισπνέουμε από PFAs.

ΣΤ. Και τελευταίο, όσο μπορούμε όχι αδιάβροχα καλλυντικά, αν δεν χρειάζεται να μείνεις κάπου εκτεθειμένος πολλές ώρες, αν δεν είναι η δουλειά σου, αν δεν είσαι μοντέλο ας πούμε, θα πρέπει να το αποφύγεις. Ας φύγει και το κραγιόν μέσα στη μέρα.

Πρέπει να δίνουμε γενικές οδηγίες στο κοινό, αν τους πούμε πρόσεχε το αδιάβροχο, το ανθεκτικό, αυτό που δεν το περνάει το λάδι, θα το βρουν, θα το μειώσουν.

Πάντως δεν πρέπει να τρομάζουμε τον κόσμο· δεν μπορεί να μη βγει, να μη φάει. Ζούμε σε αυτό το περιβάλλον, θα πρέπει λοιπόν να τα χρησιμοποιούμε όλα με μέτρο και να μην κάνουμε υπερκατανάλωση πραγμάτων και με μονομέρεια. Να μην τρώω μόνο κρέας ή αυγό ή ψάρι, να μειώνουμε την έκθεση στον κίνδυνο. Και σε σχέση με τα υλικά, να μην είναι το μέλημα η αντοχή τους στον χρόνο τόσο πολύ και η αντίσταση στη φθορά, μας κάνει τόσο μεγάλη ζημιά που είναι ανυπολόγιστη η αξία. Και κακά τα ψέματα, αυτά που είναι πολύ ανθεκτικά είναι και φθηνιάρικα υλικά. Ίσα ίσα το ρούχο που φθείρεται είναι ακριβό! Γιατί όσο πιο φθηνό το υλικό, τόσο μεγαλύτερη βλάβη μας προκαλεί. Και ειδικά για τα παιδιά μας, να κοιτάμε τον χώρο τους να αερίζεται, πού παίζουν, το νερό που πίνουν, κλπ. Να υπάρχει μία ευαισθητοποίηση ότι ο υδροφόρος ορίζοντας επηρεάζεται. Και απλώς να το έχετε στο μυαλό σας, δεν μας πιάνει πανικός αλλά να είμαστε alert.

Εδώ υπάρχουν δύο μεγάλα προβλήματα: το πρώτο είναι ότι όντως δεν γνωρίζουν, όπως σας είπα είναι πολύ δύσκολο να υπάρχουν αυτές οι μελέτες και αρκετά αργό. Το δεύτερο πρόβλημα δημιουργείται επειδή ακριβώς το θέμα αυτό συνδέεται πάρα πολύ με την οικονομία, αν π.χ. εγώ σαν πανεπιστήμιο σου λέω να κόψεις χίλια προϊόντα, πάει αυτό το χαρτί στο υπουργείο Ανάπτυξης και λέει το υπουργείο τι θα γίνει εδώ τώρα, θα πρέπει να κλείσουμε δέκα εργοστάσια! Εκεί όμως η πολιτεία είναι υπεύθυνη, δηλαδή θα πρέπει να σου πει εντάξει, δεν μπορώ να στο κόψω, πρώτα να σε ευαισθητοποιήσω, να σου πω ότι υπάρχει κίνδυνος, άρα εσύ με την κατανάλωσή σου μήπως μειώσεις το προϊόν. Να σου πει το κράτος εγώ δουλεύω να στο μειώσω, αλλά σταμάτα να το καταναλώνεις. Το δεύτερο είναι να βιαστούν και να πιεστούν σε αυτά τα όρια, να χρηματοδοτηθεί η έρευνα, να κάνουμε μελέτες να ορίσουμε τα όρια. Δεν είναι ανεκτό για μένα σαν καθηγητή Δημόσιας Υγείας να έχουμε έναν ορίζοντα το 2025 για να μπουν όρια. Υπάρχει ευθύνη των κρατών αλλά δεν θέλω να πω ότι είναι διαφθορά, είναι η πολυπλοκότητα της οικονομίας, υπάρχουν όμως τρόποι και το εργοστάσιο να μην αναγκαστείς να κλείσεις, αλλά και να αναπτύξεις την καταναλωτική συνείδηση. Στη Ντίσνεϊλαντ που πήγα με τα παιδιά μου, σου δίνουν τσάμπα το αδιάβροχο μην και έρθει η βροχή και βραχείς και χάσεις το θέαμα. Αυτό είναι απαράδεκτο από την πλευρά της πολιτείας, δεν θα έπρεπε αυτό να δίνεται τόσο αφειδώς, εκεί είναι η ευθύνη των κρατών, άρα έχουν μεγάλο περιθώριο βελτίωσης.

Καταπιάνεται με όλα, δεν είναι ιατρική ειδικότητα, είναι λάθος που χειρίζονται ας πούμε τέτοια θέματα μόνο λοιμωξιολόγοι, πνευμονολόγοι κ.λπ. Είναι θέμα γενικής πληροφορίας, πρέπει να ξέρεις λίγο χημεία, λίγο φαρμακολογία, γιατί όλα αυτά επηρεάζουν, δεν μπορείς να το δεις τεμαχισμένα, γι’ αυτό εμείς παρατηρούμε όλες τις μελέτες, κάνουμε μια γενική θεώρηση και τις συνδυάζουμε, βλέπουμε ας πούμε ότι υπάρχει το πρόβλημα της υπέρτασης που είναι άγνωστης αιτιολογίας, τα παρατηρούμε όλα, δεν είμαστε μονομερείς. Ειδικά στην Ελλάδα το αντικείμενο είναι πάρα πολύ υποβαθμισμένο, δεν υπάρχει και δουλειά να το πω έτσι απλά, ο ΕΟΔΥ και όλες αυτές οι αρχές το έχουν πολύ υποβαθμισμένο. Σε άλλες χώρες, για παράδειγμα το CDC που ακούτε, και οι σκανδιναβικές χώρες –τι να πω, ρισπέκτ– μαζεύουν πολλά δεδομένα και τα αναλύουν. Μαζεύονται δεδομένα κι εδώ, αλλά δυστυχώς τα κρατάνε λίγοι, όχι με την έννοια του να τα κρύψουν, αλλά για να τα δημοσιεύσουν μετέπειτα… Για παράδειγμα στην πανδημία θα έπρεπε να είναι δημόσια αυτά τα δεδομένα raw data, να τα ξέρουμε όλοι, π.χ. πόσοι είναι εμβολιασμένοι άρρωστοι, πόσοι έτσι, πόσοι αλλιώς. Εγώ έχω π.χ. ζητήσει από τον ΕΟΔΥ να μου πει πόσοι είναι αυτοί που έχουν εμβολιαστεί ή νοσήσει και (επανα)μολύνθηκαν και δεν τα δίνουν. Τα δεδομένα αυτά, αλλά και αυτές οι αρχές γενικότερα, χρηματοδοτούνται από τους φορολογούμενους άρα πρέπει να δίνονται στη δημοσιότητα.

IS: Σας ευχαριστούμε πολύ, κύριε Μαργαρίτη.

Η εταιρεία 3M άρχισε από το 1951 να πουλάει ένα από τα πιο πανταχού παρόντα PFAs, το PFOA ή C8, στον χημικό γίγαντα DuPont, ο οποίος το χρησιμοποίησε για να φτιάξει το αντικολλητικό Τεφλόν. Σύμφωνα με ρεπορτάζ που παρουσίασεPFAS: Last Week Tonight with John Oliver (HBO) | YouTube τον περασμένο Οκτώβριο η εκπομπή Last Week Tonight, ήξεραν ήδη ότι ορισμένα PFAs συσσωρεύονταν σε ανθρώπους και ζώα, ότι δεν αποικοδομούνταν στο περιβάλλον και ότι μπορούσαν να αυξήσουν το μέγεθος του ήπατος σε αρουραίους, κουνέλια και σκύλους. Τα προειδοποιητικά σημάδια δηλαδή υπήρχαν, σε μεγάλο βαθμό – και αργότερα βρέθηκαν ακόμη περισσότερα. Το 1981 η 3M διαπίστωσε ότι η κατάποση PFAs προκάλεσε γενετικές ανωμαλίες σε αρουραίους. Όταν ενημέρωσαν την DuPont σχετικά με αυτό, και εξέτασαν τα παιδιά των εργαζομένων στο τμήμα Τεφλόν, διαπίστωσαν ότι από επτά γεννήσεις οι δύο είχαν οφθαλμικές ανωμαλίες. Η DuPont δεν δημοσιοποίησε αυτήν την πληροφορία. Και μέχρι το 1991 είχαν λάβει σαφείς προειδοποιήσεις, τις οποίες αγνόησαν θεαματικά. Ο Μάικ Παπαντόνιο, δικηγόρος, λέει στο ντοκιμαντέρ The Devil We Know του 2018: «Η 3M είπε στην Dupont ότι σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να το απορρίπτετε σε υδάτινα κανάλια. Αλλά στο τέλος της ημέρας ρίχνουν τόσο πολύ C8 στο νερό, που χάνουν την αίσθηση των ποσοτήτων που βγάζουν εκεί έξω».

Δύο χρόνια μετά, το 1993, ένα υπόμνημα της εταιρείας DuPontThe Lawyer Who Became DuPont’s Worst Nightmare | The New York Times Magazine δείχνει ότι για πρώτη φορά, ανακάλυψαν ένα υλικό που θα μπορούσε να αντικαταστήσει το C8, ενώ φαινόταν να είναι λιγότερο τοξικό και να παραμένει στον οργανισμό για πολύ μικρότερο χρονικό διάστημα. Όμως η εταιρεία αποφάσισε να μην το κάνει· σημειώνουμε ότι τα προϊόντα Τεφλόν άξιζαν περίπου ένα δισεκατομμύριο σε ετήσια έσοδα. Και παρόλο που τα γνώριζε όλα αυτά, η DuPont συνέχισε να πιέζει για τη χρήση του Τεφλόν σε όλο και περισσότερα προϊόντα. Και σε αυτή τη διαφήμιση από το 1994, ουσιαστικά το παρουσιάζουν ως κάτι μαγικό.

Σε αμερικανικό ρεπορτάζ Forever Chemicals – If You Don’t Know, Now You Know I The Daily Show | YouTubeτου 2003, η DuPont έλεγε ότι δεν μπορούσε να αποκλείσει ότι προϊόντα της που συνδέονταν με το Τεφλόν, όπως το προϊόν αδιάβροχης επεξεργασίας χαλιών StainMaster, εξέπεμπαν PFAs. Η Ούμα Τσάουντρι, αντιπρόεδρος της εταιρείας, επιλέχθηκε τότε για να υπερασπιστεί δημόσια το Τεφλόν. Σύμφωνα με τις δηλώσεις της, το υλικό ήταν τελείως ασφαλές. «Είναι καλό πράγμα να έχουμε τα χημικά στο αίμα μας;» τη ρωτάει ο δημοσιογράφος. «Υπάρχουν πολλές χημικές ουσίες στο αίμα μας», απαντάει αυτή.

Όπως το δει κανείς. Γιατί ο Γκλεν Έβερς, ένας χημικός μηχανικόςΚατάθεση του Έβερς στο Κογκρέσο το 2019 που δούλεψε για 22 χρόνια στην DuPont, την εταιρεία που έφτιαχνε το Τεφλόν, προσπάθησε να εξηγήσει στο Κογκρέσο το 2019 ότι το Τεφλόν «δεν εξαφανίζεται […] απλά δίνουμε τη σκυτάλη στις επόμενες γενιές παιδιών. Στην πραγματικότητα, αν με αποτεφρώνατε αύριο, οι στάχτες μου θα ήταν μια επικίνδυνη πηγή φθοριοχημικών ουσιών […] Δεν μπορείς να σκοτώσεις αυτό το θηρίο. Μπορείς μόνο να το ελέγξεις».

Πού βρισκόταν όμως η αμερικανική EPAU.S. Environmental Protection Agency (Οργανισμός Προστασίας του Περιβάλλοντος) στη διάρκεια όλων αυτών; Σύμφωνα με τον αμερικανικό νόμο του 1976 για τον έλεγχο των τοξικών ουσιών, η EPA μπορεί να απαιτήσει δοκιμές για χημικές ουσίες μόνο όταν της παρέχονται αποδείξεις για πιθανή βλάβη – μια ρύθμιση που επιτρέπει σε μεγάλο βαθμό στις χημικές εταιρείες να αυτορυθμίζονται.

Η Dupont τελικά σταμάτησε να χρησιμοποιεί το C8, μετά από τον συμβιβασμό σε ομαδική αγωγή με τους κατοίκους της πόλης Μπέλμοντ του Μίσιγκαν, όπου απέθετε το C8 από κοντινό της εργοστάσιο. Αλλά, ενώ σταμάτησαν να χρησιμοποιούν το C8, απλώς μεταπήδησαν, όπως είδαμε παραπάνω, στο GenX, ενώ η παραγωγή του μεταφέρθηκε σε μια ξεχωριστή εταιρεία, τη ChemoursBrands and Products | Chemours. Και η ιστορία συνεχίζεται…

*Η  Κατερίνα Λομβαρδέα είναι  Αρχισυντάκτρια του inside story. Εργάστηκε ως  δημοσιογράφος στην εκπομπή Φάκελοι στο Mega και Νέοι Φάκελοι στον ΣΚΑΪ (2002-2011).

ΠΗΓΗ: inside story.