«Ο Έλληνας Σούμπερτ» στη Βόννη

Weit, hoch, herrlich/ Πλατύ, αγέρωχο, υπέροχο

Rings den Blick ins Leben hinein; / Γυροφέρνοντας το βλέμμα στη ζωή

Vom Gebirg zum Gebirg/ Από βουνό σε βουνό 

Schwebet der ewige Geist/ Αιωρείται το αιώνιο πνεύμα  

Ewigen Lebens ahndevoll/ Γεμάτο υπόνοια αιώνιας ζωής 

An Schwager Kronos/ Στον αμαξά Kρόνο 

Ποίηση Γιόχαν Βόλφγκανγκ φον Γκαίτε- Μουσική Φραντς Σούμπερτ, 1816

Είναι ένα από τα πιο γνωστά τραγούδια (Lieder) του Αυστριακού συνθέτη Φραντς Σούμπερτ (1797-1828), ένα από τα «hit» της εποχής του, σε ποίηση Γκαίτε. Ένα ποίημα για τον Κρόνο, τον οποίο ο Γκαίτε συσχετίζει με το ταξίδι του χρόνου και της ζωής. Με τον χρόνο που τρέχει με γρήγορους ρυθμούς, όπως και η μουσική του Σούμπερτ. Κάνει πολλές στάσεις στη διαδρομή, ανεβαίνει σε δύσβατα βουνά και έπειτα κατρακυλά και φτάνει στο τέλος. Ο χρόνος είναι η ζωή, ένα συναρπαστικό και αμείλικτο ταξίδι.

Η ωδή στον Κρόνο είναι ένα από πάμπολλα Lieder με αρχαιοελληνικές επιρροές που συνέθεσε ο Σούμπερτ στη σύντομη ζωή του – έφυγε μόλις στα 31 χρόνια του. Τα Lieder δεν ήταν τίποτα άλλο από μελοποιημένη ποίηση των μεγάλων Γερμανών και Αυστριακών ρομαντικών ποιητών. Ως είδος γνώρισαν άνθιση τον 19ο αιώνα μέσω συνθετών, όπως ο Σούμπερτ. Κάποια από αυτά παρουσιάστηκαν  στον κύκλο τραγουδιών με τίτλο «Ο Έλληνας Σούμπερτ – Θεοί και Μύθοι της Αρχαίας Ελλάδας» την Παρασκευή 5 Νοεμβρίου στον Ναό της Αγίας Τριάδας στη Βόννη. Πίσω από το ιδιαίτερο αυτό μουσικό εγχείρημα βρίσκονται ο βαρύτονος Άρης Αργύρης μαζί με τον Γερμανό πιανίστα, συνθέτη και μαέστρο Πέτερ Μπόρτφελντ.«Τα συγκεκριμένα τραγούδια που εμπνέονται από την αρχαία Ελλάδα είναι διάσπαρτα σε διάφορα έργα του Σούμπερτ. Τα ξεχωρίσαμε, τα μελετήσαμε και τα αποδώσαμε μετά από έρευνα και συζητήσεις περίπου πέντε χρόνων», αναφέρει ο Άρης Αργύρης. 

Στην Αυστρία του Μέτερνιχ και την Ευρώπη των επαναστάσεων

Ο Σούμπερτ, «αυτός ο μικρόσωμος άνθρωπος με το στρουμπουλό σώμα και τα γυαλιά» ήταν δασκαλοπαίδι και προοριζόταν κι ο ίδιος για δάσκαλος. Στα δεκαέξι του όμως η κλίση του για τη μουσική ήταν σαφής. Πολύ σύντομα, αναφέρει ο Πέτερ Μπόρτφελντ, έγινε γνωστός στους μουσικούς κύκλους στη Βιέννη για τη μελοποίηση σημαντικών ποιημάτων. «Οι λέξεις και η κατανόησή τους έδιναν νόημα στη μουσική του. Το περιεχόμενο τον καθοδηγούσε» εξηγεί ο Άρης Αργύρης. «Η μουσική του Σούμπερτ έχει μια ένταση πρωτόγνωρη, σαν φωτιά που σιγοβράζει. Τη διαχειρίζεται όμως με ιδιοφυία. Δεν έχει την έκρηξη του Βέρντι, του Βάγκνερ, του Ροσίνι. Καταφέρνει να τη βάλει σε ένα ιδιότυπο κανάλι και να την πάει εκεί που ο ίδιος θέλει».

Δεν είναι γνωστό αν ο Σούμπερτ ήξερε αρχαία ελληνικά, ωστόσο οι αναφορές του στην ελληνική μυθολογία είναι πολλές, γεμάτες συμβολισμούς και παραλληλισμούς με το κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο της εποχής του: τη Βιέννη του σκληρού καγκελάριου Μέτερνιχ – κυρίαρχης πολιτικής φυσιογνωμίας στην Ευρώπη των αρχών του 19ου αιώνα – μιας εποχής ανακατατάξεων και επαναστάσεων, όπως η ελληνική. Την ίδια ώρα η Αυστρία στο εσωτερικό της έμοιαζε με αστυνομικό κράτος. «Ο Μέτερνιχ κυβερνούσε με καταστολή. Υπήρχε μια μυστική αστυνομία και ένας καλά οργανωμένος μηχανισμός λογοκρισίας. Ελεγχόταν η πολιτική ορθότητα», αναφέρει ο Μπόρτφελντ. «Ο Σούμπερτ και οι φίλοι του θεωρούσαν τους εαυτούς τους πολέμιους της κυβέρνησης, ήταν φιλελεύθεροι. Κάποιοι κατέληξαν στη φυλακή, όπως και ο ίδιος για λίγες μέρες.»

Η αρχαιοελληνική θεματολογία ήταν το αναγκαίο πνευματικό όχημα, για να μιλήσει ο Σούμπερτ για τα σύγχρονα δεινά. «Η ελευθερία περιοριζόταν και οι άνθρωποι του πνεύματος προσπαθούσαν να βρουν νέους τρόπους έκφρασης» παρατηρεί ο Μπόρτφελντ.«Ο Σούμπερτ με την αρχαιοελληνική θεματολογία του ουσιαστικά έκανε πολιτική κατά του Μέτερνιχ. Δημιούργησε ένα κλίμα αξιών ελευθερίας, αγάπης, φιλανθρωπίας, αδερφότητας, φιλίας, σεβασμού κι όλα αυτά μέσα από κείμενα: την Ιφιγένεια, τον Αγαμέμνονα, τον Μέμνονα. Μιλούσε για τον ξεπεσμό, για την κατάβαση στα Τάρταρα, για το σκοτάδι, τον θάνατο, τον Άδη», εξηγεί ο Άρης Αργύρης, συσχετίζοντας τις αρχαιοελληνικές αναφορές του Σούμπερτ με το μαζικό κίνημα του Φιλελληνισμού στη Δυτική Ευρώπη.

Iφιγένεια, Άτλας, Ολύμπιοι Θεοί…

                                                                          Ο τραγουδιστής όπερας Άρης Αργύρης

Στον κύκλο τραγουδιών, πάνω στα οποία δουλεύουν ο Άρης Αργύρης και ο Πέτερ Μπόρτφελντ, συναντάμε γνώριμες φιγούρες του αρχαιοελληνικού κόσμου: Την Ιφιγένεια, που με την αυτοθυσία της αποτελεί διαχρονικό σύμβολο. Ή τον Άτλαντα «που κουβαλάει την υδρόγειο με μια ασυνήθιστα δραματική ένταση για τα έργα του Σούμπερτ. Έχει σχεδόν μια θρησκευτική παραλληλότητα με τον Ιησού, ο οποίος κουβαλά τις αμαρτίες και τους πόνους του κόσμου», παρατηρεί ο Άρης Αργύρης. Στα Lieder του Σούμπερτ όμως συναντάμε συχνά και τους ολύμπιους θεούς. Χαρακτηριστικό παράδειγμα «Οι Θεοί της Ελλάδος» (Die Götter Griechenlands), το ποίημα του Φρίντριχ Σίλερ που επίσης μελοποίησε ο Σούμπερτ:

«SchöneWelt, wobistdu?/ Ωραίε κόσμε, πού είσαι;Kehrewieder/ Γύρνα ξανά!».

«Ήταν άνθρωποι οι θεοί της αρχαιοελληνικής μυθολογίας. Αυτό τους έκανε ελκυστικούς, είχαν όλα τα ελαττώματα και τα πλεονεκτήματα της ανθρώπινης φύσης. Δεν υπάρχει η έννοια του τιμωρού θεού, όπως στον καθολικισμό ή την ορθοδοξία» παρατηρεί ο Άρης Αργύρης.

Φραντς Σούμπερτ και Νικόλαος Δούμπας

Πέρα όμως από τις προφανείς αρχαιοελληνικές επιρροές στη μουσική του Σούμπερτ, υπάρχει και μια άλλη, λιγότερο γνωστή ιστορία, που συνδέει τον Σούμπερτ με τους δραστήριους πνευματικά και οικονομικά κύκλους των Ελλήνων της Βιέννης τον 19ο αιώνα. «Ο Σούμπερτ είχε πολύ καλή σχέση με τον Νικόλαο Δούμπα, έναν Ελληνοαυστριακό ευεργέτη. Ένας πάρα πολύ πλούσιος, νεαρός κύριος, ο οποίος αγαπούσε πάρα πολύ την τέχνη και ήταν πολύ φιλόμουσος. Ουσιαστικά οφείλουμε σε εκείνον τη διάσωση πολύ μεγάλου αριθμού έργων του Σούμπερτ». Ο Δούμπας, γιος του Έλληνα εμπόρου Στέργιου Δούμπα, ήταν και ο ίδιος βαρύτονος. Ήταν φίλος του Γιοχάνες Μπραμς και του Ρίχαρντ Βάγκνερ. Ήταν επίσης κι ένας από τους χρηματοδότες του εμβληματικού Μεγάρου Μουσικής της Βιέννης (Wiener Musikverein). 

«Από τη στιγμή που έμαθα αυτή την πληροφορία από έναν γηραιό πλέον κύριο, δεν σταμάτησα να την σκέφτομαι. Αυτή η σκέψη με ταλαιπωρούσε πάντα, τα ελληνικά τραγούδια του Σούμπερτ, ο Δούμπας, αυτή η μουσική, αυτή η έκφραση… Τι μπορώ να κάνω και πότε;» λέει χαρακτηριστικά ο Άρης Αργύρης. Η στιγμή αυτή φαίνεται ότι ήρθε αρχής γενομένης στη Βόννη. Και έπεται συνέχεια.

Ο Άρης Αργύρης είναι τραγουδιστής όπερας και καθηγητής Κλασικού Τραγουδιού στο Πανεπιστήμιο Καλών Τεχνών του Βερολίνου. Έχει ερμηνεύσει σημαντικούς ρόλους στις μεγαλύτερες όπερες της Ευρώπης. Ο Πέτερ Μπόρτφελντ είναι πιανίστας, συνθέτης, μαέστρος και διδάσκει στις Μουσικές Ακαδημίες της Κολωνίας και της Φρανκφούρτης. Ασχολείται ειδικότερα με τη συνοδεία Lied στο πιάνο. 

ΠΗΓΗ DW- Δήμητρα Κυρανούδη