Εφημερίδες και κορονοϊός: Πόσο επιστημονική είναι η ενημέρωσή μας;

Σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα στα πρωτοσέλιδα τεσσάρων μεγάλων Αθηναϊκών  εφημερίδων, η επιστήμη δεν κατέχει τη θέση που της αξίζει εν μέσω πανδημίας στον δημοσιογραφικό λόγο.

Του Ανδρέα Τζόβολου*

Ηενημέρωση των πολιτών για ζητήματα υγείας και ιατρικής είναι σπουδαίο καθήκον της δημοσιογραφίας, η οποία μεσολαβεί ανάμεσα στους επιστήμονες και το –ανεκπαίδευτο στη συντριπτική του πλειοψηφία– ευρύ κοινό, για να μεταφέρει στο δεύτερο χρήσιμες για τη ζωή του πληροφορίες. Τον ρόλο αναλαμβάνει η επονομαζόμενη «Δημοσιογραφία της ΕπιστήμηςScience journalism», που αποκτά μεγάλη σημασία σε περιόδους υγειονομικών κρίσεων, όπως είναι η πανδημία του κορονοϊού που ταλαιπωρεί την ανθρωπότητα από τις αρχές του 2020 μέχρι και σήμερα. Η επιρροή των ΜΜΕ σε τέτοιες κρίσιμες περιόδους αποδεικνύεται τεράστια, αφού με τον τρόπο που επιλέγουν να ιεραρχήσουν τη θεματολογία τους, ουσιαστικά καθορίζουν τι θα συζητηθεί ευρέως στην κοινωνία. Έτσι τα μέσα επηρεάζουν τόσο τις ατομικές επιλογές των πολιτών στο ζήτημα της πανδημίας, όσο και τον βαθμό μαζικής υιοθέτησης από τον γενικό πληθυσμό των επιθυμητών υγειονομικών συμπεριφορών για την αντιμετώπισή της.

Υπό το βάρος τέτοιων κρίσιμων συνθηκών, η σαφής, τεκμηριωμένη και αντικειμενική μεταφορά του επιστημονικού λόγου και των ανακαλύψεων της ιατρικής κοινότητας στην κοινωνία σε εκλαϊκευμένη μορφή, ώστε χωρίς να χάνει την ουσία της να γίνεται κατανοητή από τον κάθε αποδέκτη, ανάγεται σε υψίστης σημασίας δημοσιογραφικό καθήκον προσανατολισμένο στην εξυπηρέτηση του κοινωνικού συμφέροντος. Σκοπός είναι ο μη καταρτισμένος επιστημονικά πολίτης να κατανοήσει βασικές και απαραίτητες ιατρικές πληροφορίες, να καταστεί ικανός να αξιολογεί τα δεδομένα και να παίρνει αποφάσεις βασισμένες στη γνώση και όχι σε φήμες ή ψευδείς πληροφορίες.

Για να γίνει αυτό, χρειάζεται τα ΜΜΕ να πληρούν μια σειρά από προϋποθέσεις. Σε αυτές συγκαταλέγονται (i) η συνεχής διατήρηση των ζητημάτων αντιμετώπισης της πανδημίας ψηλά στην ατζέντα (ii) η επαρκής και τεκμηριωμένη κάλυψη του επιστημονικού λόγου από τη φωνή των πλέον αρμόδιων και αξιόπιστων πηγών πληροφόρησης καθώς και (iii) μια αντικειμενική, ανεξάρτητη και αποστασιοποιημένη από πολιτικο-ιδεολογικές τοποθετήσεις και εξυπηρετήσεις αλλότριων συμφερόντων παράθεση των θέσεων της ιατρικής κοινότητας. Επιπροσθέτως όμως, είναι αναγκαίο (iv) να κυριαρχεί στα σχετικά δημοσιεύματα η «επιστημονική πλαισίωση» των ειδήσεων. Ο όρος «πλαισίωση» μιας είδησης σημαίνει την ανάδειξη συγκεκριμένων όψεων και πτυχών της ως σημαντικών, με ταυτόχρονη υποβάθμιση άλλων. Στην περίπτωση των υγειονομικών κρίσεων σημαίνει την προβολή εκείνων των όψεων και πτυχών των γεγονότων, που έχουν επιστημονικό προσανατολισμό και βασίζονται στις γνώσεις και τις ανακαλύψεις της ιατρικής κοινότητας, έτσι ώστε να διαχέονται εκτενώς στην κοινωνία πολύτιμες ιατρικές πληροφορίες και να ενισχύονται οι επιστημονικά επικρατέστερες υγειονομικές συμπεριφορές.

Σε ποιο βαθμό όμως οι ανωτέρω προϋποθέσεις πληρούνται στην ελληνική μιντιακή πραγματικότητα; Κάτι τέτοιο δεν φαίνεται να ισχύει, τουλάχιστον όσον αφορά τις συστημικές εφημερίδες ευρείας κυκλοφορίας, σύμφωνα με σχετικά πρόσφατη έρευνα που πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο εκπόνησης διπλωματικής εργασίας του Ελληνικού Ανοικτού ΠανεπιστημίουΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΣ ΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΣ: Μ.Μ.Ε. ΚΑΙ COVID-19 – ΑΝΔΡΕΑΣ ΤΖΟΒΟΛΟΣ | Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σύγχρονες Δημοσιογραφικές Σπουδές.

Οι έντυπες καθημερινές εφημερίδες, ως παραδοσιακά Μέσα, καθορίζουν σε σημαντικό βαθμό το ποιες ειδήσεις θα κριθούν σημαντικές. Τον σπουδαιότερο ρόλο στον ειδησεογραφικό αυτό μηχανισμό επιτελούν το κεντρικό κυρίαρχο θέμα και οι κύριοι τίτλοι της πρώτης σελίδας των εφημερίδων. Ο καθένας μπορεί εύκολα να τα συναντήσει σε καθημερινή βάση στα περίπτερα, στα διάφορα ειδησεογραφικά sites και στις ενημερωτικές εκπομπές τηλεόρασης και ραδιοφώνου, διαβάζονται από ευρύ τμήμα του πληθυσμού ανεξαρτήτως μορφωτικού επιπέδου και κοινωνικής δύναμης και χαίρουν αναμφισβήτητα πολύ μεγαλύτερης αναγνωσιμότητας από τα αντίστοιχα δελτία ημερήσιας κυκλοφορίας των φύλλων. Η επήρεια των πρωτοσέλιδων, των πηχυαίων τίτλων τους και των εικόνων που τα συνοδεύουν στην ψυχολογική καθοδήγηση και τη διαμόρφωση της κοινής γνώμης είναι ιδιαίτερα σημαντική και για έναν επιπλέον λόγο: στις μέρες μας, ο βαθμός στον οποίον εμβαθύνουν οι αναγνώστες σε μεγάλα σε μέγεθος άρθρα είναι περιορισμένος, ειδικά όσον αφορά τους νέους

Η έρευνα επικεντρώθηκε στα κεντρικά πρωτοσέλιδα θέματα και στους κύριους τίτλους των έντυπων καθημερινών εφημερίδων Η Καθημερινή, Τα Νέα, Η Εφημερίδα των Συντακτών και Η Αυγή – δύο φιλοκυβερνητικών και δύο αντιπολιτευτικών εφημερίδων με μακρόχρονη ιστορία στην ελληνική έντυπη δημοσιογραφία, διαδικτυακή παρουσία και σχετικά υψηλή κυκλοφορία. Η επιλογή τους στοχεύει ακριβώς στην αντιπροσωπευτικότητα του δείγματος και στον εντοπισμό τυχόν διαφοροποιήσεων στην πληροφόρηση που οφείλονται σε κομματισμό ή πολιτικές παρεμβάσεις.

Και οι τέσσερις εφημερίδες αποτελούν ιδιωτικές επιχειρήσεις που βασίζονται στον αριθμό των πωλήσεων και στις διαφημίσεις που προβάλλουν, ενώ διαθέτουν παράλληλες online εκδόσεις. Στηρίζονται σε αμειβόμενους επαγγελματίες συντάκτες και δημοσιογράφους και προβάλλουν ως στόχο την αντικειμενική ενημέρωση, τηρώντας τους δημοσιογραφικούς κανόνες ηθικής και δεοντολογίας. Η κάθε μία από τις τέσσερις εφημερίδες όμως διακρίνεται από κάποιες δικές της ιδιαίτερες δημοσιογραφικές πρακτικές, κυρίως με βάση τη σχέση της με την πολιτική, τις ιδεολογικές θέσεις που υιοθετεί, την εκάστοτε κυβερνητική εξουσία, το ιδιοκτησιακό της καθεστώς και την ειδησεογραφική λογική που την χαρακτηρίζει.

Τα φύλλα που εξετάσθηκαν έχουν εκδοθεί κατά τη διάρκεια της υγειονομικής κρίσης μέσα σε δύο δίμηνες χρονικές περιόδους με απόσταση 10 μηνών μεταξύ τους, και συγκεκριμένα στα δίμηνα Μάρτιος-Απρίλιος 2020 και Ιανουάριος-Φεβρουάριος 2021. Κατά το πρώτο χρονικό διάστημα Μαρτίου-Απριλίου 2020 εμφανίστηκαν τα πρώτα κρούσματα της Covid-19 και το πρώτο λόκνταουν στην Ελλάδα, με τα ΜΜΕ να χαρακτηρίζονται από απειρία κινούμενα σε ένα εντελώς άγνωστο και πρωτόγνωρο περιβάλλον. Στην περίοδο Ιανουαρίου-Φεβρουαρίου 2021 όπου έκλεινε ήδη ένας χρόνος πανδημίας, η παρατεταμένη κρίση είχε πλέον προσδώσει στον σχετικό ειδησεογραφικό ρόλο χαρακτήρα ρουτίνας, ο δημοσιογραφικός λόγος είχε αποκτήσει κάποια σχετική εμπειρία στις έκτακτες υγειονομικές συνθήκες και οι πολίτες είχαν εθιστεί, αν όχι κορεσθεί, στη λήψη σχετικών πληροφοριών. Στο πλαίσιο αυτό συγκεντρώθηκε και αναλύθηκε δείγμα 385 πρωτοσέλιδων προκειμένου να εξεταστεί αν η δημοσιογραφική κάλυψη της πανδημίας του Covid-19 από τις εφημερίδες συνέβαλλε σημαντικά στην ιατρική ενημέρωση-επιμόρφωση των Ελλήνων πολιτών και στην αντιμετώπιση της υγειονομικής κρίσης.

Από την έρευνα προκύπτει σαφώς μια διαχρονικά πτωτική πορεία στην ενασχόληση των κύριων θεμάτων και τίτλων των εφημερίδων με το ζήτημα της πανδημίας. Συγκεκριμένα, κατά το πρώτο εξεταζόμενο δίμηνο Μαρτίου-Απριλίου 2020, το 80,5% των κεντρικών θεμάτων αναφέρεται στον Covid-19 και τις επιπτώσεις του, ενώ το ποσοστό αυτό εμφανίζεται δραματικά μειωμένο κατά 32,3 ποσοστιαίες μονάδες δέκα μήνες μετά, πέφτοντας στο 48,2% κατά το δίμηνο Ιανουαρίου-Φεβρουαρίου 2021. Μάλιστα η σημαντική αυτή πτώση εμφανίζεται και στα τέσσερα ημερήσια φύλλα, με τη μεγαλύτερη μείωση να παρατηρείται στην εφημερίδα Τα Νέα, κατά 48 ποσοστιαίες μονάδες και τη μικρότερη στην εφημερίδα Η Αυγή, κατά 19 ποσοστιαίες μονάδες. Παρατηρείται επομένως το παράδοξο φαινόμενο, εν μέσω μιας παγκόσμιας υγειονομικής κρίσης όπου μια μεταδοτική νόσος αφαιρεί εκατομμύρια ανθρώπινες ζωές, ανατρέπει συθέμελα τον τρόπο ζωής και την οικονομικο-κοινωνική λειτουργία σε παγκόσμιο επίπεδο και εξακολουθεί να εξαπλώνεται ανεξέλεγκτα, η ειδησεογραφική προβολή της πανδημίας ως κυρίαρχου θέματος από τις ελληνικές εφημερίδες μέσα σε χρονικό διάστημα δέκα μηνών να βαίνει μειούμενη. Το γεγονός αυτό μοιραία στερεί από τη δημοσιογραφία της επιστήμης τη δυνατότητα να αποκτήσει έναν σταθερά πρωταγωνιστικό ρόλο στην καθημερινή ειδησεογραφία, να εισβάλλει σε τακτική βάση στα σπίτια των πολιτών και να συμβάλλει στην ιατρική ενημέρωση και επιμόρφωση του πληθυσμού, εφόδια απαραίτητα για την αποτελεσματική αντιμετώπιση της κρίσης.

Όσον αφορά τη μέτρηση και ανάλυση της πλαισίωσης των σχετιζόμενων με την πανδημία θεμάτων στις πρώτες σελίδες και τους κύριους τίτλους των ελληνικών εφημερίδων, συγκρίναμε τις περιπτώσεις όπου η πλαισίωση ήταν επιστημονική με εκείνες όπου ήταν κοινωνική, πολιτική ή/και οικονομική. Υπογραμμίζεται ότι όπου παρατηρήθηκαν πολλαπλές μορφές πλαισίωσης στον ίδιο τίτλο, όπως για παράδειγμα συνύπαρξη οικονομικής και κοινωνικής πλαισίωσης (π.χ. κοινωνική φτώχεια) ή συνύπαρξη πολιτικής και οικονομικής πλαισίωσης (π.χ. κατασπατάληση δημοσίου χρήματος), επιλέχθηκε και λήφθηκε υπόψη μία μόνο πλαισίωση, εκείνη που κρίθηκε ως κυρίαρχη και επικρατούσα των υπολοίπων. Με βάση το κριτήριο αυτό, η κοινωνική πλαισίωση είναι εκείνη που υπερτερεί συνολικά στο δείγμα των πρωτοσέλιδων που εξετάσαμε με ποσοστό 40,1%. Κύριοι πρωτοσέλιδοι τίτλοι όπως «Πώς ο ιός αλλάζει τον κόσμο μας» (Η Καθημερινή, 12/4/2020) ή «Ζοφερός καινούργιος κόσμος» (Η Εφημερίδα των Συντακτών, 23/3/2020), αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα επιλεκτικού τονισμού των κοινωνικών πτυχών και όψεων των γεγονότων που σχετίζονται με την πανδημία.

Η πολιτική πλαισίωση των ειδήσεων βρίσκεται στη δεύτερη θέση με ποσοστό 25,9% και συγκροτείται από κύριους τίτλους όπως «Διάτρητο το σχέδιο της κυβέρνησης» (Η Αυγή, 30/4/2020) ή «Πανδημία ανευθυνότητας – Η κυβέρνηση υποκατέστησε με κραυγαλέο τρόπο την επιτροπή των ειδικών που συνεδριάζει σήμερα» (Η Εφημερίδα των Συντακτών, 4/1/2021). Στην τρίτη θέση και με μικρή διαφορά εμφανίζεται η οικονομική πλαισίωση με ποσοστό 24,7% και κύριους τίτλους όπως «€800 σε όλους και έξτρα Δώρο» (Τα Νέα, 20/3/2020) ή «Πού πάνε τα λεφτά;» (Η Αυγή, 17/4/2020). Παραδόξως, παρά το γεγονός ότι οι ειδήσεις που αφορούν την πανδημία σχετίζονται πρωτίστως με ένα κατ’ εξοχήν επιστημονικό θέμα, η επιστημονική πλαισίωσή τους εμφανίζεται στην τέταρτη και τελευταία θέση, με μονοψήφιο ποσοστό και με μεγάλη διαφορά από τις υπόλοιπες πλαισιώσεις. Πρωτοσέλιδοι τίτλοι όπως «Μαζικά τεστ και χλωροκίνη: οι δύο ασπίδες στον κορωνοϊό» (Τα Νέα, 1/4/2020) ή «Οδηγός επιβίωσης για 14 μέρες αυτοπεριορισμού – Τι σημαίνει μένω σπίτι» (Η Εφημερίδα των Συντακτών, 13/3/2020), οι οποίοι αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα μιας επιστημονικής πλαισίωσης των ειδήσεων με τονισμό των επιστημονικών όψεων και πτυχών των γεγονότων, εμφανίζονται σπανίως και περιστασιακά. Συνολικά, η επιστημονική πλαισίωση βρέθηκε κυρίαρχη μόνο σε 23 πρωτοσέλιδα, ποσοστό μόλις 6% από τα 385 του δείγματος και μόλις 9,3% από τα 247 που σχετίζονται με την κρίση της πανδημίας και τις επιπτώσεις της. Μάλιστα τα 18 πρωτοσέλιδα επιστημονικής πλαισίωσης της πρώτης χρονικής περιόδου Μαρτίου-Απριλίου 2020 (ποσοστό 19,1%), μειώθηκαν σε μόλις 5 κατά τη δεύτερη χρονική περίοδο Ιανουαρίου-Φεβρουαρίου 2021 (ποσοστό 3,3%)

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον όμως παρουσιάζει η ανάλυση της κυρίαρχης πλαισίωσης, ομαδοποιημένη με βάση τις πολιτικές αποχρώσεις των εφημερίδων. Από την έρευνα διαπιστώνεται ότι στις δύο φιλοκυβερνητικές εφημερίδες Η Καθημερινή και Τα Νέα, κυριαρχεί κατά κράτος η κοινωνική πλαισίωση των πρωτοσέλιδων θεμάτων του Covid-19 με 54,2% και 50,9% αντίστοιχα, με δεύτερη την οικονομική (29,1% και 25,5%), ενώ τέταρτη και τελευταία έρχεται η πολιτική πλαισίωση με πολύ μικρά ποσοστά (2,8% και 5,4% αντίστοιχα). Η επιστημονική πλαισίωση εμφανίζεται στην τρίτη θέση, σε ποσοστά που χαρακτηρίζονται ως ανεπαρκή για τη σοβαρότητα των καταστάσεων (13,9% στην Καθημερινή και 18,2% στα Νέα). Ωστόσο οι δύο αντιπολιτευτικές εφημερίδες, Η Εφημερίδα των Συντακτών και Η Αυγή, παρουσιάζουν διαφορετική εικόνα, αφού επιλέγουν να προβάλλουν πρώτιστα τις πολιτικές όψεις και πτυχές των γεγονότων, φέρνοντας στην πρώτη θέση ως κυρίαρχη την πολιτική πλαισίωση των θεμάτων της πανδημίας (40,4% και 57,1% αντίστοιχα). Η κοινωνική πλαισίωση έρχεται στη δεύτερη θέση (36,8% και 17,5%) και η οικονομική πλαισίωση στην τρίτη (21% και 22,2%), αφήνοντας τέταρτη και τελευταία την επιστημονική πλαισίωση, η οποία μόλις και μετά βίας εμφανίζεται με ελάχιστα ποσοστά (ένα μόνο φύλλο στα 57 και ποσοστό 1,8% στην Εφημερίδα των Συντακτών και δύο μόνο φύλλα στα 63 και ποσοστό 3,2% στην Αυγή), γεγονός ιδιαίτερα απογοητευτικό όσον αφορά τη συνδρομή των εφημερίδων αυτών στην ιατρική ενημέρωση-επιμόρφωση των Ελλήνων πολιτών και στον χειρισμό της υγειονομικής κρίσης.

Οι ελληνικές εφημερίδες, όπως και οι περισσότερες εφημερίδες του ευρωπαϊκού νότου, χαρακτηρίζονται πρωτίστως από τον πολιτικό τους χαρακτήρα. Από την ανάλυση του εξεταζόμενου δείγματος μπορούμε να θεωρήσουμε ότι η εξυπηρέτηση συγκεκριμένων πολιτικών επιδιώξεων είναι ο κύριος λόγος για τον οποίο η πολιτική πλαισίωση των ειδήσεων κυριαρχεί στις δύο αντιπολιτευτικές εφημερίδες, την Εφημερίδα των Συντακτών και την Αυγή. Αποτέλεσμα είναι να απομένει στις εφημερίδες αυτές ελάχιστος, σχεδόν ανύπαρκτος χώρος για την επιστήμη και την επιστημονική επιμόρφωση του πληθυσμού. Με παρόμοιο τρόπο οι δύο συμπολιτευτικές εφημερίδες Η Καθημερινή και Τα Νέα, έχοντας ταχθεί στην υποστήριξη του κυβερνητικού έργου, επιδιώκουν να προβάλλουν προς τα έξω μια εικόνα πολιτικής σταθερότητας, κοινωνικής ασφάλειας και ορθών κυβερνητικών επιλογών. Για τον λόγο αυτό, επιλέγουν να πλαισιώνουν τα ζητήματα της πανδημίας κυρίως με βάση κοινωνικές παραμέτρους, αφήνοντας ελάχιστο χώρο στην πολιτική πλαισίωση και την ανακίνηση ζητημάτων με πολιτική χροιά. Σαν αποτέλεσμα, απομένει ενδεχομένως λίγο περισσότερος χώρος για την επιστήμη και την επιστημονική δημοσιογραφία, σίγουρα όμως ανεπαρκής με βάση τη σημαντικότητα της τρέχουσας επικαιρότητας.

Όσον αφορά τις πηγές πληροφόρησης των ελάχιστων επιστημονικά πλαισιωμένων πρώτων σελίδων, αυτές παραδόξως δεν είναι (ή σπανίως είναι) οι ίδιοι οι επιστήμονες της ιατρικής κοινότητας όπως θα ήταν το πλέον ενδεδειγμένο, αλλά συχνά το ρόλο αυτό αναλαμβάνουν ο πρωθυπουργός, ο πρόεδρος της αξιωματικής αντιπολίτευσης, κυβερνητικά στελέχη, πολιτικοί αξιωματούχοι καθώς και άλλες μη προσδιορίσιμες πηγές. Όλοι αυτοί οι αυτόκλητοι «εκπρόσωποι» του επιστημονικού λόγου, ως ανειδίκευτοι και αδαείς, μεταφέρουν συνήθως άκομψα, πρόχειρα και ενίοτε λανθασμένα την επιστήμη στο ευρύ κοινό, επιχειρώντας να πείσουν για την ευεργετική συνεισφορά διαφόρων παραγόντων στην υγεία και για την αναγκαιότητα υιοθέτησης υγειονομικών συμπεριφορών όπως είναι η χρήση μάσκας, η αποφυγή συνωστισμού ή ο εμβολιασμός. Πρωτοσέλιδα όπως «Εμβόλια για όλους τώρα» (Η Αυγή, 9/1/2021) όπου παρατίθενται οι απόψεις του αρχηγού της αξιωματικής αντιπολίτευσης για ένα καθαρά ιατρικό θέμα, δεν συνιστούν μια τεκμηριωμένη και ακριβή μεταφορά της επιστήμης στο κοινό και δεν συγκροτούν μια ορθή διαδικασία επιστημονικής επιμόρφωσής του.

Όσο για τη λεκτική και εξωλεκτική αποτύπωση της επικαιρότητας, ο τύπος ακολουθεί ως επί το πλείστον υπεραπλουστευτικό λόγο, καταγγελτικό τόνο, δραματοποιημένο ύφος και μεθόδους εντυπωσιασμού των αναγνωστών, επιδιώκοντας να κάνει την ειδησεογραφία συναρπαστική, επιβλητική και «διασκεδαστική». Εξαίρεση αποτελεί κατά κύριο λόγο η εφημερίδα Η Καθημερινή, η οποία υιοθετεί περισσότερο από τις άλλες εφημερίδες της έρευνας μη υπεραπλουστευτικό και ήπιο λόγο σε τίτλους και περιεχόμενο με απλή παράθεση των κυβερνητικών επιλογών, λογικό μέγεθος και τονισμό τίτλων και αποφυγή ιδεολογικά φορτισμένων εκφράσεων. Σε γενικές γραμμές ωστόσο παρατηρούνται συχνά κύριοι τίτλοι με υπερβολικά μεγάλες γραμματοσειρές μέσα σε έντονα χρωματισμένα πλαίσια, οι οποίοι κατά κανόνα δίνουν έμφαση στους κινδύνους μέσω τεταμένων διατυπώσεων που συνήθως συνοδεύονται από σχετικές φωτογραφίες και σχέδια.

Στο πλαίσιο αυτό παρατηρούνται πολλοί πρωτοσέλιδοι τίτλοι που χρησιμοποιούν λεξιλόγιο πολεμικής μάχης, όπως «Κορωνοϊός – Σε πόλεμο» (Τα Νέα, 18/3/2020), «Συναγερμός για έλλειψη τροφίμων» (Τα Νέα, 2/4/2020), «Επιτάξεις… και στρατός» (Τα Νέα, 24/3/2020), «Βόμβες που δεν πρέπει να εκραγούν… Τα γηροκομεία εκπέμπουν SOS» (Τα Νέα, 30/3/2020), «Θα πολεμήσουμε αλλά μη μας κοροϊδεύουν» (Η Εφημερίδα των Συντακτών, 1/4/2020), «Ρητορική εμφυλίου κατά ΣΥΡΙΖΑ και Μέσων Ενημέρωσης» (Η Εφημερίδα των Συντακτών, 9/3/2020), «Η μάχη για επάρκεια στις εντατικές» (Η Καθημερινή, 17/3/2020), «Ο πόλεμος της μάσκας και η Ελλάδα» (Η Καθημερινή, 9/4/2020), «Ψάχνουν αναχώματα στο τρίτο κύμα… Σε επιφυλακή οι υγειονομικές αρχές… Συναγερμός για τις μεταλλάξεις» (Η Καθημερινή, 2/2/2021), «Το σχέδιο για τη μάχη της Αττικής» (Η Καθημερινή, 10/2/2021), «Συναγερμός για περιορισμό της διασποράς» (Η Αυγή, 14/3/2020), «Άφησαν ανοχύρωτους τους Ρομά» (Η Αυγή, 11/4/2020).

Ο καταγγελτικός λόγος που ακολουθεί ανάλογα με το έντυπο την αντίστοιχη ιδεολογική και κομματική γραμμή, εμφανίζεται σχεδόν αποκλειστικά στις αντιπολιτευτικές εφημερίδες και χαρακτηρίζεται από πρωτοσέλιδους τίτλους όπως «Ανίκανοι κατ’ εξακολούθηση» (Η Αυγή, 4/2/2021), «Ουραγός η Ελλάδα στα μέτρα στήριξης» (Η Αυγή, 19/3/2020), «Πανδημία και δόγμα του σοκ… Πώς η κυβέρνηση Μητσοτάκη εκμεταλλεύεται την κρίση» (Η Αυγή, 29/3/2020), «Ακορντεόν αποτυχίας» (Η Αυγή, 31/1/2021), «Φορτώνουν την ύφεση στην πλάτη των αδύναμων» (Η Αυγή, 15/4/2020), «Παραδίδουν οι εργαζόμενοι τα κλειδιά, οι εργαζόμενοι το… πνεύμα» (Η Εφημερίδα των Συντακτών, 9/2/2021), «Πληρώνουμε τα λάθη τους» (Η Εφημερίδα των Συντακτών, 10/2/2021), «Στο έλεος των φαρμακευτικών» (Η Εφημερίδα των Συντακτών, 29/1/2021), «Πανδημία ανευθυνότητας» (Η Εφημερίδα των Συντακτών, 4/1/2021), «Ψεύδονται ασυστόλως για τις ιδιωτικές ΜΕΘ, για τα διαγνωστικά τεστ» (Η Εφημερίδα των Συντακτών, 17/3/2020).

Όλες αυτές οι δημοσιογραφικές τακτικές ωστόσο, που κυρίως επιδιώκουν την εξυπηρέτηση πολιτικών θέσεων, τον εντυπωσιασμό και την προσέλκυση αναγνωστών, δεν εξυπηρετούν ούτε κατ’ ελάχιστον τους σκοπούς της δημοσιογραφίας της επιστήμης αλλά αλλότριους ως επί το πλείστον σκοπούς, πέρα από την επιστημονική εκπαίδευση του πληθυσμού για ένα τόσο σοβαρό ζήτημα όπως είναι η πανδημία και η δημόσια υγεία.

Από την ανάλυση διαφαίνεται η περιορισμένη, ανεπαρκής και διαχρονικά φθίνουσα συμμετοχή του επιστημονικού λόγου και της επιστημονικής πλαισίωσης στην κυρίαρχη θεματολογία και στους κεντρικούς τίτλους τεσσάρων ελληνικών εφημερίδων κατά τη διάρκεια της υγειονομικής κρίσης. Το γεγονός αυτό, το οποίο σε καμία περίπτωση δεν χαρακτηρίζει το σύνολο των μέσων ενημέρωσης στη χώρα μας, σηματοδοτεί την πενιχρή συμβολή των ελληνικών συστημικών ΜΜΕ στην επιστημονική επιμόρφωση του κοινού. Αποδεικνύεται ότι κατά τη διάρκεια μιας κατάστασης έκτακτης ανάγκης κατά την οποία ολόκληρος ο κόσμος έχει εναποθέσει τις ελπίδες του στην επιστημονική ιατρική κοινότητα για την αντιμετώπιση της πανδημίας, η προτεραιότητα των ελληνικών εφημερίδων αναλώνεται πρωτίστως στις πολιτικές, κοινωνικές και οικονομικές παραμέτρους της ειδησεογραφίας, αφήνοντας την επιστήμη στην τελευταία θέση. Η κάλυψη των ιατρικών θεμάτων στα πρωτοσέλιδα δεν εμφανίζει την επιθυμητή ομοιόμορφη προβολή ανάμεσα στις εξεταζόμενες εφημερίδες, ούτε φαίνεται να είναι ανεξάρτητη από το ιδιοκτησιακό καθεστώς και την πολιτικο-ιδεολογική τοποθέτηση που η κάθε μία εξυπηρετεί. Περαιτέρω, εμπορικοί λόγοι, τακτικές προσέλκυσης αναγνωστών και η επικρατούσα λογική και νοοτροπία του εκάστοτε εντύπου, οδηγούν σε διαφοροποιημένους τρόπους αποτύπωσης της ειδησεογραφίας όπου λεκτικές και εξωλεκτικές τεχνικές κατευθυνόμενου εντυπωσιασμού προσδίδουν έναν διαφορετικό κάθε φορά τόνο στην είδηση επηρεάζοντας ανάλογα την αντίληψη του κοινού. Στο πλαίσιο αυτό, η εμπορικά ανίσχυρη επιστήμη η οποία παραμένει ως επί το πλείστον στο περιθώριο, περιορίζεται στις εσωτερικές σελίδες των εφημερίδων με τη μειωμένη αναγνωσιμότητα, μακριά από τους δημοφιλείς κύριους τίτλους που ιεραρχούν τη σπουδαιότητα των γεγονότων, ορίζουν την ειδησεογραφική ατζέντα και επηρεάζουν σε μεγάλο βαθμό την κοινή γνώμη.

Το ελληνικό μιντιακό σύστημα το οποίο σε γενικές γραμμές χαρακτηρίζεται από χαμηλή κυκλοφορία εφημερίδων, έντονο κομματισμό, ασθενές επαγγελματικό στάτους των δημοσιογράφων και ισχυρές πολιτειακές παρεμβάσεις, φαίνεται πως δεν επιτρέπει στη δημοσιογραφία της επιστήμης να κατέχει τη θέση που της αξίζει στο δημόσιο λόγο, δεν ενισχύει σημαντικά την επιστημονική επιμόρφωση του κοινού και δεν συμβάλλει όσο θα έπρεπε στη μαζική υιοθέτηση επιθυμητών συμπεριφορών – παρά τις όποιες εξαιρέσεις και τις φιλότιμες προθέσεις των επαγγελματιών δημοσιογράφων.

Ο μέχρι σήμερα τρόπος κάλυψης της επικαιρότητας με όρους εξυπηρέτησης συμφερόντων και με βάση το τι θα εντυπωσιάσει τον αναγνώστη, αποτέλεσε το δημοσιογραφικό μοντέλο που οδήγησε στον περιορισμό της εμπιστοσύνης του κοινού στα συστημικά ΜΜΕ και στη διεύρυνση του ενημερωτικού ρόλου των social media. Ωστόσο οι ιδιαίτερες συνθήκες που ζούμε μπορεί να είναι μια ευκαιρία: Η αναλλοίωτη, αξιόπιστη και τεκμηριωμένη επιστημονική αλήθεια που θα εκπορεύεται από έγκυρες πηγές πληροφόρησης και θα συγκροτεί έναν αξιόπιστο και πολύτιμο σύμμαχο των πολιτών, μπορεί να αποτελέσει τον υψηλό στόχο που θα δρομολογήσει μια υγιή, αντικειμενική, υπεύθυνη και ανεξάρτητη δημοσιογραφία της επιστήμης. Θα υπάρξει άραγε και η ανάλογη βούληση;