‘‘Σκόρπια φύλλα της ζωής μου ’’

(Μνημόσυνο στο Δάσκαλο του ΔΜΕ (1975-77) Σπύρο Τρυφωνόπουλο, που άλλαξε τη ζωή μου)

Του Κώστα Γ.Τσιλιμαντού

Α!

Δανεικός ο τίτλος της επιφυλλίδας.

Αλλά και αυτά που θα διαβάσετε —όσοι τα διαβάσετε— είναι παλαιά, προ πεντηκονταετίας σχεδόν.

Βρισκόταν θαμμένα στα συρτάρια μου και, τώρα που τα ανακάλυψα, με την πεποίθηση πως κάποιες αλήθειες δε γεράζουν, λέω πως ίσως βρεθεί κάποιος που θα τα προσέξει.

Καυτό πάντα, όπως τότε, και σήμερα θέμα:

Ο ΔΑΣΚΑΛΟΣ.

Τα κείμενα τυπώνονται απαράλλαχτα, χωρίς προσθήκες και διορθώσεις.

‘‘Θα ξεκινούσα με αυτό που είπε ο Αποστολάκης (Γ. Αποστολάκης: «Η ποίηση στη ζωή μας»). Προτού διοριστείς κοίτα τον εαυτό σου στον καθρέφτη, βαθιά. Δες όλες σου τις ασχήμιες κατάφατσα. Αναμέτρησε ότι η πολιτεία είναι πάντα φειδωλή στην αμοιβή σου. Αν πίστεψες ότι με το επάγγελμά σου, θα λύσεις το βιοποριστικό σου πρόβλημα, γελάστηκες. Υπάρχουν τόσα άλλα πιο προσοδοφόρα. Αν νόμισες ότι δεν απαιτεί κόπο και ότι σου φτάνουν αυτά που έμαθες, γελάστηκες δυο φορές. Και είσαι δυστυχισμένος και εσύ και πιο πολύ τα παιδιά σου, που θα πάρεις στα χέρια σου. Αργά ή γρήγορα θά ’ρθει η ώρα που θα νιώσεις πόσο πικρό είναι το ψωμί που τρως.

Μπορεί να διδάσκεις σε καμιά επαρχία και τα παιδιά να υπνωτίζονται μέσα στο υλικό των διδαχτικών εγχειριδίων (που ως τώρα μόνο εγχειρίδια ήταν). Μπορεί ακόμη να καμαρώνεις πως μπαίνεις στην τάξη απροετοίμαστος, γιατί τά ’μαθες όλα. Πρόσεξε! Η ζωή εκδικείται. Κάποτε κάποιο θα καταλάβει, έξω από το σχολείο, στη ζωή, πόσα έχασε εκεί μέσα. Ίσως κάποτε και σένα σε ξυπνήσουν σειρήνες. Φαντάστηκες το τι εξουθενωτικό θά ’ναι, να διαγράψεις όλη σου την προσπάθεια μιας ζωής με ένα Χ;

Μα αν νιώθεις μια φλόγα να σε κατακαίει, αν νιώθεις πως έχεις ζωντανά πλάσματα στα χέρια σου, που διψούν για ζωή, κι αν πιστεύεις πως στο πόστο που τάχτηκες, θ’ αλλάξεις πολλές από τις ασχήμιες του κόσμου και κάνεις στα μάτια των παιδιών ν’ αστράψει το όραμα μιας καλύτερης ζωής, τότε προχώρα. Κάνεις για δάσκαλος κι έλα μαζί μου να συζητήσουμε μερικά δευτερότερα θέματα’’.

«Βασική σου αρχή: Σεβασμός στην προσωπικότητα του μαθητή. Όποιος κι αν είναι: καλός ή κακός, αμελής ή επιμελής, σύμφωνα με τα δικά σου κριτήρια. Όλοι αξίζουν την αγάπη σου και το ίδιο ενδιαφέρον. Οι κακοί και οι αδύνατοι το δικαιούνται πιο πολύ. Τον γιατρό δεν τον έχει τόση ανάγκη ο υγιής, ο ασθενής τον έχει. Αυτό το απλό το σκέφτηκες;

Το να δίνουμε ίδιες ευκαιρίες —τις πιο πολλές φορές δυστυχώς λιγότερες— σε παιδιά που δεν έχουν τις ίδιες ικανότητες, το λες αυτό ισότητα; Όλα έχουν το δικαίωμα και το δίκιο να απαιτούν τη φροντίδα μας, την προσοχή μας, το ενδιαφέρον μας, την αγάπη μας.

Μην πιστεύεις πως ο αδύνατος μαθητής είναι το δεδομένο. Να τον θεωρείς ως πρόβλημα. Εξάντλησες όλες τις διαδικασίες, που θα απαιτηθούν, για να φτάσεις σε τέτοιο συμπέρασμα;

Υπάρχει οργανισμός ζωντανός, που όταν του δώσεις τους κατάλληλους ερεθισμούς, να μην αντιδράσει;

Σου ζητώ ακατόρθωτα; Από ποιόν όμως θα τα ζητήσω, αν όχι από το δάσκαλο;».

Ίσως αυτά που γράφω σού φανούν ακατόρθωτα. Αν όμως δε βάλλουμε στόχους που να ξεπερνούν τον εαυτό μας, πώς υπάρχει τρόπος να φτάσουμε στο δυνατόν εφικτό;

Β!

«Και πρώτο απ’ όλα, αν δεν ξεγράψεις το ρήμα διδάσκω, να κάνεις τουλάχιστον πιο μετρημένη τη χρήση του.

Διδάσκω σημαίνει εγώ μιλώ και οι άλλοι ακούνε. Ή, λίγο πιο βελτιωμένα, συμμετέχουν και οι άλλοι σ’αυτά που ξέρω εγώ και προσπαθώ να τους μεταδώσω. Όλες οι ενέργειες ξεκινούν από εμένα. Η ακτίνα δράσης τους είναι η δική μου κρίση, οι δικοί μου στόχοι και ο μαθητής ένας δορυφόρος που παίρνει πιο καλό βαθμό, όσο πιστότερα αποδίδει αυτά που εγώ ξέρω και θέλω να του μάθω. Και βέβαια έτσι είναι, λέω, γιατί εγώ σπούδασα, ξέρω περισσότερα και έχω πείρα, ο μαθητής τι μπορεί να ξέρει; Ανώριμος, ανεύθυνος, άπειρος, πρέπει να αφεθεί στα δικά μου τα χέρια, να τον κατευθύνω μέσα στα όρια που εγώ έχω χαράξει για κάθε μάθημα και του παρέχω την ευκαιρία να σκεφτεί, να στοχαστεί, να συνδιαλεχτεί, έστω, μαζί μου, μα κάτω από τη δική μου καθοδήγηση. Να η περίφημη καθοδηγούμενη ενέργεια!

Αυτές τις αρχές πήραμε στο Δημοτικό και Γυμνάσιο και ως φοιτητές αργότερα στο Πανεπιστήμιο.

Αυτά είχαν κάποτε πέραση. Τώρα δεν έχουν. Κ ι αργότερα δεν ξέρουμε τι καινούργιο θα βγει.

Πάντως πέρασε η εποχή που ο μαθητής πίστευε πως το καθήκον του ήταν να έρχεται στο σχολείο, να μαθαίνει ό,τι του λέμε να παίρνει βαθμό.

Ο κόσμος όλος πρέπει να αναθεωρηθεί μέσα σου. Όσοι έφθασαν και εκφράζουν αποφθέγματα, είναι το καταστάλαγμα της πνευματικής τους πορείας. Η δική σου αναζήτηση θα σου δώσει κάτι άλλο. Δέξου τα όλα σαν προβλήματα. Η τάξη σου είναι ένα πρόβλημα. Ο κάθε μαθητής είναι ένα πρόβλημα. Τάξη χωρίς προβλήματα δεν είναι τάξη, νεκροταφείο είναι.

Ό,τι μπορούμε να πούμε τώρα, είναι πως κέντρο του μαθήματος δεν είναι ο δάσκαλος, αλλά ο μαθητής. Δε διστάζουμε να το πούμε: Μαθητοκεντρικό μάθημα. Πρωταγωνιστής σ’ αυτό δεν είναι ο καθηγητής, αλλά η τάξη!

Από πού απορρέει αυτό; Από τον σεβασμό στην προσωπικότητά του. Ο ίδιος να προβληματιστεί. Ο ίδιος να αντιμετωπίσει το μάθημα. Αυτό θα τον βοηθήσει να αναπτύξει τη δική του προσωπικότητα. Και ο ρόλος ο δικός μου; Ο πιο δύσκολος! Όχι επίδειξη και ρεσιτάλ. Όχι αποχαυνωτικές πολυλογίες. Ερωτήσεις που δε λεν ‘‘μάντεψε τι σκέφτομαι’’. Ερωτήσεις που προβληματίζουν, ερωτήσεις που και τα γνωστά και λυμένα τα θεωρούν προβλήματα. Στόχος: ο μαθητής να μάθει από μικρός να αντιχτυπιέται, να συναπαντιέται, να απορρίπτει ή να εγκρίνει τροχίζοντας όχι μόνο τη μνήμη του, αλλά πάνω απ’ όλα την κρίση του. Έχεις το ψυχικό μεγαλείο να καμαρώνεις και να χαίρεσαι, που ο μαθητής στήνεται δίπλα σου; Hic labor, hic opus est, που θάλεγε ο Βιργίλιος.

Η αλήθεια δεν δίνεται έτοιμη.

Δίνοντας συμμετοχή στο μαθητή, του δίνομε την ευθύνη για να μάθει. Έτσι όταν δε μαθαίνει, η ευθύνη μετατοπίζεται από τον δάσκαλο στο ίδιο το παιδί.

Ποτέ μη περιμένεις αλλαγή συμπεριφοράς —για ξύλο πια δε γίνεται λόγος— αν τη στηρίξεις στον εκφοβισμό και στη απειλή. Έτσι δεν πλάθεται ο ελεύθερος άνθρωπος. Δείξε σεβασμό στην προσωπικότητά του, κι όταν δεν συμφωνείς με την πράξη του. Τότε η απειλή και ο φόβος γίνονται κριτήρια για κάθε του πράξη, όχι το φρόνημα και η ευθύνη!

Αν το σχολείο έχει σαν βασικό του στόχο την ανάπτυξη της ελεύθερης προσωπικότητας, τότε σημαίνει πως έχουμε να κάνουμε με ένα σχολείο ανοιχτό σε όλες τις απόψεις. Που σημαίνει κατάργηση της αυθεντίας, όχι δοσμένες αλήθειες, αλλά από κοινού με τους μαθητές αναζήτηση αυτών. Σκοπός ο υπεύθυνος πολίτης, η πολύπλευρη ανάπτυξη της προσωπικότητας.

Απόφευγε ακόμα και τις προστριβές με το μαθητή. Φθείρουν. Προσπάθησε να ανοίξεις διάλογο μαζί του και να λύσετε έντιμα και τίμια τις διαφωνίες σας.

Μην αφήνεις τα μικρά προβλήματα να γίνονται μεγάλα παραπτώματα. Ο μαθητής που ατακτεί, κάτι θέλει να πει. Κουβέντιασέ το. Η αταξία είναι θέμα προσαρμογής. Δουλειά σου δεν είναι να τιμωρείς, αλλά να προλαμβάνεις. Να κάνεις τα παιδιά έτσι ώστε να αισθάνονται το ένα δίπλα στο άλλο, όταν τα οδηγούμε στη μάθηση.

Όταν συμφωνήσουμε στα μέσα, δημιουργούμε υπερατομική συνείδηση. Ασχέτως καταγωγής όλοι πιστεύουν στη μόρφωση. Έτσι η συνοχή της τάξης είναι δεδομένη.

Μόνο η αποτελεσματικότητα ενός τέτοιου μαθήματος και η δική σου συμπεριφορά, θα εμπνεύσουν αγάπη στο μάθημα. Και η εκτίμησή σου —ποτέ υποβιβασμός στα άλλα μαθήματα— θα δώσει λαβή στα παιδιά που σε εκτιμούν, να φερθούν ανάλογα και στα άλλα.

Όμως μην υπερτιμάς το μάθημά σου. Δίνεις πλαίσιο στα παιδιά έτοιμο, δεν τα αφήνεις μόνα τους να βγάλουν το συμπέρασμα που αυτά νομίζουν. Υπερτίμηση σημαίνει είτε αίσθημα υπεροχής, είτε αίσθημα μειονεξίας.

EΠΙΛΟΓΟΣ

Ο Δάσκαλος έχει ταξιδέψει πριν από πολλά χρόνια.

Ο απόηχος της φωνής του, του έμψυχου λόγου του, μετά από σαράντα και πάνω χρόνια ηχεί ως αχός μακρινού ποταμού στα αφτιά μου, τώρα που στα σχολεία μας πολλά ανεύθυνα άτομα μετεβλήθησαν σε αγελαίους μαθητές και το σύστημα —αναγκαστικά πια— για συνέτιση επιστρέφει στην παλαιά τιμωρία της Διαγωγής. Καημένε Δάσκαλε, που να φανταζόσουν πού θα φθάναμε.

«Βρες παιδί μου τον εαυτό σου. Αναζήτα, ερεύνα, ψάχνε έξω από τα έτοιμα πλαίσια που σού προσφέρονται. Βρες δικές σου αξίες. Μην κρίνεις τον κόσμο με τα μάτια των άλλων. Η πείρα τους είναι πείρα της δικής τους ζωής —αν είναι, αν δεν την πήραν και αυτήν έτοιμη, έστω— μα αυτή ανήκει στο παρελθόν. Ο κόσμος σήμερα αλλάζει κάθε δέκα χρόνια. Είσαι νέος, άρα πιο δεκτικός στους νέους ερεθισμούς, και ανήκεις στον δικό σου κόσμο. Εσύ θα μορφώσεις γνώμη για τον κόσμο σου. Δική σου ευθύνη για όλα.

Ό,τι ακούς, βλέπεις, διαβάζεις, μη το δέχεσαι δίχως κριτική. Μη δέχεσαι έτοιμες ιδέες. Μάθε να κρίνεις κάθε γνώμη, χωρίς να σε παραλύουν φανταχτερά ονόματα. Να μάθεις να αγαπάς και να σέβεσαι τη δική σου τη γνώμη, που για ό,τι σε αφορά, είναι η πιο έγκυρη. Αυθεντίες δεν υπάρχουν και αν ακόμα υπάρχουν, υπήρξαν για τον δικό τους κόσμο, όχι για τον δικό σου.

Τότε θα στηρίζεσαι πιο πολύ στον εαυτό σου και θ’ αρχίσεις να τον εκτιμάς και να τον αγαπάς».

Εδώ σταματούν οι Σημειώσεις.