ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ, βασιλιάς της Γιουγκοσλαβίας

«Ο Βενιζέλος σας είνε ένας έξοχος πολιτικός. Ό,τι προξενεί κατάπληξιν εις τον θαυμάσιον αυτόν ηγέτην είνε η πειστικότης των επιχειρημάτων του και η σαφήνεια με την οποίαν τοποθετεί, αναλύει και συζητεί τα διάφορα ζητήματα. Έτυχε να υπάρχουν μεταξύ των δύο χωρών μας ακανθώδη προβλήματα. Σας βεβαιώ ότι ελύθησαν πάντοτε κατά τον καλύτερον τρόπον, διότι τα εχειρίζετο ο Πρωθυπουργός σας με τρόπον εξαιρετικής διπλωματικής δεξιοτεχνίας. Παρέβλεπε πάντοτε και αδιαφορούσε δια τας λεπτομερείας και τα επουσιώδη σημεία και περιωρίζετο να καθορίζη με σπανίαν κατανόησιν και ρεαλιστικήν διορατικότητα τας γενικάς γραμμάς των μεγάλων θεμάτων. Κατ’ αυτόν τον τρόπον πάντοτε η συζήτησις ενετοπίζετο εις την ουσίαν των ζητημάτων και χωρίς χρονοτριβάς και ασκόπους παρεκλύσεις εφθάναμε ταχύτατα εις πρακτικάς λύσεις. Είνε αληθινά μία σπανία πολιτική διάνοια και ζηλεύω την Ελλάδα, που έχει ένα τόσον οξυδερκή και δημιουργικόν ηγέτην» (απόσπασμα από συνομιλία του με τον αντιπλοίαρχο Ιωάννη Δεμέστιχα, που τον συνόδευε, γύρω στα 1919, ως κυβερνήτης του αντιτορπιλικού «Λέων», φεύγοντας από τη Θεσσαλονίκη).

ΦΟΥΑΤ Α΄, βασιλιάς της Αιγύπτου

«Παρηκολούθησα τη δράση του καταπληκτικού Βενιζέλου και λυπούμαι διότι δεν είχα την ευτυχίαν να τον γνωρίσω προσωπικώς. Τώρα θα σας εξομολογηθώ και κάτι. Πρέπει να ξεύρετε ότι ημείς οι Βασιλείς έχομεν μίαν αλληλεγγύην μεταξύ μας διότι ενδιαφερόμεθα για τον βασιλικό θεσμό. Αλλά δεν μπορώ παρά να σας εκφράσω όλως εμπιστευτικώς την γνώμην μου για τον βασιλέα Κωνσταντίνον τον οποίον δεν γνωρίζω, ουδέ γνωρίζω ποίαν γνώμην περί τούτου έχετε σεις, αλλά σας βεβαιώ ότι μου είναι αδύνατον να εξηγήσω και αν αντιληφθώ την στάσιν του απέναντι του Βενιζέλου. […] Ο βασιλεύς Κωνσταντίνος είχε εμπρός του μίαν δεδοκιμασμένην πολιτικήν μεγαλοφυΐαν. Δεν είχε παρά να εμπιστευθή σ’ αυτήν όλα τα μεγάλα ζητήματά του με κλειστά μάτια και να κλείση τ’ αυτιά του με κερί όταν του μιλούσαν οι αντίπαλοί του. Ξεύρετε τι είναι δι’ ένα βασιλέα να φέρη αυτός το στέμμα, να του εξασφαλίζη ένας πολιτικός διαρκώς αδάμαντας στο στέμμα του και αυτός να κοιμάται ήσυχος και να δρέπη τους καρπούς; […] Αν είχα εγώ έναν παρόμοιον πολιτικόν, ένα κομματάκι τέτοιου πολιτικού, θα τον πρόσεχα ως την κόρη των ματιών μου. Α! τι λάθος, τι φοβερό λάθος έκαμεν ο βασιλεύς Κωνσταντίνος και δια τον εαυτό του και διά την δυναστεία του και διά την Ελλάδα» (απόσπασμα από συνομιλία του με τον Έλληνα πολιτικό, Ανδρέα Μιχαλακόπουλο, βλ. Δημ. Βακκάς, Ελευθέριος Βενιζέλος).

ΟΥΙΝΣΤΩΝ ΤΣΩΡΤΣΙΛ, πρωθυπουργός Μ. Βρετανίας κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο

i) «… Είναι – λέγει – η εποχή των γιγαντιαίων γεγονότων, μια εποχή κατά την οποίαν δεν ημπορείτε να ειπήτε ότι οποιοσδήποτε ανήρ, οιασδήποτε ομάδος ανθρώπων, εις οιανδήποτε χώραν ανεδείχθη ισάξιος προς την κλίμακα, την άνευ προηγουμένου κλίμακα των περιστάσεων. […] Αν όμως, τυχόν, υπάρχη ένας κάποιος ανήρ καθ’ όλην την έκτασιν της Ευρώπης, εις τας μεγάλας χώρας, εις τας μικράς χώρας, εις τας εχθρικάς χώρας, εις τας συμμάχους χώρας, εις τας ουδέτερας χώρας, δια τον οποίον θα ήτο δυνατόν να ειπή τις ότι, λαμβανομένων υπ’ όψει των μέσων που διέθετε, λαμβανομένων υπ’ όψει των συνθηκών, λαμβανομένων υπ’ όψει των δυσχερειών προς τας οποίας συνεπλάκη, δεν εστάθη ούτος ανεπαρκής έναντι του ύψους των περιστάσεων, ο ανήρ αυτός είναι ο ανήρ τον οποίον συνεκεντρώθημεν εδώ σήμερον, δια να τιμήσωμεν». (απόσπασμα από την ενθουσιώδη προσφώνησή του προς τον Ελευθέριο Βενιζέλο, στις 16 Νοεμβρίου 1917, όταν ο Έλληνας πρωθυπουργός έγινε δεκτός σε μια πανηγυρική συγκέντρωση του αγγλοελληνικού Συνδέσμου, στο Δημαρχείο του Λονδίνου).
ii) «Κατά την διάρκειαν μιας εκεί δεξιώσεως ο Τσώρτσιλ παρουσία προσωπικοτήτων της εποχής, φέρων τη συζήτησιν εις τον μόλις λήξαντα πόλεμον, εξέσπασε… «Ας είχα επιτύχει εις την Καλλίπολιν». Και αφήκε μεν ασυμπλήρωτον την φράσιν – τόσον αποκαλυπτικήν της εμμόνου ιδέας, η οποία τον ηκολούθησε μέχρι του τάφου του – αλλά προφανώς ήθελε να υποδηλώση ότι ο πόλεμος θα είχεν έκτοτε κριθή. Εις εκ των παρισταμένων παρενέβη «… και όμως εκερδίσαμεν τον πόλεμον». […] Και ο Τσώρτσιλ με ιδιαιτέραν έμφασιν απήντησεν: «Ημείς εκερδίσαμεν τον πόλεμον; Ημείς δεν εκερδίσαμεν τον πόλεμον. Η Αμερική εκέρδισε τον πόλεμον!» Συνεχισθείσης της συζητήσεως ο Τσώρτσιλ έθεσε το ερώτημα: «Ποίος ο μεγαλύτερος άνθρωπος του κόσμου σήμερον». Και ενώ οι πάντες έμειναν σιωπηλοί, εκείνος με στεντορείαν φωνήν είπεν: «Ο Βενιζέλος», και επανέλαβεν «Ο Βενιζέλος είναι ο μεγαλύτερος άνθρωπος του κόσμου σήμερον». Αυτός – προσθέτει ο συγγραφεύς – τον οποίον οι Έλληνες κατεψήφισαν» (μαρτυρία του πρίγκιπα Παύλου της Γιουγκοσλαβίας, όπως την αφηγήθηκε το 1973 στον ιστορικό Σπύρο Μαρκεζίνη, σχετικά με μία συνάντηση που είχε με τον Ο. Τσώρτσιλ, το 1921, λίγο μετά τη λήξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου).

ΤΑΚΕ ΙΟΝΕΣΚΟΥ, πολιτικός της Ρουμανίας κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους και τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο

i. «Σπάνιο πράγμα η κάθε είδους μεγαλοσύνη. Προπάντων η ανθρώπινη. Λέγοντας ανθρώπινη μεγαλοσύνη, εννοώ το αρμονικό σύμπλεγμα ενός υψηλού νου, της ηθικής ωραιότητος και της ακαμψίας της θελήσεως. Οι μεγάλοι νόες δεν είναι τόσο σπάνιοι όσο νομίζουμε. Οι ηθικές ωραιότητες ευτυχώς είναι πολυάριθμες, ιδιαίτερα στους μικρούς. Η ένταση της θελήσεως συνοδεύει συχνά την ηθική διαστροφή. Όμως το σύμπλεγμα των τριών που αποτελεί κατά τη γνώμη μου την ανθρώπινη μεγαλοσύνη, είναι τόσο σπάνιο ώστε μπορεί να περάσει μια ολόκληρη ζωή χωρίς να το συναντήσεις. […] Ο Βενιζέλος είναι μια αληθινή ανθρώπινη μεγαλοσύνη. Όταν συναντάς τέτοιες μεγαλοσύνες, οφείλεις να θαυμάσεις χωρίς περιορισμούς. Και δεν πρέπει ακόμα να ξεχνάμε πως ο ειλικρινής και βαθύς θαυμασμός μπορεί επίσης να μας δώσει εκείνες τις σπάνιες πηγές χαράς, που από καιρό σε καιρό έρχονται να μας ξεγελάσουν για την αξία της ζωής».
ii. «Στο Λονδίνο, στα 1912, ο Βενιζέλος επέβαλε την προσωπικότητά του σε όλους τους πολιτικούς και διπλωματικούς κύκλους, παρ’ όλη την επιφυλακτική και μετριόφρονα στάση του, που προκαλούσε τέτοια αντίθεση με την παραφουσκωμένη θρασύτητα του Ντάνεφ (του Βούλγαρου αντιπροσώπου). […] Την ώρα εκείνη είχα την ευτυχία να τον γνωρίσω και να συνάψω μαζί του μια από τις φιλίες εκείνες που δημιουργούνται με την εμπιστοσύνη και τη συμπάθεια, που μονάχα ο θάνατος μπορεί να διακόψει. […] Τότε δεν συναντήθηκα με τον Βενιζέλο παρά μόνο δυο φορές, αυτό όμως μου έφτασε για να καταλάβω πως είχα μπροστά μου όχι μονάχα ένα μεγάλο άνδρα, αλλά επιπλέον κι ένα τζέντλεμαν και ότι στον άνθρωπο αυτόν μπορείς να τοποθετήσεις μιαν εμπιστοσύνη απεριόριστη, χωρίς να κινδυνεύσεις ν’ απογοητευθείς. Ήξερα ότι βρισκότανε κείνη την ώρα σε ασυμφωνία με τους Βουλγάρους και όμως είχε τη λεπτότητα ψυχής να μην αναφέρει τίποτε για τις δυσκολίες που υπήρχαν ανάμεσα σ’ αυτόν και τους συμμάχους του. […] Την πρώτη φορά που τον είδα τονε ρώτησα ποιο ήταν το μυστικό της εξαιρετικής του επιτυχίας. Μου απάντησε ότι απλώς είχε έρθει την κατάλληλη ώρα και ότι είχε υιοθετήσει δύο κανόνες συμπεριφοράς: πρώτα, να λέει στο λαό όλη την αλήθεια, σε κάθε περίσταση, και να είναι σε κάθε στιγμή έτοιμος να εγκαταλείψει την εξουσία χωρίς λύπη».
iii. «Όταν θα μαθευτούν όσα είναι σήμερα άγνωστα από την ιστορία της βαλκανικής κρίσης, όταν γίνουν γνωστά όλα όσα έκανε ο Βενιζέλος, ο θαυμασμός για τον μεγάλο άνδρα θα πυργωθεί. Να ένας πολιτικός ηγέτης που δεν έχει τίποτα να φοβηθεί από την αποκάλυψη όλων του των πράξεων, ακόμα και όλων του των σκέψεων».
iv. «Η Αθήνα τον παραμόνευε. Κάθε του παραχώρηση στην οποίαν ο μεγάλος αυτός άνδρας έστεργε για να σώσει την ειρήνη της Ευρώπης και την ασφάλεια του τόπου του, η Αθήνα έβρισκε ευκαιρία για να τον κατηγορήσει σαν λιγόψυχο, που δεν είχε πίστη στις δυνάμεις του ελληνισμού, που δεν ήταν σε θέση να δείξει αδιαλλαξία. […] Τίποτε πιο εύκολο από το ν’ αποκτήσεις μια ευτελή δημοτικότητα, ακολουθώντας εκείνους που φωνάζουν δυνατότερα, ενώ άλλος με κίνδυνο να χάσει τις συμπάθειες του πλήθους, παίρνει απάνω του την ευθύνη να υπηρετήσει, όπως κρίνει αυτός, τα πραγματικά συμφέροντα της πατρίδας του. […] Ο καθένας που έχει μελετήσει αρκετά την ιστορία κι έχει πειστεί πως οι μεγάλοι άνδρες είναι πολλές φορές πολύ δυσβάστακτο φορτίο για τους λαούς, θα καταλάβαινε πως ο Βενιζέλος δεν ήταν δυνατόν να μείνει πολύν καιρό στην εξουσία».
v. «… Ο Μπίσμαρκ κλαίγεται σαν υπηρέτης. Ο Έλληνας όμως, τέκνο της Γαλλικής Επανάστασης, ξέρει ότι είναι υπηρέτης μονάχα του έθνους, και τη θυσία του εαυτού του, όταν τηνε κάνει, την κάνει προς το έθνος, και αποσύρεται σαν ελεύθερος άνθρωπος, χωρίς να μουρμουρίζει» (αποσπάσματα από το βιβλίο του «Αναμνήσεις», του 1919, στο οποίο αφιερώνει ένα κεφάλαιο στον Ελευθέριο Βενιζέλο).

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΛΕΜΑΝΣΩ , πρωθυπουργός της Γαλλίας

«Κυρία μου, είπε ο Κλεμανσώ, δεν θα σας μιλήσω για το μεγαλείον της Ακροπόλεως ούτε θα σας ζαλίσω με καμιά αρχαιολογική ομιλία. Είδα παράξενα και γραφικά μέρη, ανάμεσα στ’ άλλα και την Κρήτη. Δεν μπορείτε να μαντεύσετε όμως ποια ήτανε η πιο ενδιαφέρουσα ανακάλυψή μου στο νησί, κάτι πολύ πιο ενδιαφέρον από τις λαμπρότητες των ανασκαφών. Θα σας το πω. ¨Ήταν ένας νεαρός δικηγόρος της Κρήτης, κάποιος κύριος Βενεζουέλος… Βενιζέλος; Ειλικρινώς δεν κατόρθωσα να συγκρατήσω το όνομά του, αλλ’ είμαι βέβαιος πως σε λίγα χρόνια όλη η Ευρώπη θα μιλάει γι’ αυτόν» (απόσπασμα των εντυπώσεών του από ταξίδι του στην Κρήτη την άνοιξη του 1899, όταν γνώρισε τον Ελευθέριο Βενιζέλο).

DAVID LLOYD GEORGE, πρωθυπουργός της Μ. Βρετανίας

i. «Η εμπειρία μου για τον Βενιζέλο ήταν ότι ποτέ του δεν υπερτίμησε τον αριθμό των ανδρών που θα ήταν σε θέση να παρατάξει στο πεδίο της μάχης. Πάντοτε είχε υπερβεί τις υποσχέσεις του επάνω σ’ αυτό το θέμα».
ii. «Η τελευταία μοιραία αλλαγή υπήρξε η επανάσταση των Ελλήνων εναντίον του Βενιζέλου. Έχει συχνά λεχθεί ότι ο Βενιζέλος είναι ο μεγαλύτερος πολιτικός άνδρας που έβγαλε η ελληνική φυλή από την εποχή του Περικλή. Σε ό,τι καταπιάστηκε ποτέ του δεν υστέρησε απέναντι του λαού του. Καταστροφή ακολούθησε πάντα κάθε φορά που οι Έλληνες αρνήθηκαν να τον ακολουθήσουν».
iii. «Ο Βενιζέλος ήταν ο μεγαλύτερος πολιτικός που έβγαλε η Ελλάς από την εποχή του Περικλή» (αποσπάσματα από το βιβλίο του “The truth about the Peace Treaties” («Η αλήθεια για τις Συνθήκες Ειρήνης»), τόμος Β΄ και Δ΄).
iv. «…Επιθυμώ να σας βεβαιώσω για τη συμπάθεια και την ευγνωμοσύνη και το θαυμασμό που ο Βρεταννικός λαός αισθάνεται απέναντί σας και για όλα όσα πραγματοποιήσατε κατά τα τελευταία ολίγα έτη. Κανένας μεγάλος ηγέτης δεν θα μπορούσε να σταθεί πιο ακλόνητος από σας υπερασπιστής των υψηλότερων συμφερόντων της χώρας του και των ιδεωδών για τα οποία οι Σύμμαχοι πολεμήσανε στο Μεγάλο Πόλεμο. […] Μπορώ να σας διαβεβαιώσω πως το όνομά σας θα τιμάται για πάντα σ’ αυτόν τον τόπο σαν ενός από τους καλύτερους φίλους της Βρεταννίας και τους μεγαλύτερους πολιτικούς άνδρες της Ευρώπης…» (απόσπασμα από επιστολή του στον Ελευθέριο Βενιζέλο στις 4 Νοεμβρίου 1920, μετά την ήττα του τελευταίου στις εκλογές).

ΦΡΑΓΚΙΣΚΟΣ ΝΙΤΤΙ, πρωθυπουργός της Ιταλίας κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο

i. «Η Ελλάς του Βενιζέλου ήτο η χαϊδεμένη της Αντάντ περισσότερον από αυτήν την Πολωνίαν. Επειδή έλαβε μέρος εις τον πόλεμον, κατόπιν αυτού ετριπλασίασε σχεδόν το έδαφός της, κι εδιπλασίασε σχεδόν τον πληθυσμόν της, η δε Τουρκία ετέθη ολοκληρωτικώς σχεδόν εκτός της Ευρώπης. Η Ελλάς της αφήρεσε σχεδόν τα πάντα. […] Απορριφθείσης και της ιδέας να ορισθούν τα σύνορα επί της γραμμής Αίνου – Μηδείας και ορισθέντων τούτων εις την Τσατάλτζαν, η Κωνσταντινούπολις ευρέθη υπό την βολήν των Ελληνικών πυροβόλων και είναι κατ’ ευφημισμόν η μόνη πόλις ήτις έμεινε εις την Τουρκίαν. Το Σαζτάκιον της Σμύρνης εις την Μικράν Ασίαν ήτο ο πραγματικός πλούτος της Τουρκίας, αντιπροσωπεύον τα 45% των εισοδημάτων της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Η Ελλάς έτυχε της κυριαρχίας του. Όλη η Ανατολική Θράκη παρεχωρήθη επίσης εις την Ελλάδα· η Ανδριανούπολις, την οποίαν οι Τούρκοι διεκδικούν ως ιεράν πόλιν του Ισλάμ, και η οποία περικλείει τους τάφους των χαλιφών, περιήλθε εις τους Έλληνας».
ii. «Η Αντάντ, και παρά την αντίστασιν μερικών αρχηγών Κυβερνήσεων, υπεχώρει πάντοτε εις τας απαιτήσεις της Ελλάδος. Υπήρξεν αίσθημα αντιπαθείας διά τους Τούρκους, υπήρξεν αίσθημα συμπαθείας διά τους Έλληνας. Υπήρξεν επιθυμία να τεθή εκτός της Ευρώπης κάθε μουσουλμανική κυριαρχία και να λησμονηθή η αρχαία προπαγάνδα του Γλάσθωνος· υπήρξαν και αι απειλαί του Ουίλσωνος, όστις εις μίαν των προτάσεών του, επεθύμει ακριβώς να τεθή η Τουρκία εκτός της Ευρώπης. Αλλά υπεράνω όλων, υπήρχε το προσωπικόν έργον του Βενιζέλου. Κάθε αίτησίς του, χωρίς καν να εξετασθή κατά βάθος, εδικαιολογείτο αμέσως με την ιστορίαν, με την στατιστικήν, με την εθνογραφίαν. Εις κάθε συζήτησιν προσεπάθουν «solliciter doucement les texts», όπως κάμνουν συχνά μερικοί λόγιοι χωρίς πολλάς τύψεις. Ολίγους άνδρας συνήντησα εις την ζωήν μου συνδυάζοντας ένα ενθουσιώδη πατριωτισμόν, με τόσω μεγάλην επιτηδειότητα όπως ο Βενιζέλος. Οσάκις, φιλικώς, του έδιδα συμβουλάς μετριοπαθείας και του υπεδείκνυα την ανάγκην του περιορισμού των απαιτήσεων της Ελλάδος, ουδέποτε εύρον ενώπιόν μου πνεύμα περιωρισμένον και άπληστον. Ήξευρε να ζητή και να λαμβάνη επωφελούμενος κάθε περιστάσεως, χρησιμοποιών όλα τα μέσα, όπως ίσως ουδείς από τους εξ επαγγέλματος διπλωμάτας. Ζητών εφαίνετο ότι προσέφερε και, λαμβάνων, εφαίνετο ως παραχωρών. Εκτός της άκρας επιτηδειότητος (κατορθώνων πολλά δι’ ολίγων μέσων) είχε κι ευστροφίαν πνεύματος καταπληκτικήν. Πεπεισμένος ότι ηδύνατο ν’ ανυψώση το οικοδόμημα μιας ελληνικής αυτοκρατορίας επί των λειψάνων της Τουρκίας, δεν έβλεπε καμμίαν δυσκολίαν. Οσάκις τουναντίον του προεβάλλαν αμφιβολίαι ή του υπεδεικνύαν δεδομένα τα οποία έπρεπε να μετριάζουν τας απαιτήσεις του, ηρνείτο τα πράγματα και τα πλέον προφανή, δεν ανεγνώριζε κανένα κίνδυνον, δεν έβλεπε κανέν εμπόδιον. Επιβεβαίωνε πάντοτε μετά πεποιθήσεως γαληνιαίας έκβασιν ευτυχή. Κατά την κρίσιν του, η βαλκανική χερσόνησος έπρεπε να τεθή εις μεν το βόρειον υπό την δράσιν του Γιουγκοσλαβικού Κράτους και της Ρουμανίας, εις δε το νότιον υπό την Ελλάδα» ( αποσπάσματα από το βιβλίο του «Η Ευρώπη χωρίς ειρήνη», το οποίο έγραψε αμέσως μετά τη Διάσκεψη Ειρήνης των Σεβρών το 1920).

ΓΟΥΝΤΡΩ ΟΥΙΛΣΩΝ, πρόεδρος των Η.Π.Α.

«Αγαπητέ μου κ. Κόντε,

Όσον βαθύ και αν είναι το ενδιαφέρον μου διά τον Ελληνικόν λαόν και παν ό,τι τον αποβλέπει, δεν αισθάνομαι, ότι είμαι επαρκώς επί του παρόντος ενήμερος όλων των εν Ελλάδι συνθηκών, ώστε να σας συμβουλεύσω μετά πεποιθήσεως επί του ζητήματος, επί του οποίου ζητείτε την γνώμη μου. Αλλά τουλάχιστον δύναμαι ελευθέρως να εκφράσω τον μέγαν θαυμασμόν μου, ότι δεν υπάρχει πολιτικός εις την Ευρώπη ικανώτερός του δι’ αρχηγίαν κατά το δυσκολώτατον και εις αμηχανίαν εμβάλλον χρονικόν τούτο σημείον εις την ανάπτυξιν των πολιτικών τυχών του κόσμου. Ο Βενιζέλος μου φαίνεται εις οξυδέρκειαν και ικανότητα, ότι είναι εν από τα οδηγά πνεύματα της Ευρώπης, και δεν θα ηδυνάμην να ευχηθώ διά την Ελλάδα, καλλιτέραν τύχην παρά να τον αποκτήση εκ νέου επί κεφαλής της κυβερνήσεώς της. Παρέχω την συμβουλήν του είδους τούτου μετά μεγάλου δισταγμού, αλλά χαίρω, ότι μου δίδεται η ευκαιρία να δηλώσω την πλήρη εμπιστοσύνην μου εις τον κ. Βενιζέλον.
Ελπίζω ότι αι διαφοραί, αι οποίαι επί του παρόντος συνταράσσουν την Ελλάδα, θα εκλείψουν ταχέως και ότι πάσα αγαθή τύχη θα παρακολουθή όλον τον Ελληνικόν λαόν, συμπεριλαμβανομένων εις αυτόν και εκείνων, οίτινες ως σεις σήμερον είναι συμπολίται μου.

Μετά των αρίστων ευχών
Εγκαρδίως και ειλικρινώς υμέτερος
Γούδρω Γουίλσων»
(επιστολή του σε έναν Έλληνα φίλο του, στις 5 Φεβρουαρίου 1922, ο οποίος ζήτησε τη γνώμη του σχετικά με τη διαμόρφωση των ελληνικών πραγμάτων μετά από την εκλογική ήττα του Ελευθερίου Βενιζέλου στις 1 Νοεμβρίου 1920 και τις εξελίξεις στο μικρασιατικό μέτωπο).

ΡΑΫΜΟΝΔΟΣ ΠΟΥΑΝΚΑΡΕ , πρόεδρος της Δημοκρατίας και πρωθυπουργός της Γαλλίας

«…Καθώς όμως κουβεντιάσαμε [με τον κύριο Βενιζέλο] οι στίχοι του Ομήρου τραγουδούσαν στο νου μου. Κάπου εκεί μακριά στην οινόεσσα θάλασσα, υπάρχει μια γη εξίσου ωραία και πλούσια, ξεμοναχιασμένη μες στα κύματα: Είναι η γη της Κρήτης, με τους ανθρώπους της, με τις ενενήντα πολιτείες της που οι λαλιές τους μπερδεύονται. Δίπλα-δίπλα θα βρεις Αχαιούς και Κυδωνιείς, γενναίους Ετεοκρήτες και Δωριείς τρισυπόστατους και θείους Πελασγούς. Κι ανάμεσα στις άλλες, η Κνωσσός, μεγάλη πολιτεία του ξακουστού βασιλέα Μίνωα, που ο Δίας τον καλούσε κάθε εννιά χρόνια για να του ξομολογηθεί τα μυστικά του. Από ποιόν, άραγε, ανάμεσα σ’ εκείνους τους αναρίθμητους άνδρες να κατάγεται ο κύριος Βενιζέλος; Δεν το ξέρω. Όμως, την ώρα που μου μιλάει για τ’ άλλα μεσογειακά νησιά, η σκέψη μου πετάει από τη Χίο στην Κρήτη, και από την Κρήτη στην Ιθάκη, και θαρρώ πως έχω κείνη την ώρα μπροστά μου τον ίδιο το θείο Οδυσσέα, άνδρα πολύτροπον» (απόσπασμα από το κεφάλαιο «Η ιερά ένωση» του βιβλίου των απομνημονευμάτων του).

ΜΟΡΙΖΩ –ΤΙΜΠΩ, πρόεδρος της γαλλικής Ακαδημίας Ηθικών και Πολιτικών Επιστημών

«Είσθε άνθρωπος δράσεως, διότι γνωρίζετε ότι η δράσις είναι το μέγα ελατήριον της πολιτικής. Εάν οι πατέρες μας είχαν παραμείνει με εσταυρωμένας τας χείρας, η ανθρωπότης θα ήτο ακόμη νήπιον. Αλλά γνωρίζετε επίσης, ότι εν τη προς τα πρόσω πορεία μας πρέπει να βαδίζωμεν βήμα προς βήμα, με σταθμούς. Γνωρίζετε τι σημαίνει πραγματικότης και ακολουθείτε τον ρυθμόν της φύσεως, η οποία ουδέποτε προχωρεί με άλματα. Επειδή συνδυάζετε την ενεργητικότητα με την μετριοπάθειαν, όταν καθορίσετε σαφώς τον σκοπόν σας, υπερβαίνετε ορμητικώς τα εμπόδια. Εκάματε την επανάστασιν του Θερίσου και μετά τινά χρόνον, η Κρήτη εκήρυσσε την ένωσίν της μετά της Ελλάδος» (απόσπασμα από την πανηγυρική του προσφώνηση κατά την υποδοχή του Ελευθερίου Βενιζέλου ως τακτικού μέλους της Ακαδημίας, τον Ιούνιο του 1919).

 LEOU BOYRGEOIS, Γάλλος πρωτεργάτης της Κοινωνίας των Εθνών

«Ολόκληρη η ανθρωπότης αποβλέπει προς τον Βενιζέλον ως προς ήρωα μιας υπερόχου σταυροφορίας υπέρ της Ελευθερίας» (απόσπασμα από δημόσια ομιλία του για την Κοινωνία των Εθνών).

ΓΕΩΡΓΙΟΣ BRANDES , Δανός φιλόσοφος και κριτικός

«Ο Βενιζέλος ήταν πάρα πολύ μεγάλος για ένα μικρό κράτος σαν την Ελλάδα. Ήταν φυσικό, η δράση μιας τόσο μεγάλης προσωπικότητος, σ’ ένα πλαίσιο που αναγκαστικά ήταν περιορισμένο, να προκαλέσει στη δημόσια ζωή του τόπου βαθιά κρίση, προορισμένη να την συγκλονίσει από τα θεμέλια» (απόσπασμα από άρθρο του μετά από τις ελληνικές εκλογές της 1^ης Νοεμβρίου 1920).

ANDRE CHERADAME, Γάλλος δημοσιολόγος

«Τα σημαντικά ταύτα αποτελέσματα, εξ ων τοσούτον ωφελήθη η χώρα του, επέτυχεν ο κ. Βενιζέλος μόνον και μόνον διά πλήρους διαστάσεως προς τας παλαιάς πολιτικάς μεθόδους. Είχε την τέχνην να υποχωρή εις τας λεπτομερείας, αλλά να ανθίσταται εις ζητήματα αρχών. Ετέθη υπεράνω των κομμάτων, έχων μόνον υπ’ όψει το γενικόν συμφέρον της Πατρίδος του. Επέτυχε δε διότι ο χαρακτήρ του υπήρξεν ισάξιος του πνεύματός του. Ο χαρακτήρ – ιδού η ανωτέρα δύναμις των αρχηγών των λαών. Οι πολιτικοί δεν έχουν χαρακτήρα, διότι απασχολούνται μόνον εις συνδυασμούς μικρών και ευτελών συμφερόντων. Μόνον ο αληθής κυβερνήτης ηξεύρει να ανθίσταται εις τα ιδιωτικά συμφέροντα και να δρα χάριν των γενικών συμφερόντων» (απόσπασμα από το βιβλίο του «Κρίση της Γαλλίας» του 1912, στο οποίο αναφέρεται συνοπτικά στις επιτεύξεις της ελληνικής ανόρθωσης του 1910).

ΕΔΟΥΑΡΔΟΣ ΕΡΡΙΩ, πρωθυπουργός της Γαλλίας, ακαδημαϊκός, πρόεδρος της γαλλικής Βουλής κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και τον Μεσοπόλεμο

«Ποιος είν’ εκείνος που θα μπορέσει να περιγράψει την καταπληκτική ευλυγισία αυτού του πολιτικού άνδρα, που ήξερε πότε να χάνεται απ’ τη σκηνή – ακριβώς όπως ο Περικλής που τον είχαν επονομάσει «Σαλαμινία», γιατί σπάνια τον βλέπανε να παρουσιάζεται στο προσκήνιο – και πότε να βγαίνει και να επιβάλλεται, άμα κάποια λαϊκά κύματα, που ερχόντανε από μακριά, τον σηκώνανε στον αφρό της εξουσίας, καλή ώρα στο 1910.  Ποτέ, ή σχεδόν ποτέ, ο Βενιζέλος δεν θα βρει μπροστά του στρωμένους δρόμους. Είναι υποχρεωμένος να πορεύεται μέσα από μονοπάτια, σαν αυτά της ιδιαίτερης πατρίδας του, τα κομμένα από φαράγγια, κακοτράχαλα. Αλλά ο νους του, που φεγγοβολάει σαν ήλιος ανάμεσα σ’ αυτά τα σύσκια, φωτίζει το δρόμο του. Κοιτάχτε τον. Δήτε, πόσο είναι κύριος του εαυτού του, μετρημένος, πλούσιος σε αποχρώσεις! Πως ξέρει αν μένει πάντα χαρωπός, μ’ ένα ίχνος κάποιας πονηριάς, κάποιας ειρωνείας στο πρόσωπό του! Με πόση χάρη, η τραγουδιστή ομιλία, η γλυκειά του φωνή, το χαμόγελό του, σκεπάζουνε αποφάσεις, διαταγές, που η θέλησή του επιβάλλει χωρίς αντιλογία, που η γοητεία του όμως τις κάνει να γίνονται πρόθυμα δεκτές. Ω, δεν υπάρχει αμφιβολία, πως στην ευγενή φυλή, δεσμοί στέρεοι τονε δένουν μ’ εκείνους, που πάνω στον χαμηλό εξώστη της Πνύκας, κάτω απ’ το θαλασσινό αεράκι, ήξεραν να κάνουν το λαό της Ελλάδας να δέχεται τις πιο ηρωικές αποφάσεις.  Ο δαίμονας που τον εμπνέει, είναι η πειστικότης, η θεά Πειθώ, αυτή που δίνει το χάρισμα του λόγου. Ω θεοί αγαθοί! Σε τέτοιες μέρες, όπου αντηχούνε βροντές, εκρηκτικές αγορεύσεις, σε τέτοιες ώρες κοκκινο-πυρωμένες από τις φωτιές του σιδηρουργού των Νυμπελούνγκων πόσο πολύτιμη, πόσο αγαπητή είναι αυτή η μεσογειακή λεπτότης, αυτή η δύναμη που δεν κραυγάζει, αυτή η πολιτική που τείνει αδιάκοπα στο στόχο της, που είναι όμως ευλύγιστη, σαν το πλεούμενο που αρμενίζει κάτω απ’ τ’ άστρα. Θυμάστε εκείνη την απάντησή του: Η χώρα μου είναι πολύ μικρή για να διαπράξει μια τόσο μεγάλη ατιμία! Ω! πόσο όμορφα αντηχούνε, τούτες τις ώρες που ζούμε, εκείνα τα λόγια της συνειδήσεώς μας! Ώστε υπάρχουνε, λοιπόν, ακόμα, για να ζωογονούνε τα παληά, τα ξεπερασμένα ιδανικά μας, πιστοί ακόλουθοι εκείνης της ηθικής, που τίμησε – προσφορά της Ελλάδας – ολόκληρη την ανθρωπότητα! Αναθυμάμαι από τις αγωνίες μας των αρχών του 1917, κάποια θλιβερά επεισόδια. Τότε, ο Βενιζέλος, ο Πολίτης, ο Κουντουριώτης είχαν φέρει την Ελλάδα στο πλευρό μας. Αυτό, η Γαλλία δεν θα το ξεχάσει, Να, γιατί σήμερα παραστέκει σε αδελφικό πένθος, δίπλα στο έθνος των Ελλήνων. Αλλά φαίνεται, πως για τον πολιτικόν άνδρα, ο αγώνας δεν είχε τελειώσει τότε. Τον ξαναβλέπουμε να ορμά και πάλι μέσα στις περιπλοκές, στους κινδύνους, στα ταξίδια… Τον συναντούμε, μέτοχο σε τραγικά επεισόδια. Ακόμα και κατάδικο σε θάνατο. Ευτυχώς, η μοίρα, του φύλαξε στο χείλος του τάφου του, μια υπέρτατη χαρά: το θρίαμβο των ιδεών του, και στο εσωτερικό της πατρίδας του τη γαλήνη που γεννά η φρόνηση, όταν η εξουσία, συμβιβαστική και καλοπροαίρετη, φιλοτιμιέται ν’ ακούσει τις συμβουλές της Αθηνάς. Αγαπητοί φίλοι Έλληνες, παραστέκομαι στο πλευρό σας στη θλίψη. Σας διαβεβαιώνω, πως πολύ πιο ψηλά από αυτά τα κόμματα που τα γνωρίζουμε κι εμείς στον τόπο μας, η μεγάλη μορφή του Βενιζέλου σας τιμά όλους εξ ίσου. Και κάτι παραπάνω. Όταν ο Περικλής κατέβηκε στο νεκροταφείο του Κεραμεικού για να τιμήσει τους νεκρούς μαχητές, σηκώθηκε στο βήμα να μιλήσει. Αλλά πολύ γρήγορα του ήρθε στο νου η ιδέα, πως ο καλύτερος τρόπος για να απονείμει τιμή σ’ εκείνους τους ήρωες, ήταν να εγκωμιάσει την κοινή μητέρα τους, την πατρίδα, πρόμαχο κατά των Βαρβάρων. Μπροστά στο φέρετρο του Βενιζέλου, αυτή η σκέψη, αυτή η ανάμνηση ξαναγυρίζει στο νου μου. Κι εγώ λοιπόν Γάλλος, δεμένος μαζί σας με δεσμούς θεληματικούς, τιμάω τώρα την αθάνατη Ελλάδα, που ήξερε να υπερασπίζεται το πνεύμα του ποιού ενάντια στο πνεύμα του ποσού. Την εικόνα της διακρίνω και θαυμάζω και μέσα στην θαυμαστή σταδιοδρομία του τέκνου της – του Ελευθερίου Βενιζέλου – αυτής της μεγαλοφυΐας του Λόγου, του Μέτρου και του Φωτός» (απόσπασμα από άρθρο που δημοσίευσε στον θάνατο του Ελευθερίου Βενιζέλου (περιοδικό «Νέα Εποχή», 20 Μαρτίου 1936).

ΕΜΙΛ ΛΟΥΝΤΒΙΧ , Γερμανός ιστορικός και ειδικός βιογράφος

«Ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ο μεγαλύτερος πολιτικός της Ελλάδος από την εποχή του Περικλή, ένας από τους διαπρεπέστερους πολιτικούς της Ευρώπης, εφάμιλλος του Βίσμαρκ και του Μέττερνιχ, δεν υπάρχει πια. Βάσκανος μοίρας εστέρησε την Ελλάδα από τον σπουδαιότερο πολιτικό άνδρα της και δημιουργό του μεγαλείου της. Ο Βενιζέλος εισήλθε εις το Πάνθεο των αθανάτων ηρώων, πεθαίνοντας και αυτός, όπως οι περισσότεροι από τους μεγάλους άνδρες, στην εξορία, στην οποία εστάλθηκε την ώρα όπου επρόκειτο να δοξάσει για μια ακόμα φορά την Ελλάδα και να την σώσει από το βάραθρο προς το οποίον την οδηγούσαν οι αντίπαλοί του. […] Ο Βενιζέλος υπήρξε από τους ολίγους εκείνους πολιτικούς άνδρες της σύγχρονης εποχής που τις αρετές του και το πνεύμα του εκτιμούσε και θαύμαζε ολόκληρη η υφήλιος. Δυστυχώς η πατρίδα του που την μεγάλωσε και τη δόξασε στάθηκε αχάριστη απέναντί του. Το έργο του Βενιζέλου θα αναγραφεί με χρυσά γράμματα στην παγκόσμια Ιστορία, που θα μιλήσει μια μέρα γι’ αυτόν και θα εκτιμήσει τον μεγάλο νεκρό που τόσο αδίκησε η πατρίδα του…» (απόσπασμα από άρθρο του σε γερμανική εφημερίδα στο θάνατο του Ελευθερίου Βενιζέλου).

WLADIMIR D’ ORMESSON , Γάλλος δημοσιολόγος

«Τη μια ώρα πρωθυπουργός πανίσχυρος, την άλλη εξόριστος, πότε δημιουργώντας παραληρήματα ενθουσιασμού και πότε προκαλώντας την αντίδραση του πλήθους, αντικείμενο λατρείας για τους μεν, μίσους για τους άλλους, ο Βενιζέλος θα κρατήσει συνεχώς την πατρίδα του υπό πίεσιν επί μια δεκαπενταετία. Ακόμη και στην περίοδο της δυσμένειας θα την κυριαρχεί. Αλλά το ρόλο αυτόν τον καταπληκτικό δεν θα τον παίξει μονάχα στον τόπο του. Θα τον παίξει εξ ίσου και σ’ ολόκληρη την Ευρώπη. Στην περίοδο των διαπραγματεύσεων της ειρήνης και στα χρόνια που ακολούθησαν, μπορεί κανείς να πει ότι υπήρξε ένας από τους τρεις-τέσσερις πολιτικούς άνδρες που ακούονταν περισσότερο ο λόγος τους, από τους πιο δημοφιλείς της ηπείρου μας. Το δυναμικό του πνεύματός του, η ζωντάνια των ιδεών του ήσαν παροιμιακά. Από την εποχή του βασιλιά Μίνωα δεν είχε φανερωθεί τότε τέτοιος Κρητικός! […] Είπαν ακόμη γι’ αυτόν, ότι υπήρξε πάρα πολύ μεγάλος για τον τόπο του, ότι οι φιλοδοξίες του υπερακόντιζαν τα ελληνικά μέτρα. […] Μπορεί ίσως ο Βενιζέλος να στάθηκε πολύ ψηλά στις συλλήψεις του, όπως συμβαίνει με πολλές πολιτικές μεγαλοφυΐες. Πάντως δεν παύει να του οφείλει πολλά η Ελλάδα» (απόσπασμα από άρθρο του στην εφημερίδα «Paris–Midi», του Μαρτίου 1936).

ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΕΤΑΞΑΣ, αξιωματικός του ελληνικού στρατού, πολιτικός (δικτάτορας από το 1936-41)

«Σπανίως, από καιρού εις καιρόν, εμφανίζονται εν τη ιστορία ισχυροί άνδρες, ως ισχυρά μετέωρα εις άλλους εμπνέοντα τον σεβασμόν και εις άλλους το δέος. Ενώπιον τοιούτων ανδρών διαιρούνται αυτομάτως οι άνθρωποι εις φίλους και εχθρούς. Ουδείς μένει αδιάφορος, ουδείς μένει ουδέτερος. Πας τις, αν δεν είναι ενθουσιώδης φίλος των θα είναι άσπονδος εχθρός των. Ο περί αυτούς αγών δεν σταματά ούτε προ του θανάτου. Συνεχίζεται περί νεκρόν των, περί την σκιάν των, περί την μνήμην των. Τοιαύτη μεγάλη και ισχυρά φυσιογνωμία υπήρξεν ο Ελευθέριος Βενιζέλος. Έδωσε το όνομά του και έθεσε την σφραγίδα του εις ολόκληρον περίοδον της νεωτέρας ιστορίας της Ελλάδος. Από αυτόν προέρχεται η ονομασία των οπαδών του. Από αυτόν προέρχεται η ονομασία των αντιπάλων του. Με το όνομά του συνδέεται αναποσπάστως η ωραιοτέρα και τραγικωτέρα εποχή της νεωτέρας Ελλάδος. Πως είναι δυνατόν να κρίνη αμερολήπτως η σύγχρονος γενεά τοιαύτας μεγάλας φυσιογνωμίας; Aλλά υπάρχει μία μεγάλη σελίς της ιστορίας προ της οποίας κύπτουσιν  ευλαβώς και φίλοι και εχθροί. Η εποχή δηλαδή κατά την οποίαν ο Ελευθέριος Βενιζέλος, σημαιοφόρος της αναγεννωμένης Ελλάδος, ηγούμενος της πολιτικής της, ενέπνευσεν εις το έθνος την αυτοπεποίθησιν και το ώθησε προς την νίκην και την δόξαν. Το τέλος του υπήρξεν όντως τραγικόν. Αλλ’ η τελευταία του κραυγή απευθυνομένη προς πάντας, φίλους και εχθρούς, υπήρξεν αληθώς ελληνική κραυγή. Η κυβέρνησις πλήρης συγκινήσεως εκφράζει προς τους εν τη Βουλή οπαδούς και φίλους του τα βαθύτατα αυτής συλλυπητήρια» (απόσπασμα από το λόγο του για το θάνατο του Ελευθερίου Βενιζέλου, στη Βουλή κατά τη συνεδρίαση της 22ας Απριλίου 1936).

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ, πολιτικός επιστήμονας, κοινωνιολόγος και πολιτικός (πρωθυπουργός το 1924)

 «Ο θάνατος του Ελευθερίου Βενιζέλου έρριψεν εις βαθύ πένθος όχι μόνον το κόμμα των Φιλελευθέρων, του οποίου ήτο ιδρυτής και απαράμιλλος ηγέτης, αλλά ολόκληρον τον Ελληνισμόν. Εις μίαν εξαιρετικά κρίσιμον περίοδον του εθνικού μας βίου, κατά την οποίαν έμελλον να κριθούν οριστικώς αι τύχαι μας, η εύνοια, ημπορεί να ειπή κανείς, της θείας προνοίας, έστειλε τον Βενιζέλον, διά να βοηθήση το πολυπαθές έθνος μας να διεξαγάγη τον τιμιώτερον αγώνα που έχει να διεξαγάγη κάθε έθνος, τον αγώνα της απελευθερώσεως, της αποκαταστάσεώς του. Υπό την εμπνευσμένην ηγεσίαν του ανεσυγκροτήθησαν αι δημόσιαι υπηρεσίαι, επαγιώθη η ευνομία εις την χώραν, επολλαπλασιάσθησαν αι λειτουργίαι του κράτους και αι ανάγκαι των λαϊκών μαζών ήρχισαν να ικανοποιούνται. Το κράτος έγινε περισσότερον από πριν αντιλήπτωρ των δικαίων και των αναγκών των πολιτών, κατέστη λαϊκώτερον, κοινωνικότερον. Η μεταβολή υπήρξε μεγίστη και επέδρασε θαυματουργώς εις την ψυχήν των πολιτών, των οποίων αναπτερώθη το φρόνημα, εκρατύνθη η αυτοπεποίθησις και ηύξησεν η προς την πατρίδα αγάπη. Υπό τους ευνοϊκούς αυτούς όρους, ετόλμησε να οδηγήσει το έθνος εις τους απελευθερωτικούς του αγώνας. Εις τούτο δεν παρεσύρθη από τυφλόν πατριωτικόν ενθουσιασμόν, ουδέ από καμμίαν φυσικήν ροπήν προς εξωτερικάς περιπλοκάς. Η εξωτερική του πολιτική, εις την οποίαν εξεδηλώθη περισσότερον η πολιτική του μεγαλοφυΐα, υπήρξεν προϊόν ωρίμου σκέψεως και εβασίσθη πάντοτε εις την διπλωματικήν προπαρασκευήν του εδάφους διά τους απελευθερωτικούς πολέμους και την προετοιμασίαν των εθνικών δυνάμεων, επλαισιώθη δε αδιαλείπτως από πνεύμα διαλλακτικόν, συμβιβαστικόν, προς αποφυγήν θυσιών και περιφρούρησιν των κεκτημένων καρπών των αγώνων του Έθνους. Έτσι εξησφαλίσθησαν αι εθνικαί νίκαι, η εθνική μας αποκατάστασις, με την οποίαν και θα μείνη αρρήκτως συνδεδεμένον το όνομά του. Το μέγα έργον δεν το επετέλεσε βέβαια ο Βενιζέλος μόνος. Ολόκληρον το Έθνος συνεισέφερεν ό,τι είχεν καλλίτερον. Αλλά η ιστορία θα διακηρύσση πάντοτε, ότι αυτός υπήρξεν ο κυριώτερος συντελεστής του. Και κάθε Έλλην, και όταν με απροκάλυπτον βλέμμα προσβλέπει το μέγα δημιουργικόν έργον του Βενιζέλου, δεν είναι δυνατόν παρά να καταλαμβάνεται από θαυμασμόν και ευγνωμοσύνην. Και το έργον του αυτό ανήκει εις το Έθνος χωρίς καμμίαν διάκρισιν και καλεί πάντας τους Έλληνας να το στερεώσουν και να το συνεχίσουν. Εάν τα εξωτερικά όρια της Ελλάδος έχουν διαγραφή οριστικώς, δια την εσωτερικήν τελειοποίησιν, την εξύψωσιν, δεν έχουν, ουδέ δύνανται να τεθούν όρια. Τα κατορθώματα που επετέλεσεν το Έθνος υπό την ηγεσίαν του Ελευθερίου Βενιζέλου, καλούν πάντας ημάς ν’ αφιερώσωμεν όλας μας τας δυνάμεις, διά να εξυψωθώμεν και ως έθνος και ως λαός και ως κράτος δικαίου και ως κράτος κοινωνικόν, ως εν σύνολον διαρκούς ανθρωπιστικής και πνευματικής αναγεννήσεως» (απόσπασμα από το λόγο του για το θάνατο του Ελευθερίου Βενιζέλου, στη Βουλή κατά τη συνεδρίαση της 22ας Απριλίου 1936).

ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ ΣΟΦΟΥΛΗΣ , αρχαιολόγος, πολιτικός (πρωθυπουργός κατά τα έτη 1924, 1945-46, 1947-49)

«Δια να εκτιμήση κανείς κατ’ αξίαν την ιστορικήν σημασίαν του εκλιπόντος πολιτικού, πρέπει να αναπαραστήση εν τη φαντασία του την Ελλάδα, οποία ακριβώς ήτο, ότε απεβιβάσθη προ εικοσιπενταετίας εις Πειραιά ο Ελευθέριος Βενιζέλος, όχι ως αρχηγός κόμματος, αλλά ως σημαία την οποίαν παρακολουθεί ολόκληρος στρατιά. Και πριν εισέλθη εις την Βουλήν, πριν αποκτήση μιαν ψήφον εν τη Βουλή, είχε χειροτονηθή εις την καρδίαν των Ελλήνων ως ο αναμενόμενος κυβερνήτης της χώρας και ο ρυθμιστής των ιστορικών αυτής πεπρωμένων. Τεκμήριον και τούτο ότι ο ανήρ, του οποίου τον θάνατον θρηνούμεν, δεν ήτο πλασμένος εκ της κοινής ζωής, αλλά εγεννήθη εκ των σπλάχνων  του λαού πάνοπλος ως η Αθηνά. Από της πρώτης στιγμής της εμφανίσεως αυτού επί της πολιτικής σκηνής νέον φως και ρυθμός εκόσμησε την Ελλάδα. Αντί του χάους το οποίον εύρεν, έστησε το ελληνικόν κράτος και εισεκόμισεν εις την ελληνικήν πολιτείαν νέα στοιχεία εδραιότητος, δικαιοσύνης και πειθαρχίας» (απόσπασμα από το λόγο του για το θάνατο του Ελευθερίου Βενιζέλου, στη Βουλή κατά τη συνεδρίαση της 22ας Απριλίου 1936).

ΙΩΑΝΝΗΣ ΘΕΟΤΟΚΗΣ, πολιτικός (υπηρεσιακός πρωθυπουργός στις αρχές του 1950)

«Διά του θανάτου του Ελευθερίου Βενιζέλου, εκλείπει από την Ελλάδα η μεγαλυτέρα σύγχρονος πολιτική φυσιογνωμία. Αλλ’ ο τόπος θα εισέλθη ασφαλώς εις ομαλώτερον και ησυχώτερον πολιτικόν βίον» (η δήλωσή του ως αρχηγός του Λαϊκού Εθνικού κόμματος, για το θάνατο του Ελευθερίου Βενιζέλου, (εφημ. «Ακρόπολις», 19 Μαρτίου 1936).

ΑΝΤΩΝΙΟΣ Α. ΣΑΧΤΟΥΡΗΣ, πρέσβης

«Διατί είσθε διχασμένοι εις την Ελλάδα και πως συμβαίνει ο Βενιζέλος να ευρίσκη αντίδρασιν εις την εξωτερικήν πολιτικήν του; Δεν έχω την τιμήν να τον γνωρίζω προσωπικώς, αλλ’ εξ όσων μοι είπεν ο στενός φίλος μου Πρόεδρος Wilson, ο Πρωθυπουργός σας είνε ο Μέγιστος πολιτικός της Ευρώπης. Τω όντι όταν επέστρεψεν ο Πρόεδρος εκ της Ευρώπης, όλοι οι φίλοι του τον επισκέφθημεν και εζητήσαμεν να μάθωμεν τας εντυπώσεις του. Μας απήντησεν ότι όλη η Ευρώπη είνε πράγμα πεπαλαιομένον και άνευ ενδιαφέροντος δια τον Νέον Κόσμον. Το μόνον ενδιαφέρον που είδα εις την Ευρώπην είνε ο Βενιζέλος της Ελλάδος. Αυτός είνε σύγχρονος και αντιπροσωπεύει τας φιλελευθέρας, δημοκρατικάς και προοδευτικάς ιδέας του αιώνος μας. Τοιούτον άνδρα έχετε και εν τοσούτω επαναλαμβάνετε τα φοβερά λάθη και ελαττώματα των αρχαίων προγόνων σας» (απόσπασμα από επιστολή του στην εφημερίδα «Νέος Κόσμος», στις 25 Μαρτίου 1936, στο οποίο μεταφέρει τα λόγια του Αμερικανού πρέσβη στο Κάιρο, Dr. Howell, σε μία από τις πρώτες συναντήσεις τους εκεί, όπου ο ίδιος υπηρετούσε ως πρέσβης της Ελλάδας).

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΚΑΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟΣ, φιλόσοφος, ακαδημαϊκός και πολιτικός (πρωθυπουργός το 1945 και το 1967, πρώτος ανιψιός του Δημητρίου Γούναρη)

i. «Ο Ελευθέριος Βενιζέλος δεν υπήρξε σύμβολον. Υπήρξε σαρξ. Η διαφορά είναι ουσιώδης, κυρίως μάλιστα, όταν πρόκειται περί ανθρώπων κινουμένων εις την πολιτικήν ζωήν. Υπάρχουν μεγάλοι, οι οποίοι συμβολίζουν κατευθύνσεις και ιδέας. Υπάρχουν άλλοι – εξ ίσου μεγάλοι – οι οποίοι ενσαρκώνουν χειρονομίας! Οι πρώτοι δημιουργούν σχολήν. Οι άλλοι εκτελούν κυρίως πράξεις. Η διάκρισις εις την πραγματικότητα δεν είναι βεβαίως ποτέ τοιαύτη, ώστε του ενός ή του άλλου τύπου οι άνθρωποι να εμφανίζωνται αμιγείς και μονοκόμματοι εις την εκπροσώπησιν του τύπου των. Πάντοτε όμως είναι δυνατόν να είπωμεν, προς ποίον από τους δύο τύπους κλίνουν οι άνθρωποι της πολιτικής ζωής».
ii. «Ο Βενιζέλος λοιπόν ήρχισεν από τριάντα ετών και εξηκολούθησε μέχρι του θανάτου του τον αγώνα με το κορμί του, του οποίου τας ευκάμπτους και αιωνίως νεανικάς κινήσεις παρηκολούθη με εξ ίσου καταπληκτικήν ευκινησίαν (με ερασιτεχνικόν όμως ακροβατισμόν) το μυαλό του. Το κορμί του και η θέλησίς του προηγούντο πάντοτε. Χωρίς αυτά τα δύο στοιχεία δεν θα υπήρχε της διανοίας του η εκδήλωσις. Αυτό εξηγεί την μεγάλην δύναμιν, αλλά και τας αδυναμίας του Βενιζέλου. Και ήτο βεβαίως απαραίτητος ως ιστορική αστραπή η ενσαρκωθείσα εις το πρόσωπον του Βενιζέλου αντίδρασις κατά των πολλών και κενών λόγων, οι οποίοι εχαρακτήριζον προ του 1910 (και χαρακτηρίζουν εν πολλοίς μέχρι σήμερον) την πολιτικήν και κοινωνικήν μας εν γένει ζωήν. Δεν πρέπει όμως πάντως και να το παρακάνουμε, γενικεύοντες την σημασίαν της αντιδράσεως αυτής κατά των λόγων και της αυτοτελούς συλλήψεως ιδεών εν γένει, διότι τότε πέφτουμε εις το άλλο άκρον, προς το οποίον επίσης τείνει ο Έλλην με την εμπορικήν του ιδιοφυίαν και τον υπολογισμόν του. Η αντίδρασις κατά των λόγων έχει αξίαν, εφ’ όσον στρέφεται εναντίον των λόγων των κενών, όχι δε και εναντίον των πεπληρωμένων με ιδέας (με ιδέας έστω και ουτοπικάς). Εφ’ όσον βεβαίως η Ελλάς είχε μεταβληθή εις ένα μεγάλο καφενείον, όπου, διακοπτόμενον μόνον από το ρόφημα των ναργιλέδων, εκυριάρχει το κουβεντολόι, έπρεπε φυσικά – και επαναλαμβάνω: ως ιστορική, δηλαδή ιστορικώς αναγκαία αστραπή – να διασχίση τον συμπεπυκνωμένον από νυσταλέα σύγνεφα ουρανόν μας το χέρι του Βενιζέλου. Εχρειάζετο τότε και η υπερβολή, την οποίαν εξεπροσώπει εις την αντίδρασίν του ο Βενιζέλος. Αυτό όμως δεν σημαίνει, ότι πρέπει να αναγάγωμεν την υπερβολήν αυτήν εις νόμον της ζωής μας. Εάν χθες εχρειάζετο η υπερβολή, εχρειάζετο διά να επιδιώξωμεν σήμερον την ισορροπίαν (αποσπάσματα από άρθρο του, το οποίο έγραψε ως επικήδειο του Βενιζέλου, «Ελληνική Φωνή», 25 Μαρτίου 1936).
iii. «Καταθέτω τον στέφανον τούτον εκ μέρους της Ελληνικής Κυβερνήσεως επάνω σ’ ένα μνήμα, το οποίον αποτελεί μνημείον της Ελλάδος. Είναι μεγάλη δι’ εμέ τιμή, ότι τάσσομαι κατά την στιγμήν αυτήν να χαιρετήσω εν ονόματι του Ελληνικού Έθνους τον αιωνίως ζώντα Ελευθέριον Βενιζέλον. Η τιμή, όμως, σημαίνει και ευθύνην. Ευθύνην μεγάλην και βαρείαν. Όταν ατενίζωμεν την μορφήν του Ελευθερίου Βενιζέλου, τα μάτια μας τάσσονται να αναδειχθούν άξια της λάμψεως, την οποίαν εκπέμπει, και η καρδία μας υποχρεούται να φανή ανταξία του μεγάλου παραδείγματος, το οποίον Εκείνος ενεσάρκωσε. Το παράδειγμα του Ελευθερίου Βενιζέλου είναι ταυτόσημον με το παράδειγμα της Κρήτης. Ό,τι είναι η Κρήτη ως γη και ως λαός, υπήρξεν ο Ελευθέριος Βενιζέλος ως σώμα και ως πνεύμα. Η γη και ο λαός της Κρήτης ενσαρκώνουν την ελευθερίαν και την γενναιότητα, τα άκαμπτα και ακατάβλητα υψηλά βουνά και τον ελεύθερον ανοικτόν ορίζοντα. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος επροίκισε την Ελληνικήν Ιστορίαν με την άκαμπτον και ακατάβλητον βούλησίν του και με τον ανοικτόν ορίζοντα του ελευθέρου δημοκρατικού πνεύματός του. Η Ελλάς, ευγνωμονούσα, υπόσχεται ότι θα μείνη πιστή εις τον δρόμον, τον οποίον Εκείνος εχάραξε. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος δεν απέθανε. Ζη και θα ζη αιωνίως» (επιμνημόσυνος λόγος στο μνημόσυνο του Ελευθερίου Βενιζέλου το 1947, εφημ. «Κήρυξ», 18 Μαρτίου 1947).

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ, πολιτικός (πρωθυπουργός κατά τα έτη 1944-45, 1963, 1964-65)

«Υπάρχουν δύο μεγάλαι δεκαετίαι εις την Ιστορίαν του Νεώτερου Ελληνισμού: Η δεκαετία 1820-1830. Και η δεκαετία 1910-1920. Η πρώτη ήρχισε το θαύμα της Εθνικής Αναστάσεως. Η δεύτερη το ολοκλήρωσε. Η πρώτη δεκαετία δεν είναι επώνυμος. Ονομάζεται Είκοσι Ένα. Ο πρωταγωνιστής υπήρξεν ομαδικός: Το Γένος. Η Δευτέρα είναι επώνυμος. Ονομάζεται Ελευθέριος Βενιζέλος. Έχει το όνομά σου… Το πρώτον σου χάρισμα ήτο το Πνεύμα. Δε υπάρχει εις την νεωτέραν πολιτικήν ιστορίαν μας περισσότερον πνευματικόν φως και περισσότερον λιτόν, κλασικόν ύφος. Αλλά εις τους ανθρώπους της Ενεργείας είναι η Θέλησις η οποία αξιοποιεί το Πνεύμα. Και εις την περιωπήν του πνεύματος ανταπεκρίνετο η δύναμις της ψυχής σου, η γενναιότης, η Τόλμη. Και είχον, και η ψυχή και το πνεύμα σου, τεθή εις την υπηρεσίαν του Μεγάλου Πάθους: Του Πάθους της δημιουργίας. Υπήρξες ολόκληρος πολιτικόν πάθος … Από κανέναν δεν είχεν αγαπηθή περισσότερον η Αρχή. Και από κανένα δεν εγκατελείπετο ευκολώτερον. Διότι ουδέποτε την εθεώρησες σκοπόν. Πάντοτε την εθεώρεις μέσον: Μέσον Ιστορικής Δημιουργίας. Η μεγάλη Σχολή σου υπήρξεν η Κρήτη. Ήσο η ενσάρκωσίς της. Εις την σκληράν αυτήν γην και εδιδάχθης και εδίδαξες ότι η Ελευθερία δεν προσφέρεται. Κατακτάται. Και ότι «εκείνος είναι άξιος της Ελευθερίας, ο οποίος ημπορεί, κάθε ημέραν, να την κατακτά…». Από εδώ είχες επιβεβαιώσει τον αρχαίον, τον αιώνιον, τον αθάνατον λόγον: Ότι «εύδαιμον είναι το ελέυθερον· ελεύθερον το εύψυχον…». Και από την υψηλήν αυτήν νησιωτικήν σκοπιάν συνέλαβες το πολιτικόν νόημα του Καιρού σου: Ότι εις τους αγώνας του Κόσμου, τελικώς ενίκα η Θαλασσοκράτειρα…. Και έκαμες αυτήν την αλήθειαν οδηγόν της ζωής σου. Υπήρξεν εύνοια των θεών ότι το μήνυμα της Μεγάλης Πατρίδος σε εύρεν εις την ώραν των κρισιμωτάτων εθνικών περιστάσεων: Ήρχοντο και οι Βαλκανικοί και ο Παγκόσμιος Πόλεμος. -Τι θα συνέβαινε χωρίς την Ηγεσίαν σου, χωρίς την δύναμιν του Πνεύματος και της Ψυχής σου; Τώρα, γνωρίζομεν μόνον τι συνέβη με την παρουσίαν σου…  Όταν, τον Σεπτέμβριον του 1910, συνηντήθης με τον Λαόν των Αθηνών, είπες: «Η ιθύνουσα την πολιτείαν μου κεντρική αρχή είναι ότι ο πολιτικός ανήρ οφείλει να έχη γνώμονα πάσης αυτού πράξεως το κοινόν συμφέρον». Και είπες εις τον Βασιλέα: «Εάν το Στέμμα τεθή επί κεφαλής του Ανορθωτικού Αγώνος, Σας υπόσχομαι ότι η Ελλάς, εντός δύο ετών, θα γίνη αγνώριστος». Και οι λόγοι σου ήσαν αλήθεια. Εδημιούργησες Κράτος. Έπειτα από μίαν σύντομον, ζωογόνον διάβασιν του Χαριλάου Τρικούπη, είχε και πάλιν παύσει να υπάρχη κράτος. Υπήρχε μαρασμός και παρακμή και φατρία. Και εδημιούργησες, διά πρώτην φοράν εις την νεωτέραν πολιτικήν Ιστορίαν, και Διοίκησιν και Δικαιοσύνην. Κράτος Δικαίου και Κράτος Κοινωνικόν, οδηγόν και προστάτην του Λαού. Και έπειτα, ήλθεν η μεγάλη ώρα του Έθνους. Είχες παραλάβει την εντροπήν του ΄97. Και παρέδωκες εις τους διαδόχους σου την Μεγάλην Ελλάδα, με ουσιαστικήν πρωτεύουσαν την Κωνσταντινούπολιν. Διεσταυρώθης, εκεί, με τον Κωνσταντίνον Παλαιολόγον. Εκείνος επανήρχετο. Και συ εισήρχεσο εις τον Θρύλον… Αλλά μαζί με το φως υπήρξαν και αι Σκιαί. Είχες δεσπόσει της εποχής σου. Ήσο η Θέσις. Αλλά, όσον εμπνευσμένη ήτο η Θέσις, τόσον φανατική υπήρξεν η Άρνησις. Και σε έκαμε να γευθής όλην την πικρίαν της Ελληνικής Δάφνης. Διά το μέγα Έργον σου η Άρνησις σε αντήμειψε με τας σφαίρας του Σταθμού της Λυών και της Λεωφόρου Κηφισίας. Και, επίσης, με τα σφαιρίδια της 1ης Νοεμβρίου. Επεβεβαιώθη τοιουτοτρόπως, και με την ιδικήν σου Μοίραν, η γνησιότης, η αιωνιότης της Φυλής…. Τώρα, δεν υπάρχει πλέον Άρνησις. Ο Θάνατος έχει φονεύσει τον Φθόνον. Τώρα είναι πάνδημος η αναγνώρισις. Και είναι οι παλαιοί αντίπαλοι οι οποίοι υμνούν… Κινούνται, ίσως, από την μυστικήν τύψιν ότι ή δεν ηδυνηθησαν, τότε, να εννοήσουν. Ή, είχον εννοήσει, αλλά δεν εύρον εις την ψυχήν των την έξαρσιν να ομολογήσουν… Θα ήτο βλασφημία να νομίσωμεν ότι ανήκεις εις ημάς. Ανήκεις εις το Πάνθεον των μεγίστων ανδρών της Ελληνικής Ιστορίας. Αλλά είναι φυσικόν ημείς να αισθανώμεθα ότι σου ανήκομεν: Οι παλαιοί συναγωνισταί, οι συνεργάται και φίλοι σου, η Κρήτη… Κατεχόμεθα από την φιλοτιμίαν να συνεχίσωμεν το έργον σου. Εάν η εξωτερική μορφή των αγώνων έχη μεταβληθή, όμως παραμένει αναλλοίωτος η ουσία των: Ο Αγών της Ελευθερίας και ο Αγών του Λαού. Αισθανόμεθα την μεγάλην ευθύνην ότι στρατευόμεθα κάτω από την σημαίαν σου. Από αυτήν την βαθείαν συναίσθησιν αντλούμεν δύναμιν διά τον Αγώνα. Και υποκλινόμεθα με ευλάβειαν ενώπιον της Μνήμης σου…» (επιμνημόσυνος λόγος στο μνημόσυνο του Ελευθερίου Βενιζέλου το 1954, εφημ. «Παρατητρητής», 23 Μαρτίου 1954.

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΣΒΩΛΟΣ, νομικός, συνταγματολόγος και πολιτικός (πρωθυπουργός το 1944 στην “Κυβέρνηση του Βουνού”)

 «Όπως «Πάσα Γη Τάφος» των επιφανών ανδρών, έτσι και το εγκώμιον αυτών ανήκει εις πάντας όσοι έχουν κάτι να εμπνευσθούν από το έργον των, ή που αναζητούν την ολοκλήρωσή του σαν σημερινή ανάγκη. Και ασφαλώς στην έμπνευση των ανθρώπων που ζητούν και σήμερα για την Ελλάδα Ελευθερία, Δημοκρατία, Πρόοδο, το έργο του Βενιζέλου προσφέρεται πλουσιώτερο από κάθε άλλο. Προ πολλού άλλωστε, του μεγάλου αυτού τέκνου της Κρήτης έπαυσε να συνδέεται η μνήμη μ’ ένα κόμμα. Ο Βενιζέλος, όσο περισσότερο ο χρόνος μακραίνει τη σκιά του, τόσο περισσότερο γίνεται πανελλήνιος και τόσο περισσότερο η επίκληση του έργου του αρμόζει, εκεί που είναι χρήσιμη, σε κάθε προοδευτική κίνηση. Όχι γιατί η απόσταση, όπως συμβαίνει στην Ιστορία, προσθέτει στους μεγάλους ανθρώπους εξιδανίκευση, αλλά γιατί ο αναμφισβήτητος πρόσκοπος της Προόδου στην Ελλάδα, κατά την τελευταία 50ετία, είναι ο Βενιζέλος. Και αυτό, αγαπητοί Κρήτες, πρέπει να είναι το καύχημά Σας.
Το έργο του Βενιζέλου υπήρξε μεγάλο. Αυτό είναι αναγνωρισμένο σήμερα  και σ’ όλο τον κόσμο και στον τόπο μας από φίλους και εχθρούς. Το ένα τμήμα του, η πραγματοποίηση μιας σχεδόν πλήρους εθνικής αποκαταστάσεως των σκορπισμένων ελληνικών πληθυσμών, δεν θα με απασχολήση σήμερα. Όχι διότι δεν αξίζει. Τουναντίον. Το έργο αυτό αξίζει τόσο πολύ που όσο και αν ένα του τμήμα χάθηκε μετά το 1920 (πως χάθηκε… γραφή να μην το λέει) εξακολουθεί να είναι μεγάλο εκείνο που απόμεινε, πλούσιο σε ευεργετικές για το λαό συνέπειες, ιστορικά δικαιωμένο, στερεό και ακατάλυτο. Αλλά η πραγματοποίηση της εθνικής αποκαταστάσεως είναι το έργο που υμνείται συνήθως. Σπανιώτερα ίσως το μνημόσυνο του Βενιζέλου δίνει αφορμή για ν’ αναλυθή σε τι συνίσταται η εσωτερική ανορθωτική δράση του μεγάλου πολιτικού κατά τα έτη 1910-1920, που είναι η πρώτη και αρχική του περίοδος και η περίοδος της μεγίστης δημιουργικής ακμής. Σπανίως γίνεται προσπάθεια να συντεθούν τα στοιχεία της περιόδου αυτής σε ωρισμένη πολιτική φιλοσοφία ή να αξιολογηθούν ωρισμένα γόνιμα διδάγματα που άφησε στην πολλαπλή του εκδήλωση ο Βενιζέλος της εποχής εκείνης. Και τόσο οι πραγματοποιήσεις όσο και τα διδάγματα είναι σπόρος καλλιεργείας σε ευρύτερα στρώματα συνειδήσεων.
Ο Βενιζέλος εξώρμησε απ’ αυτά τα χώματα σαν γέννημα και θρέμμα του ενδόξου νησιού Σας. Έφερε μέσα του την παλληκαριά των βουνών Σας, την παλληκαριά των Καλλέργηδων και των Δασκαλογιάννηδων, τη μνήμη των ασίγαστων αγώνων της Ελευθερίας. Αλλ’ έφερε επίσης, σαν φυλαχτό απ’ την Ιστορία Σας, τη σοφία, τη σύνεση του Μίνωος. Όπως αυτοχαρακτηρίζεται στον επιτάφιό του, ήταν προ πάντων ένας Άντρας. Και ήταν ο πιο δοκιμασμένος αντιαπολυταρχικός πολιτικός.
Κατευθύνθηκε, κρατώντας ένα πυρσό Προόδου στο χέρι, γιατί αυτό απαιτούσε η εποχή, προς τη μητέρα Ελλάδα των αρχών του 20^ου αιώνα. Την Ελλάδα τότε του κομματικού φεουδαρχισμού, των φαύλων συνηθειών, του ψεύτικου κλασσικισμού, του άγονου παρελθοντισμού. Ένας ολόκληρος λαός, πικραμένος και ανήσυχος, ζητούσε Αλλαγή και Σωτηρία. Αντικειμενικά οι συνθήκες ωρίμαζαν για ένα Νέο Πρόγραμμα. Στην Ευρώπη ήκμαζε η Φιλελεύθερη Αστική Δημοκρατία. Η Ελλάδα ήταν καθυστερημένη οικονομικά, κοινωνικά, εκπολιτιστικά. Αν σήμερα είναι ακόμα υποανεπτυγμένη χώρα, αντιλαμβάνεται κανείς τι ήταν στα 1910. Η εθνική της ολοκλήρωση ήταν αντικείμενο περισσότερο των πανηγυρικών της 25ης Μαρτίου και του περιοδικού προς τας Μεγάλας Δυνάμεις κλαυθμηρισμού παρά μιας συνεπούς και προγραμματισμένης δράσεως. Η κοινωνική της κατάστασις ήταν χαρακτηριστική μιας προεκρηκτικής περιόδου. Ο αστικός κόσμος είχε αρχίσει να λαμβάνη συνείδηση της αποστολής του, αλλά δεν ήξερε πώς να την αξιοποιήση. Η μικρή εργατική τάξη που ξυπνούσε, επρόβαλλε αξιώσεις και αργά ή γρήγορα θα τις επέβαλλε. Οι αγρότες, ξεσηκωμένοι εναντίον ενός κράτους που τους εσκότωνε, 45 χρόνια σαν και τώρα, ζητούσαν ένα κομμάτι γης. Αλλ’ η Βουλή έφριττε όταν κάποιος ανέφερε την απαλλοτρίωσιν των τσιφλικιών σαν λύση. Αρκεί να διαβάσετε πρακτικά της Βουλής από τα 1883 και από τα 1906 για να καταλάβετε τι αντίδραση εύρισκε η πραγματοποίηση μιας μεταβολής στους κάμπους της Θεσσαλίας. Τότε θα ιδήτε τι πράγματι επετέλεσε η εποχή του Βενιζέλου.
Εντός και υπεράνω των στοιχείων τούτων ο μεγάλος Ανάπηρος ήταν το Κράτος. Και ο μεγάλος Απών ο ελεύθερος πολίτης.
Ο Βενιζέλος ευρήκε την προσωπική ασφάλεια των πολιτών υποχείρια των χωροφυλάκων και τους χωροφύλακες υποχείριους των κομματαρχών. Ευρήκε τη Διοίκηση και τη Δικαιοσύνη χωρίς το κύρος κρατικών λειτουργιών, θεραπαινίδες του κόμματος. Απ’ το Παλάτι ως το Κοινοβούλιο, ως το Στρατό, ως τους Δήμους, ως την Εκπαίδευση βρήκε το παν τελματωμένο στα νοσηρά νερά μιας νόθου φεουδαρχίας. Εκεί μέσα εβασίλευε η απαισιοδοξία και ο συντηρητισμός των «εχόντων», ενώ οι «μη έχοντες», ο λαός, ετυραννούντο εν ονόματι του κόμματος. Το κόμμα εσυναλλάσσετο εν ονόματι του συμφέροντος εκάστου κομματάρχου, των παιδιών του, των ανηψιών του και των φίλων, και όλοι μαζί, άρχοντες και αρχόμενοι, επαρηγορούντο εν ονόματι «των μεγάλων ημών προγόνων». Ο Στέφανος Δραγούμης όμως επροφήτευε, με θλίψη Κασσάνδρας διά την Ελλάδα, την τύχην μερικών μικρών διαρκώς αναστατωμένων δημοκρατιών της Νοτίου Αμερικής. Επότιζε με ιδρώτα την χώραν ο Λαός, αλλ’ η χώρα δεν επρόκοβε.
Δεν έχει τόση σημασία ότι ο Βενιζέλος καταπιάστηκε αμέσως με αυτό που ωνομάστηκε «Ανόρθωσις». Σημασία έχει ότι αντιλήφθηκε ποιά κατεύθυνση έπρεπε να δώση σ’ αυτό το αίτημα του λαού, αίτημα που είχεν αόριστα διατυπωθή από το Γουδί, από το συλλαλητήριο της 14^ης Σεπτεμβρίου, απ’ τις συντεχνίες, από τους κοινωνιολόγους. Ο Βενιζέλος εγκατέλειψε κάθε πρόληψη, έκανε επιλογή μεταξύ ιδεατών επιδιώξεων, έστερξε και συμβιβασμούς, αλλά έδωσε στην ανόρθωση σχήμα και περιεχόμενο. Το σχήμα ήταν η εισαγωγή νέου Δικαίου και νέων πολιτικών μεθόδων. Το περιεχόμενο απλώθηκε αμέσως, εκτός του στρατιωτικού που δεν θα μας απασχολήση εδώ, σε πολλούς τομείς της εθνικής ζωής συγχρόνως: Εμβάθυνση και στερέωση του φιλελευθέρου και του δημοκρατικού στοιχείου του πολιτεύματος – διοργάνωση νέου κράτους – ανύψωση των ασθενεστέρων κοινωνικών στρωμάτων – πνευματική εξυγίανση – και πάνω σ’ όλα συγχρονισμός, μέσα στην πιο έντονη άρνηση της προγονοπληξίας και της προς τους δήθεν προστάτας της Ελλάδος επαιτείας. Μάλλον αυτό το τελευταίο επρόταξε κατά σύστημα ο Βενιζέλος, παρά ό,τι δήποτε άλλο. Ένα νέο πρόγραμμα, εθνικό, πολιτικό, κοινωνικό, απαιτούσε νέο κλίμα και νέα θέση του λαού απέναντι των πεπρωμένων του. Απαιτούσε υπευθυνότητα των δημιουργικών δυνάμεων του έθνους. Και όταν ο Βενιζέλος έρριπτε κατά πρόσωπον της παλαιάς ηγεσίας της χώρας ότι είχε καταντήσει την Ελλάδα εν λόγοις μεν τον «περιούσιον λαόν», πράγματι δε το εξουθένωμα των λαών της γης, έθετε την μόνην υγιά βάση της εννοίας της εθνικοφροσύνης. Αν έτσι την αντιλαμβάνονταν όλοι, σαν εθνική αυτοπεποίθηση, σαν εθνική υπερηφάνεια, σαν εθνική άμιλλα και σαν εθνική αξιοπρέπεια, η έννοια αυτή δεν θα μας εταλαιπωρούσε.
Ψηφίστηκε νέο Σύνταγμα και μπήκαν οι καλύτερες τότε δυνατές εγγυήσεις των ατομικών ελευθεριών. Η λειτουργία της Δημοκρατίας εκσυγχρονίστηκε μέσα στα πλαίσια μιας ισχυρής, αλλ’ όχι καταχρηστικής υπεροχής του κοινοβουλίου και ενός περιορισμού των δικαιωμάτων του στέμματος.
Απέναντι όλων των εξουσιών -Διοικήσεως, Βουλής, Στρατού- ανέκτησε ο Λαός όσο ήτο δυνατό τα δικαιώματά του. Ο πολίτης απέκτησε ασφάλεια και οι Έλληνες ισοπολιτείαν. Τότε εθεμελιώθηκε προγραμματικά Κράτος Δικαίου στην Ελλάδα, για ν’ ανατραπή -φεύ!- τόσες φορές επί των ημερών μας. Τότε ο δικαστής έγινε ισόβιος και ο υπάλληλος μόνιμος. Τότε εξαγγέλθηκε το Συμβούλιον της Επικρατείας, για να μάθη η Διοίκηση να σέβεται τους νόμους και ο νομοθέτης το Σύνταγμα. Όποιος διαβάση μιάν αγόρευση του Βενιζέλου της εποχής εκείνης για το Κράτος Δικαίου, ασφαλώς θα επιθυμούσε να χαραχθή και αυτή δίπλα στο επιτάφιο επίγραμμα που έχετε μπροστά σας. Τότε ο νόμος απέκτησε την αίγλη που δεν εγνώριζε πριν. Γιατί έγινε ίσος για όλους και «πάντων βασιλεύς». Τότε παραμερίσθησαν τα προνόμια της φεουδαρχίας. Έγιναν βουλευταί άσημοι έμποροι και άγνωστοι δικηγόροι. Έγιναν νομάρχαι και ανώτατοι υπάλληλοι νέοι χωρίς πολιτικάς περγαμηνάς. Και για πρώτη φορά «κοινωνιολόγοι» βρέθηκαν στις έδρες του Πανεπιστημίου. Τα τζάκια εσείσθηκαν. Αστοί, μικροαστοί, διανοούμενοι, ανέβαιναν. Και πίσω απ’ τον Βενιζέλο έτρεξε και η εργατιά.
Ανέκυψεν απότομα ένα νέο Κράτος. Τόσο ήταν ώριμη η μεταβολή. Ο θρύλος ότι ο Βενιζέλος εφύλαγε τα πρόβατα ενός τσοπάνη στη Μεσσηνία έδειχνε απλώς ότι το Κράτος εξεπλήρωσε πλέον τα στοιχειώδη του καθήκοντα.
Η αστική Δημοκρατία σέβεται υπέρ πάν άλλο το Κοινοβούλιον. Μην κυττάτε τι γίνεται δυστυχώς επί των ημερών μας. Στην εποχή εκείνη η Βουλή εσοβαροποιήθηκε και ανυψώθηκε. Το παράδειγμα προήρχετο απ’ τον πανίσχυρο Πρωθυπουργό. Ενώ άλλωστε ο Βενιζέλος ήταν ο πολιτικός που σ’ όλη του τη ζωή είχε την πλατύτερη επαφή με τον λαό, εν τούτοις δεν παραμέριζε το Κοινοβούλιο για να στηριχθή απ’ ευθείας στις μάζες που τον ακολουθούσαν. Ούτε εδογμάτισε ποτέ, όπως μερικοί αντίπαλοί του, ότι ο ηγέτης πρέπει ν’ ακολουθή τοn λαό. Αντίθετα. Είχε μέσα του την ορθή αντίληψη ότι η Δημοκρατία χρειάζεται τον Ηγέτη, ο οποίος όμως τότε μόνο είναι άξιος της θέσεως αυτής, όταν κατορθώνη ειλικρινώς και χωρίς καμμία βία να βρίσκεται κάθε μέρα σε ανταπόκριση με τους πόθους των μεγάλων μαζών. Με την πίστη αυτή και με το πολιτικό του θάρρος ο Βενιζέλος ήταν εύκολο να μη γίνη ποτέ δημαγωγός… Να λέγη την αλήθεια «και προς τα άνω και προς τα κάτω». Να στέκεται αξιοπρεπής και υπερήφανος μπροστά σε κάθε Δύναμη εντός και εκτός της χώρας. Ιδιαίτερα μπροστά στο Στέμμα αλλά και μπροστά στους ισχυρούς ξένους. Ο Βενιζέλος ήξερε να είναι πιστός σύμμαχος και φίλος, αλλά όχι υποτακτικός. Το απέδειξε τόσες φορές. Απέσπασε το θαυμασμό και την υποστήριξη του Ουΐλσων στο Συνέδριο της Ειρήνης, με την υψηλοφροσύνη και την αξιοπρέπειά του. Δεν εδίστασε να συγκρουσθή με τον Κλεμανσώ αμυνόμενος της Ελλάδος που την εβάρυναν ακόμα οι μέρες του Νοεμβρίου 1916. Ο άνθρωπος που είπε στη Γερμανική Αυτοκρατορία ότι η Ελλάς ήταν πολύ μικρή χώρα για να διαπράξη τόση μεγάλη ατιμία όση ήταν η προδοσία της Σερβίας αντί ωφελειών, έφερε πάντα την Ελλάδα σαν ίσην προς ίσους μπροστά στους μεγάλους…Τα παραδείγματα της περιόδου εκείνης είναι χρήσιμες υποθήκες για κάθε πολιτικό που θέλει να σέβεται τον λαό και την ανεξαρτησία της χώρας του, για όποιον συγκινείται από τα ζητήματα της εθνικής αξιοπρεπείας, για όποιον αισθάνεται ότι πρέπει να εκτιμά συνειδητά κάθε φορά ποιο είναι το αληθινό εθνικό συμφέρον και να κινήται μόνο σύμφωνα με αυτό. Οι διευθύνοντες τας τύχας του λαού σε μια δημοκρατία πρέπει να έχουν τη βαθυτάτη συνείδηση ότι κάτι πολύ μεγάλο και πολύ ιερό τούς είναι εμπιστευμένο και ότι δεν δικαιούνται να το απεμπολούν ούτε τυχαίως και μοιραίως ούτε διά να είναι εις οιονδήποτε ευχάριστοι. Ο Βενιζέλος ήξερε (και μακάρι να τον εμιμούμεθα όλοι) πόσον πολύτιμος είναι η ανεξαρτησία μιας χώρας και ήξερε να την υπερασπίζεται και έναντι εχθρών και έναντι φίλων.
Και ότι ο Βενιζέλος απεχθάνετο τη δημαγωγία και μάλιστα την προεκλογική, άπειρα γνωστά παραδείγματα το δείχνουν. Άλλωστε η έννοια του «συμβολαίου» δεν είχε ακόμα ανατείλει…
Στην ίδια γραμμή βρίσκεται και η προσπάθεια του Βενιζέλου να εγκλιματίση νέα πολιτικά ήθη στη ζωή της χώρας. Αρχίζοντας από την απλότητα του λόγου μέσα και έξω από το Κοινοβούλιο ως την τάση να δημιουργή, αν δεν υπήρχε αντιπολίτευσις, και ν’ ανεβάζη τους αντιπάλους του αντί απλώς να τους αρνείται. Δεν είναι τυχαίο γεγονός ότι τον επιτάφιό του, όπου ο ίδιος συνόψισε ό,τι αισθάνετο ότι αποτελούσε την αξίαν του, τον έβαλε στο στόμα του Παπαναστασίου, του τότε αντιπάλου, τον οποίον εθαύμαζε δικαίως και αγαπούσε όσο κανέναν άλλο.
Η πρώτη μεγάλη νομοθετική μεταρρύθμιση που υιοθέτησε ο Βενιζέλος, η εργατική, αρχίζει αμέσως απ’ τα 1911. Όσο ήτο δυνατόν στις τότες συνθήκες, ο νόμος ώπλισε με προστασία και δικαιώματα τους μισθωτούς, τους εχειραφέτησε και, το σπουδαιότερο, τους ώθησε στη συνδικαλιστική οργάνωση. Τότε ιδρύθηκε και μία ελεύθερη και δημοκρατούμενη Γενική Συνομοσπονδία Εργατών της Ελλάδος. Η εργατική μας νομοθεσία προέτρεχε τότε σε αρκετά σημεία απ’ τις προηγμένες νομοθεσίες της Ευρώπης. Και ο νόμος 2112, που ζούσε ίσαμε προ ολίγου, είναι του 1920.
Με την αγροτική μεταρρύθμιση του 1917, εμπήκαν οι βάσεις για τη χειραφέτηση άλλων σκλάβων, των σκλάβων της γης. Η ιερότης της ιδιοκτησίας είχεν έμπρακτα υποχωρήσει μπρος στο κοινωνικό συμφέρον. Ο σάλος υπήρξε βαθύς, αλλά η Πρόοδος επεβλήθηκε.
Η Νομοθεσία περί Συνεταιρισμών άνοιξε το δρόμο προς μία δημοκρατική οικονομική οργάνωση των ασθενεστέρων, δρόμο επίσης προόδου και προστασίας των αδυνάτων.
Δημοκρατική εμβάθυνση και η Νομοθεσία περί Δήμων και Κοινοτήτων. Απ’ το παρελθόν της πατρογονικής Ιστορίας ανασύρθηκε η Κοινότης, ανανεώθηκε, μεταμορφώθηκε σ’ ένα σύγχρονο θεσμό, για να γίνη σχολείο πρακτικής αγωγής του Δημοκρατικού πολίτη.
Και ήλθε η ώρα της γλωσσικής και εκπαιδευτικής μεταρρυθμίσεως. Η ώρα του Δημοτικισμού. Του πιο γνήσιου πνευματικού εθνικού Κινήματος. Ανέβηκαν στην εθνική τους θέση το Δημοτικό Τραγούδι, ο Σολωμός, ο Παλαμάς, ο Ψυχάρης· και την παιδεία των ελληνοπαίδων άρχισαν να κατεργάζονται άλλα, ελληνικότερα, φωτεινότερα, πιο συγχρονισμένα συστήματα.
Και επί πλέον ετιμήθηκε το Πνεύμα. Για πρώτη φορά το Κράτος έκοψε Αριστείο Γραμμάτων και Τεχνών. Για πρώτη φορά παρασημοφόρησε ομαδικά Ποιητάς, Συγγραφείς, Λογοτέχνας. Και όταν οι ίδιες δυνάμεις του Σκότους, που κινούνται σήμερα εναντίον ενός μεγάλου πνευματικού τέκνου της δικής Σας Κρήτης [εννοεί τον Ν. Καζαντζάκη],  εκινήθηκαν τότε σ’ ένα θλιβερό διωγμό του Πνεύματος με τα’ αθεϊκά του Βόλου, ο αέρας της πνευματικής Ελευθερίας που φυσούσε απ’ το νέο καθεστώς επέδρασε και στην κοινή γνώμη και στο Εφετείο Ναυπλίου και αθωώθηκαν οι κατηγορούμενοι.
Βλέποντας αναδρομικά το σύνολο των μεταβολών της εποχής εκείνης μπορούμε να πούμε ότι τα γόνιμα στοιχεία της ανόδου του Αστικού κόσμου, μαζί με την αφύπνιση των εργαζομένων, θα οδηγούσαν στην έναρξη ενός Δημοκρατικού μετασχηματισμού της Κοινωνίας της χώρας μας. Η μεταβολή την οποίαν επέρασαν οι Ευρωπαϊκές αστικές δημοκρατίες από τις αρχές του 20^ου αιώνα και συνεχίζουν ακόμα, ιδιαίτερα μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, ήταν και τότε χρήσιμη, όπως είναι και σήμερα αναγκαία.
Ο Βενιζέλος δεν ήταν δογματικός. Ήτο πολιτικός ρεαλιστής. Έκανε τη δική του επανάσταση μέσα στα πλαίσια του αστικού καθεστώτος. Δεν υπήρξε σοσιαλιστής. Αλλά το πόσο διαισθάνετο τη συσχέτιση ενός τέτοιου μετασχηματισμού προς την ομαλή πορεία της Ιστορίας, το δείχνει μια οργίλη αγόρευσίς του εναντίον συντηρητικού βουλευτού κατά την συζήτηση περί ιδιοκτησίας στη Βουλή του 1911. «Δεν το θέλω – έλεγε – το καθεστώς ακινητούν, δεν το θέλω μένον εις την παλαιάν αυτού διαρρύθμισιν όπως σωρευθή αιφνιδίως εις ερείπια, το θέλω ακολουθούν την πρόοδον, προσαρμοζόμενον εις τας καθημερινάς περιστάσεις».
Σαν αληθινά μεγάλος πολιτικός, διέκρινε ότι έπρεπε να διευκολύνη, με τα ίδια τα κρατικά μέσα, το δρόμο των αδικημένων προς την χαραυγή μιας κοινωνικής Δικαιοσύνης – μέσα στη Δημοκρατία και στο ελεύθερο Πολίτευμα.
Αν η επιθετική επιστροφή των κοινωνικών δυνάμεων που είχαν ηττηθή στα 1909, και το αντιδραστικό κλίμα που απλώθηκε μετά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο στην Ευρώπη, δεν είχαν ανακόψει την φυσιολογική εξέλιξη του ελευθέρου και δημοκρατικού πολιτεύματος στον τόπο μας, η όψη της Ελλάδος θα ήταν διαφορετική…Αλλ’ ό,τι άρχισε να συντελείται πριν από μιάμιση γενεά είναι συμφέρον να επιδιώξουμε να το ολοκληρώσουμε σήμερα. Διότι η Αλλαγή και σήμερα θα φέρει Αναγέννηση της Ελλάδος όπως και την εποχήν εκείνην έδειξε πόσο ήτο καρποφόρος. Σαν τα στάχυα που ύστερα από την κακοκαιρία ανασηκώνονται στον ήλιο, έτσι και ο ελληνικός λαός, μόλις αισθάνθηκε ότι γινόταν ελεύθερος από την μακρόχρονη ηθική και υλική πίεση των κοινωνικών και πολιτικών δυναστών του, ρίχτηκε με θέρμη στην κάθε είδους δημιουργία, αισιόδοξος, γεμάτος αυτοπεποίθηση και ενθουσιασμό. Η οικονομία βελτιώθηκε γιατί αξιοποιήθηκε κάθε προηγούμενη ικμάδα και ζωτική καταβολή. Η παραγωγή άρχισε να αυξάνη και η βιομηχανία να  αναπτύσσεται. Ωρίμασε η εξυγίανση της δραχμής απέναντι του ξένου συναλλάγματος. Το πνεύμα της ανανεώσεως αλλά και το πνεύμα της θυσίας για το σύνολο απλώθηκε τότε στην Ελλάδα. Και όταν του εζητήθη να περάση τα σύνορα, ο λαός με το πρώτο άλμα βρέθηκε στο Λευκό Πύργο και με το δεύτερο στο Βόσπορο και στη Σμύρνη. Η Τουρκική σημαία έφυγε οριστικά από το Φιρκά. Και η Κρήτη, αφού είχε στείλει πρώτα την εκλεκτή της προίκα, ήρθε και ενώθηκε με την Ελλάδα. Ο Βενιζέλος εδείχτηκε άξιος της Αλλαγής που είχε ζητήσει ο λαός. Ηγήθηκε μιας νέας εθνικής ζωής και με την πνοήν του εγύρισε κάμποσα φύλλα της Ιστορίας προς τα εμπρός.
Το θρησκευτικό μνημόσυνο ενός μεγάλου πολιτικού κατ’ ανάγκην δεν ημπορεί να είναι απηλλαγμένον από την συσχέτισιν της μνήμης του προς την ζωήν της χώρας όπως παρουσιάζεται σε κάθε στιγμή μετά το θάνατό του. Αν η προέκταση της πολιτικής του μεγάλου Νεκρού είναι σωτηρία και σήμερα, όπως υπήρξε όταν εζούσε, είναι αδύνατο να μη την επικαλεσθή η χώρα. Οφείλουμε να ζητήσωμε κι’ απ’ αυτή ενίσχυση.
Πράγματι ο Πυρσός της Προόδου που εστήθηκε κάτου από την Ακρόπολη τω καιρώ εκείνω και που δοκιμάστηκε πολλές φορές έκτοτε απ’ τους ενάντιους, τους αντιδραστικούς ανέμους, δοκιμάζεται και σήμερα. Και πρέπει να τον σώσουμε, για να μπορέσουμε ύστερα να συνεχίσουμε το έργο της λαμπρότερης περιόδου της αναμορφωτικής μας Ιστορίας. Πρέπει να μη σβύση η φλόγα. Κι’ αν τρεμουλιάζει, να την δυναμώσουμε.
Τα ποτάμια δεν παν προς τα οπίσω. Γύρω μας, μακρυά μας ή κοντά μας, όλοι οι λαοί ζουν και κινούνται μέσα σ’ έναν οργασμό προόδου. Ανάβουν διαρκώς νέα φώτα Παιδείας και πολιτισμού και προ παντός φροντίζουν με κάθε τρόπο, γιατί αυτό απαιτεί η εποχή και η νέα κοινωνία, να ικανοποιήσουν την τάση των εργαζομένων προς την άνοδο, προς την βελτίωση των όρων της ζωής, προς την κοινωνική δικαιοσύνη. Δεν είναι δυνατό να αποτελεί εξαίρεση ο Ελληνικός λαός.
Όσοι θέλουμε να τον εκπροσωπούμε και όσοι θέλουμε να τον βοηθήσωμε γιατί του το χρωστάμε, έχομε καθήκον όχι μόνο να μη ανεχθούμε το σταμάτημα της προόδου, αλλά και να συντείνουμε στην αναζωογόνησή της. Από την προοδευτική κοινωνική πολιτική εξαρτάται να δουν καλύτερες μέρες οι χειμαζόμενοι αγρότες, οι εργάτες και οι επαγγελματίες και όλος ο κόσμος του μόχθου, ο κόσμος των αδικημένων.
Μόνο ο κοινός αγώνας όλων των φιλελευθέρων και προοδευτικών δυνάμεων του λαού μπορεί να εξασφαλίση σήμερα το έργο αυτό και να ευεργετήση τον Ελληνικό λαό δημιουργώντας τα πλαίσια νέας πολιτικής και κοινωνικής εξορμήσεως. Η εξόρμηση που επιβάλλεται απ’ τις ανάγκες του Ελληνικού λαού θα έχη τις μακρυνές της ρίζες στην πολιτική, εξωτερική και εσωτερική γραμμή, της Βενιζελικής δράσεως. Ότι η Ελλάδα πρέπει να μη παρασύρεται σε πολεμικούς κινδύνους που δεν υπαγορεύουν επιτακτικά τα άμεσα συμφέροντά της, ότι πρέπει ειλικρινά να εργάζεται για την ειρήνη χωρίς να βοηθή κανενός τους επιθετικούς σκοπούς είναι παράδοσις που απορρέει απ’ τη Βενιζελική ιστορία.
Παρά τα φαινόμενα, ο Βενιζέλος ήταν από τους πλέον ειρηνοφίλους πολιτικούς. Έκανε μάλιστα, όταν εχρειάσθηκε, πολλές θυσίες για την ειρήνη, ενώ σήμερα δεν χρειάζονται και ούτε υπάρχει λόγος να τις σκεφτόμαστε. Παράδοση επίσης της ίδιας ιστορίας που πρέπει να συνεχίσουμε, είναι όχι η διεθνής απομόνωση της Ελλάδος – ο Βενιζέλος, ας μη λησμονείται, υπήρξε απ’ τους πιο θερμούς ιδρυτάς της Κοινωνίας των Εθνών – ούτε η έχθρα προς οιονδήποτε – ο Βενιζέλος συνέδεσε πολύ φιλικά τας σχέσεις της Ελλάδος ταυτοχρόνως προς την Ιταλία, την Γιουγκοσλαβία και την Τουρκία, χωρίς να παύση επίσης να είναι φίλος της Αγγλίας και της Γαλλίας – αλλά όσο είναι δυνατόν μεγαλύτερη ανεξαρτησία της εθνικής εξωτερικής πολιτικής της χώρας.
Από την εσωτερική αναμορφωτική προσπάθεια της πρώτη βενιζελικής δεκαετίας πρέπει να επαναφέρωμε την πραγματική ισοπολιτεία των Ελλήνων, το Κράτος δικαίου, αντί του Αστυνομικού Κράτους, τας εγγυήσεις της ελευθερίας των ατόμων, το αίσθημα της ασφαλείας εκάστου, το σεβασμό προς το Σύνταγμα, το σεβασμό προς τον άνθρωπο και τον πολίτη, την ευθύνη των κρατικών οργάνων, το σεβασμό του πνεύματος και της Ελευθερίας της γνώμης, την κατάργησιν της μισαλλοδοξίας. Πρέπει ακόμα να ριχτούμε, προκαλούντες τον ενθουσιασμόν του λαού, στην ανασυγκρότηση και ακόμη να προχωρήσωμε προς τας επιβεβλημένας πια εθνικοποιήσεις. Η πολιτική της εποχής μας πρέπει να είναι κατά το σύγχρονο τρόπο ριζοσπαστική, όπως ήταν ριζοσπαστική η πολιτική του Βενιζέλου προ 45 ετών. Πιστεύω ότι ο Βενιζέλος, αν ξαναγύριζε στη ζωή, θα εσυνέχιζε εντονώτερα το δημοκρατικό μετασχηματισμό της χώρας σαν τη γενικότερη ανάγκη της, θα εβάθυνε την εργατική και την αγροτική μεταρρύθμιση, θα ήξερε χάριν του συμφέροντος του συνόλου να βάλη χαλινό στην οικονομική ολιγαρχία, γιατί η ασυδοσία της εγνώριζε ότι τελικά θα του ανέτρεπε μια μέρα το ίδιο το αστικό καθεστώς.
Ιδού πώς βγαίνουν απ’ την ανάλυσιν των πραγματοποιήσεων του Βενιζέλου και από τη δράση του, διδάγματα που μπορούν και πρέπει να πλαισιώνουν σήμερα μία νέα πολιτική, μία νέα αλλαγή, ένα νέο πρόγραμμα, που είναι τόσο φανερό ότι ο λαός αναζητεί με αληθινή αγωνία…
Πιστεύω πως αν για την επιδίωξη των σκοπών αυτών ζητούσαμε, όπως οι αρχαίοι από το μαντείο των Δελφών, συμβουλή από τον Τάφο του Βενιζέλου, θα μας συνιστούσε σήμερα ενότητα των προοδευτικών δυνάμεων, γιατί και ο ίδιος άλλοτε μπροστά στους πολιτικούς κινδύνους αυτό εφήρμοσε προσπαθώντας να σώση τη Δημοκρατία.

Γι’ αυτό και η πολιτική ενότης έχει καταστή επιδίωξη του λαού και ανάγκη αμύνης και προαγωγής των συμφερόντων ιδίως των εργαζομένων μαζών. Με την προϋπόθεση ότι πιστεύομε όλοι ότι ο λαός είναι άξιος καλλιτέρας μεταχειρίσεως και καλλιτέρας τύχης πρέπει να τον οδηγήσωμεν ενωμένοι όπως το ζητεί στη διεκδίκηση των δικαιωμάτων του. Σε όση έκταση εμείς παραμελήσουμε το καθήκον μας αυτό, θα μας ξεπεράση ο λαός και θα βρη τον δρόμον του.
Βέβαια οι καιροί είναι χαλεποί. Αλλ’ όσο χαλεπώτεροι είναι οι καιροί, τόσο μεγαλύτερη πρέπει να είναι η αισιοδοξία για το μέλλον της χώρας. Στο μνημόσυνον του Βενιζέλου ο λαός δικαιούται και οφείλει να αντλή απ’ τον τάφο αυτό, παραινέσεις θάρρους, ελπίδος, πίστεως, εθνικής υπερηφανείας.
Το προσκύνημα άλλωστε είναι γόνιμο πάντα, σ’ αυτόν το χώρο, που είναι ιερός και υποβλητικός. Εδώ συμβολίζεται και πρέπει να εμπνέη όλους η Αρετή, η Ανιδιοτέλεια και η ανθρώπινη Αξιοπρέπεια διά μέσου της ανδρείας…
Αγαπητοί Κρήτες, εδώ, στο θρυλικό Ακρωτήρι είναι από μακριά αντιληπτό το αθάνατο όραμα μιας Κρήτης «από φλόγες ζωσμένης». Εδώ η Μεγαλόνησος, δείχνοντας τον εαυτό της, όπως εστάθηκε όλον τον καιρό μπροστά στον Αγώνα, όπως εστάθηκε μπρος σε μεγάλους και μικρούς, όπως εστάθηκε με το μέτωπο ψηλά αγναντεύοντας την Ιστορία, επαναλαμβάνει σ’ όποιον διψά ελεύθερο φρόνημα, και θα επαναλαμβάνει στους αιώνας των αιώνων το μήνυμα των σεμνών ηρώων: «Δεύτε Λάβετε Φως εκ του Ανεσπέρου Φωτός…» (επιμνημόσυνος λόγος στο μνημόσυνο του Ελευθερίου Βενιζέλου το 1955, εφημ. «Κήρυξ», 22 Μαρτίου 1955).

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΤΣΑΤΣΟΣ, νομικός, φιλόσοφος, συγγραφέας, ακαδημαϊκός, λογοτέχνης και πολιτικός (πρόεδρος της Δημοκρατίας από το 1975-80)

«Μεγάλη η τιμή αλλά και βαρύ το χρέος, να σταθεί κάποιος μπρος στο γιγάντιο ίσκιο σου και να μιλήσει για την ημέρα την πένθιμη, Μεγάλε Νεκρέ, τότε που πριν από 45 χρόνια ξαναγύρισες στη γη σου.

Άφησε όμως πρώτα να σου μιλήσει ένας δεκαεννιάχρονος, άπλαστος και άσημος νέος. Καλοκαίρι του 1918. Μόλις είχε γυρίσει σπίτι του από το Πανεπιστήμιο όπου είχε περάσει τις εξετάσεις του για πτυχίο με άριστα. Και ξαφνικά ανοίγει η πόρτα του σπιτιού του και εισβάλεις Εσύ, και με τη διαπεραστική φωνή σου του λες: «Κοίταξε να συνεχίσεις έτσι, γιατί πολλά περιμένω από σένα». Ο νέος εκείνος κάτι ψέλλισε. Τι να πει; Νόμιζε πώς του είχαν χαρίσει τον ουρανό με τ’ άστρα. Λίγους μήνες αργότερα, ο ίδιος αυτός νέος, στο Παρίσι, στο ξενοδοχείο «Μερσεντές», ξενυχτούσε κρυπτογραφώντας τηλεγραφήματα γραμμένα με το χέρι σου, με την έξοχη καλλιγραφική σου γραφή, χωρίς ποτέ καμιά διαγραφή, καμιά διόρθωση. «Να κατεβείτε στην κρεβατοκάμαρα του κ. Προέδρου» διατάζει ο μοίραρχος Τσάκωνας. Τρέχει στο κάτω πάτωμα. Ο Πρόεδρος ήταν ξαπλωμένος στο κρεβάτι κατάκοπος. «Κάτσε να σου υπαγορεύσω». Ήταν οι μέρες που ετοιμαζότανε η προώθηση του στρατού μας στη Θράκη και την Ιωνία. Μετά χρόνια ο νέος αυτός έγινε καθηγητής Πανεπιστημίου και κρατάει ακόμα σαν φυλαχτό το ιδιόγραφο γράμμα με τα συγχαρητήρια που του έστειλες.
29 Μαρτίου 1936. Η κηδεία του στην Αθήνα είχε απαγορευθεί. Άλλοι τρέξανε στον Ισθμό, άλλοι, με όποιο βρήκαμε πλοίο, ήρθαμε εδώ. Ξημερώματα. Είχαμε αράξει κοντά στο αντιτορπιλλικό που έφερνε το μεγάλο νεκρό. Όταν αντικρίσαμε στο κατάστρωμα του αντιτορπιλλικού το φέρετρο (μαζί μου ήταν ο Γιώργος Σεφέρης και η αλησμόνητη σεβαστή δέσποινα Έλλη Αδοσίδη) μας έπιασε ένα αναφιλητό, που δεν πήρε τέλος παρά εδώ που τώρα βρισκόμαστε. Πριν πέντε χρόνια, σαν εκπρόσωπος όλου του Έθνους, κατά την πρώτη έξοδο από την έδρα μου, θεώρησα χρέος μου να έλθω να αποθέσω ένα δάφνινο στεφάνι σ’ αυτό το μνήμα, αποτίοντας συγχρόνως και την οφειλόμενη βαθιά τιμή στον αείμνηστο γιο σου Σοφοκλή Βενιζέλο. Την ώρα που όλοι τηρούσαμε κατανυκτική λιγόλεπτη σιγή μπρος στο μνήμα σου, Μεγάλε Νεκρέ, μέσα μου αναδυόταν σμάρια οι θύμησες ως και 60 ακόμη χρόνια πίσω στοιβαγμένες. Ξέρω πως πολλοί από αυτούς που στέκονται μπροστά μου, όμοιους σαν τους δικούς μου θα αναδεύουν θησαυρούς τούτη τη στιγμή μέσα τους, μνημόσυνο σιωπηλό γι’ αυτόν τον Μεγάλο που δεν πέθανε με το θάνατό του.
Υπουργός της Παιδείας το 1949 στην Κυβέρνηση Σοφούλη, έγραφα την ίδια τούτη ημερομηνία: «Από τις χιονισμένες κορυφές της Ίδης, κάπου εκεί από τον άντρον του Διός, ένα καλοκαιριάτικο πρωί, αποσπασμένος όπως βράχος από βράχο, κατέβηκε από την άγρια, την άσπιλη ελληνική φύση, από τις βαθύτατες πηγές του ελληνικού μύθου και της ελληνικής ιστορίας, ένας έφηβος, με τη χάρη του ζαρκαδιού κατέβηκε προς τις ερειπωμένες κατοικίες των ανθρώπων και τις ταπεινωμένες τότε ψυχές των, με μια μοναδική αμείλικτη εσωτερική εντολή: να τις αναπλάσει τις ψυχές αυτές για πολλοστή φορά μέσα στους μακρούς αιώνες της ιστορίας των. Βρίσκονταν η Ελλάδα την εποχή εκείνη σε μια κρίσιμη καμπή, η Ελλάδα του ‘97, που συνέχιζε, άσημα και αδιαμαρτύρητα, την αναιμική ύπαρξή της. Ως έθνος μας κατείχε η απιστία στα πεπρωμένα μας, σχεδόν η απελπισία. Ως πολιτεία μας μάστιζε η εξάρθρωση και η στειρότητα του κρατικού οργανισμού. Ως κοινωνία μας χαρακτήριζε η αδράνεια, η ατονία, η στασιμότητα. Και όμως υπήρχαν από τότε και οι αντίρροπες φωνές – αξιόλογες, σεβαστές – μα που είχαν σταθεί ανίκανες να συνεγείρουν το έθνος. Ακόμη και οι ιδέες οι λυτρωτικές είχαν κιόλας προβληθεί, οι λύσεις οι σωστικές είχαν προταθεί· μα έλειπε η δύναμη που θα τις επέβαλλε και θα τις πραγματοποιούσε. Άνθρωποι και γνώμες υπήρχαν. Ακόμα και η απεγνωσμένη επαναστατική αντίδραση υπήρχε, ακατεύθυντη όμως και ασταθής. Όλα σχεδόν υπήρχαν, οι σπόροι, οι ρίζες, οι κλώνοι και οι χυμοί, όλα εκτός από τη ζείδωρον αύρα, που όλα αυτά τα μεταμορφώνει, μια νύχτα, σε άνοιξη και σε ανθοφορία. Όλα υπήρχαν εκτός από την πνοή. Όλα υπήρχαν εκτός από τη δύναμη που θα τους έδινε υπόσταση πραγματική. Όλα υπήρχαν εκτός από εκείνο που είναι το παν: ο ηγέτης, το πρόσωπο. Όλα εκτός από τον άνθρωπο εκείνο, που γραφτό ήταν να κατεβεί από τις χιονισμένες κορυφές της Ίδης, κάποιο καλοκαιριάτικο πρωί, και να γίνει η πνοή, η δύναμη, η ενωτική αρχή, ο ταγός, που θα οδηγούσε επί 25 χρόνια, μέσα από μύριες περιπέτειες, από υψωμούς και ξεπεσμούς, το Γένος των Ελλήνων. Σε λίγους μήνες τότε το έθνος ανάκτησε την πίστη του, η πολιτεία την άρθρωση και την τάξη της, η κοινωνία το ρυθμό και την προκοπή της. Σε λίγους μήνες ξύπνησαν οι κοιμισμένες αρετές της φυλής και, ξαφνικά, σε ειρηνικό και σε πολεμικό συναγερμό, ορθώθηκαν, έθνος, πολιτεία και κοινωνία και φθάσανε στην υψηλότερή τους απόδοση. Ποτέ από την απελευθέρωσή μας δεν είχαν φθάσει σε τέτοιο ύψος. Ο Βενιζέλος είχε υποσχεθεί την ανόρθωση και μας έδινε πολλαπλάσια την καθολική και σχεδόν απρόβλεπτα εκτεταμένη αναδημιουργία και αποκατάσταση του Γένους».
Είναι πολύ δύσκολο να συλλάβει κανείς σφαιρικά την προσωπικότητα του Βενιζέλου. Οι μεγάλοι θεωρούνται μόνο από μεγάλη απόσταση και μόνο χρόνια μετά το θάνατό τους. Αλλά ο Βενιζέλος δεν πέθανε. Ζει ακόμα ανάμεσά μας. Παραδειγματίζει, εμψυχώνει, εμπνέει όλους. Δεν υπάρχουν όμως πια γι’ αυτόν εχθροί και φίλοι. Όλοι τον σέβονται. Βγήκε από την αμφισβήτηση, την τραγική μοίρα των πολιτικών όσο ζούνε. Τώρα όλοι τον επικαλούνται και δικαίως, διότι και αυτός υπάρχει για όλους χωρίς διάκριση. Ο Βενιζέλος δεν ανήκει πια σε κανένα ξεχωριστά: μόνο στο Έθνος και στη μεγάλη ενότητα της ιστορίας του. Οι μεγάλοι δεν κληροδοτούν το μεγαλείο τους παρά μόνο στο Έθνος ολόκληρο. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος εστερέωσε τα ηθικά και γεωγραφικά θεμέλια του Έθνους.
Γι’ αυτό και μόλις αντιλήφθηκε τους πρώτους τριγμούς, τις πρώτες απόπειρες για την υποστολή της πρωταρχίας της εθνικής ιδέας, τους πρώτους υπερεθνικούς πιθηκισμούς, αμέσως αντέδρασε με βιαιότητα και με ταχύτητα και έμπρακτα, γιατί νόμιζε πως, ιδίως στα ολιγάριθμα έθνη, μόλις διαβρωθεί αυτή η πρωταρχία, τα έθνη αυτά διαγράφονται από τις δέλτους της ιστορίας.
Ο Βενιζέλος, εξαιτίας και των περιστάσεων που είχε να αντιμετωπίσει, είτε το ήθελε είτε όχι, προκάλεσε μεγάλους ενθουσιασμούς αλλά και οξύτατα πάθη. Ενώ όμως οι πιστοί του παρασύρονταν από τους ενθουσιασμούς αυτούς και από τα πάθη, ο ίδιος, σχεδόν πάντα, δάμαζε την ορμή του και συγκρατούσε την οργή του και την οργή των φίλων του όσο μπορούσε. Από την πρώτη του εμφάνιση στην Αθήνα, όταν τα πλήθη ζητούσαν Συντακτική Συνέλευση για να καταλύσουν το τότε ισχύον πολίτευμα, σε αντίθεση με όλους, σχεδόν μόνος, επέβαλε από έναν εξώστη της Πλατείας Συντάγματος, επέβαλε κυριολεκτικά σε όλο το παραληρούν πλήθος τη λύση της Αναθεωρητικής Βουλής. Όταν μετά τον πρώτο βαλκανικό πόλεμο οι αντίπαλοι τον κατηγορούσαν ότι έκανε παραχωρήσεις και δεχόταν όρους ειρήνης επιζήμιους για τη χώρα, εμφανίστηκε ο πιο διαλλακτικός. Το ίδιο διαλλακτικός φάνηκε στη Λωζάνη το 1923, διότι πέρα από τα πείσματα και τους ενθουσιασμούς, είχε το αίσθημα του μέτρου, ήξερε ποια είναι τα όρια των δυνάμεων και των αδυναμιών μας. Δεν ήταν δημοκόπος (όπως συμβαίνει κάποτε) στα εθνικά θέματα, αλλά οιακοστρόφος που ζύγιζε με ζυγό ακριβείας το κάθε του βήμα. Είχε το θάρρος, βέβαιος για την ορθότητα της γνώμης του, όχι μόνο να τολμά, αλλά και να θυσιάζει.
Τη βεβαιότητα, όμως, την αυτοπεποίθησή του αυτή, δεν την αντλούσε μόνο από την αυστηρή λογική δομή της σκέψης του, αλλά και από τη δημιουργική του φαντασία.
Το 1916 τον κατηγόρησαν οι αντίπαλοί του πως δε στήριζε την πολιτική του σε εδραία λογικά επιχειρήματα, διότι τότε θα αντιλαμβανόταν ότι ήταν μαθηματικά αδύνατο να νικήσουν οι Αγγλογάλλοι, αλλά σε φαντασιοπληξίες. Τότε ο Βενιζέλος, στον εβδομαδιαίο «Κήρυκα», απάντησε ότι βεβαίως, στην πολιτική, και η λογική είναι απαραίτητη, αλλά η πιο μεγάλη αρετή του πολιτικού ανδρός είναι η φαντασία.
Λογική ιδιοφυΐα ήταν ο Βενιζέλος, αλλά και οραματιστής. Το τεράστιο βεληνεκές της όρασής του ίσως να στάθηκε η υψηλότερη αρετή του.
Η μοίρα όμως το 1920 χώρισε τον οραματιστή από το όραμά του. Τι θα ‘κανε αυτός αν δε συνέβαινε τότε εκείνος ο μοιραίος χωρισμός; Οι ιστορικοί με το μέγα αυτό θέμα θα ασχοληθούνε για πολλά χρόνια στο μέλλον. Τούτη τη στιγμή μόνο τούτο είναι βολετό να πούμε.
Ο Βενιζέλος στάθηκε ένας τραγικός άνθρωπος. Τραγικότερος και από τον Καποδίστρια. Όχι διότι τρεις φορές οι συμπατριώτες του αποπειράθηκαν να τον δολοφονήσουν και στις δύο απ’ αυτές ως εκ θαύματος γλίτωσε το θάνατο. Όχι διότι είδε έργα του μεγάλα να γκρεμίζονται από άλλων λάθη και από άλλων πάθη. Αλλά διότι αναγκάστηκε ο ίδιος να ενταφιάσει με τα χέρια του, με την υπογραφή του, το υψηλότερο ιδανικό, το κίνητρο της ζωής του και να το αντικαταστήσει με ένα άλλο νεόκοπο ιδανικό, επιβάλλοντάς το ανέκκλητα, σύμφωνα με τις αμείλικτες υπαγορεύσεις της ιστορίας, στον ελληνικό λαό, για να αναθεμελιώσει το μέλλον του.
Τίποτα δεν είναι τραγικότερο από την τέτοια εκ βάθρων αναθεμελίωση, απάνω σε ερείπια από τη δημιουργία μιας νέας αντίθετης ιδεολογίας. Τίποτα δεν είναι τραγικότερο και για τον ίδιο και για το έθνος του, παρά μια τέτοια ανέκκλητη ανάπλαση της ιστορίας. Αλλά και πόσοι ως τώρα είχαν το θάρρος να εξάρουν αυτό ακριβώς το υπέροχο κατόρθωμα, σκληρό όσο κανένα άλλο και σωστικό όσο κανένα άλλο, κατόρθωμα αλαμπές μιας γενναίας και προς τα βάθη του μέλλοντος ατενίζουσας πολιτικής σκέψης.
Με τη σκληρή πειθαρχία που μόνο οι πολύ δυνατοί ασκούν απάνω στον εαυτό τους, σε πολλές περιστάσεις δάμασε το εθνικό του πάθος, επιβάλλοντας στο Έθνος την πορεία που υπαγόρευε κάθε φορά η σκληρότητα των περιστάσεων. Σκεφθείτε πόσο θα μάτωσε η καρδιά του όταν έδιωχνε το 1911 τους Κρήτες βουλευτές από την Ελληνική Βουλή. Σκεφθείτε πόσες άλλες τέτοιες δραματικές στιγμές έζησε αυτός ο πολεμιστής του Θερίσου. Περιττό να τις μνημονεύσω. Τις γνωρίζετε και τις γνωρίζουμε. Ο Βενιζέλος δεν θυσίασε ποτέ το όλο για το μέρος. Ήταν ο Κυβερνήτης όλης της Ελλάδας και όλων των Ελλήνων.
Με την υπέροχη διορατικότητά του, μόλις εκδηλώθηκε, το 1923, το πρώτο κίνημα για τη δημιουργία μιας Ενωμένης Ευρώπης, με πρωτοπόρο, μάλιστα, τον από μια πλευρά κρητικής και αυτόν καταγωγής έξοχο άνδρα Κουντενχόβε-Καλλέργη, ο Βενιζέλος, ακολουθούμενος από τον Νικόλαο Πολίτη, εκδηλώθηκε με ενθουσιασμό υπέρ αυτής της ιδέας, η οποία αν δεν είχε μεσολαβήσει ο θλιβερός τυφώνας των παρανοϊκών ολοκληρωτισμών, θα είχε από τότε καρποφορήσει. Είχε από τότε διακρίνει ο Βενιζέλος ότι η συγκρότηση μιας τέτοιας Ευρωπαϊκής Ένωσης ήταν ο μοναδικός δρόμος της σωτηρίας της Ευρώπης. Και είχε από τότε διακρίνει ο Βενιζέλος ότι η θέση της Ελλάδας ήταν στην Ενωμένη Ευρώπη.
Το 1930 η παγκόσμια οικονομική κρίση, που είχε ένα χρόνο πριν γονατίσει τις Ηνωμένες Πολιτείες, ανέκοψε τη δημιουργικότερη, στον εσωτερικό χώρο, περίοδο του Βενιζέλου. Τα δεινά αυτής της κρίσης επέτεινε ένας αχαλίνωτος κιτρινισμός, τον οποίο ο Βενιζέλος προσπάθησε να δαμάσει με νομοθετικά μέτρα, ενώ, σε μια δυτική δημοκρατία, ο τύπος δεν ελέγχεται και δε βελτιώνεται παρά μόνο από το ήθος και το πνευματικό επίπεδο του λαού.
Αυτή την τελευταία οδυνηρή μάχη ο Βενιζέλος τη διεξήγαγε σχεδόν μόνος, έχοντας για σκληρότερους αντιπάλους του αυτούς που λίγα χρόνια πριν ήταν οι πολυτιμότεροι συνεργάτες του. Δεν θέλω να κρίνω ή να επικρίνω κανέναν. Είναι φαίνεται μοιραίο, η δικαιολογημένη ή κάποτε και αδικαιολόγητη φιλοπρωτία, να θρυμματίζει, με την πάροδο του χρόνου, το μονολιθικό και στέρεο όγκο που δημιουργεί ο ένας, πρώτος μεταξύ των πολλών άξιων. Τραγική ήταν και αυτή η εμπειρία για τον Βενιζέλο.
Ο Βενιζέλος όμως έτρεφε, παρόλα αυτά, εμπνευσμένος από τον πατριωτισμό και τη μεγαλοψυχία του, ακλόνητη εμπιστοσύνη στην ορθοφροσύνη του ελληνικού λαού. Αυτό το έδειξε και το 1920 και το 1932.
Τότε άρχισε γι’ αυτόν τον ακάματο αγωνιστή μια δραματική περίοδος, που δεν τελείωσε παρά με το τέλος της ζωής του. Πώς να μην εκφράσω την υποψία ότι τα δραματικά γεγονότα που επακολούθησαν επισπεύσανε το τέλος του;
Ασφαλώς ουδείς αναμάρτητος. Ούτε ο Βενιζέλος. Στα 40 χρόνια της φωτεινής του τροχιάς ο ιστορικός, αύριο, θα εντοπίσει τα λάθη του. Ίσως να υπερτίμησε σε μια κρίσιμη ώρα τη σωματική και ψυχική αντοχή των Ελλήνων. Λάθος. Ίσως να εμπιστεύτηκε ανθρώπους και κυβερνήσεις που αργότερα τον απογοήτευσαν. Λάθος. Λάθη από πίστη υπέρμετρη. Λάθη από φιλία για τους συναγωνιστές του. Ίσως και άλλα λάθη. Λάθη ναι, αλλά ποτέ μικρότητες, ποτέ λιποψυχίες, ποτέ ασχήμιες.
Μίλησα για λάθη. Δε θα με παρεξηγήσετε. Αυτός ασφαλώς δε θα με παρεξηγούσε. Ο Βενιζέλος ήξερε τι ο ίδιος αξίζει, ήξερε τις διαστάσεις του αλλά και αντιπαθούσε τους άμετρους και αλόγιστους επαίνους. Το δείχνει άλλωστε ο ίδιος με το δωρικό επιτύμβιο επίγραμμά του. Υπάκουους οπαδούς, καθώς ήταν σαφής στις εντολές του, ασφαλώς ήθελε. Κόλακες όμως ποτέ. Γνωρίζοντας καλά αυτή του τη διάθεση, δε θα αποτολμούσα ποτέ, τούτη την ιερή στιγμή, να τη βεβηλώσω με μια άκαιρη και αταίριαστη κολακεία, αποσιωπώντας και τις σκιές του. Σαν να μην περίσσευαν τα καλά και τα λαμπρά που έχουμε να εξάρουμε και να χρειαζόμαστε τα ανύπαρκτα.
Γι’ αυτό το άγαλμά του, αν και είναι άγαλμα ανθρώπου θνητού, φαντάζει τόσο όμορφο, ακόμη και με τις σκιές του, ύστερα από 45 χρόνια και θα φαντάζει και για χρόνια πολλαπλάσια ακόμα, στους επερχόμενους καιρούς.
Σ’ ένα ποίημα αφιερωμένο στον Βενιζέλο ο Κωστής Παλαμάς βάζει ως τίτλο δυο λέξεις από τα Νέκυια της Οδύσσειας «Οίος πέπνυται», για τον μόνο από τους νεκρούς που είχε τη δύναμη να μιλήσει. Έτσι αυτός, ο «προκείμενος νεκρός», ίσκιος πια, μιλάει με τους ζωντανούς, όπως ο Κάλχας με τον Οδυσσέα. Και από τη φωνή τη δική μας, η φωνή του ίσκιου του είναι πολύ δυνατότερη. Ακόμα σήμερα η μπότα του βροντάει στο κρητικό καλντερίμι.
Έτσι ακλόνητα εδραιωμένο στη συνείδηση του αδιαίρετου και ομοούσιου Έθνους ολόκληρου σε αντικρίζουμε, όσοι συναχθήκαμε εδώ· και, παραμερίζοντας όσα πρόσκαιρα τυχόν σήμερα μας χωρίζουν στον πολιτικό στίβο, κλίνουμε ευλαβικά τα ξίφη μας, όλοι, προς ένα κοινό σημείο, προς το σκήνωμά σου, Μεγάλε Νεκρέ, γιατί πολύ μόχθησες, πολύ πάλαιψες, πολύ πόνεσες, πολύ πικράθηκες, για να μεγαλώσεις και να τρανέψεις την Ελλάδα» (επιμνημόσυνος λόγος στο μνημόσυνο του Ελευθερίου Βενιζέλου το 1981, «Λεύκωμα Δήμου Χανίων», Χανιά 1981).

i.  «….Έξω του Μάρτη ειν’ η νυχτιά, της καλωσύνης η ώρα,
φεγγαροφωτοπλούμιστη, μαργαριταρωμένη
γλυκονυχτιά ανοιξιάτικη, μιας μπόρας προμηνύτρα.
Κι’ έξαφν’ ακούσαμε: -θαρθεί! Και σα νάνοιξε κάποιο
παράθυρο και νάμπασε γοργοσάλευτο αγέρι,
μας τάραξε το γρίκημα ταπάντεχου ερχομού σου,
και ξάναψε τον πόθο μας της παντοχής σου η θέρμη.
Στο σπίτι εσέ προσμέναμε, των ταξιδιών πιλότε
στάγρια τα νυχτοπέλαγα και στα βαθιά κανάλια,
που το τιμόνι κράτησες οδηγητής να μπάσεις
το νέο καράβι τάμαθο στη θάλασσα της δόξας…

ii. Ο ένας δειλά σε χαιρετά κι ο άλλος βουβά σε βλέπει,
και ποιος φιλεί το χέρι σου και ποιος τα λόγια βρίσκει
ρητορεμένα τορνευτά για να σου τα προσφέρει·
και να ο σεβάσμιος ραψωδός μιλώντας σου δακρύζει,
και του σπιτιού με την καρδιάν ακέρια ολανοιγμένη
καλοσορίζει σε η κυρά και σε πολυχρονίζει·
συνταιριαστής, θησαυριστής των εναρμόνιων ήχων,
χαίρεται ο κύριος του σπιτιού χαρά από σε μεγάλη
και πρόθυμα στα πόδια σου θα σκόρπισε το βιός του
για να δοξάσει το έργο σου, για να τιμήσει εσένα,
κι’ όλο το σπίτι αγάλλεται κι’ όλο το σπίτι σειέται».
(από το ποίημα με τίτλο «Μια βραδειά σ’ ένα σπίτι» της συλλογής «Βωμοί», 1915).

«Οίος πέπνυται! Δυο λόγια και είναι σα χρησμός
Απ’ των Ομήρων το απολλώνιο το μαντείο·
Το καίει το στόμα μου ο χρησμός, πύρωμα θείο,
Κάθε που αγνάντια μου σε φέρνει ο λογισμός.
Τη ράισε και τη γη μας ο κοσμοσεισμός
του χάρου και η ψυχή μας κρύωσ’ απ’ το κρύο.
Και ορθός, αντάρτης και θυμός και λυτρωμός,
ρίζωμα στάθηκες· θνητός εσύ; Στοιχείο.
Μια βραδιά σ’ ένα σπίτι εμπρός μου σε είχε φέρει
και, ω Κυβερνήτη, σου το φίλησα το χέρι,
ποιητής προφήτης κι’ όσο εμπρός σου ταπεινός.
Γαλήνη ήταν η πλάση και οι καρδιές αγάπη…
Μα να μαυρίζει άρχιζε κάτι σα δρολάπι,
κ’ εσύ να φέγγεις μέσα σε ίσκιους ζωντανός!»
(από ποίημα της συλλογής «Τα Δεκατετράστιχα», 1919).

iii. «Μεγάλος είσαι.
Κι αν περιμένης
γύρω ο λαός σου γνωρίζοντάς σε
βάγια να στρώνη, για να διαβαίνης,
παιδί που θα’ σαι!
Μεγάλος είσαι.
Κι αν το πιστεύης
το μίσος, που έρπει γυρεύοντάς σε,
πως δε θεριεύει κι όσο θεριεύεις,
παιδί που θα’ σαι!
Μεγάλος είσαι.
Και θα πεθάνης.
Και θα σε θάψουν. Και θα σου φτύνη
κι ο τιποτένιος κι ο μπεχλιβάνης
την τρανοσύνη.
Και θα πεθάνης.
Κι άλλο το αστέρι
της τρανοσύνης σου δε θα γίνη
παρά κεράκι σε παιδιού χέρι,
να τρεμοσβήνη.
Μόνο το ανάθεμα,
που θα στήση
μια οργή στον ήσκιο, στα κόκκαλά σου,
θα πάη σε ψήλος, που θα θυμίση
το ανάστημά σου».
(από ποίημα της συλλογής «Παθητικά Κρυφομιλήματα», 1920).

iv. «Έσβυσε ο Μέγας. Μεγάλο ανάφτε, καθώς Εκείνος,
μνήμα, να ειν’ άστρο, φως του η Αθήνα, δρόμος του η Κρήτη…
Του Ομήρου ο στίχος φωνή τού πρέπει, δε φτάνει ο θρήνος,
το πάτημά του πυρό, στο ανέβα του Ψηλορείτη.
Των ιερών χρόνων, αρχαίων και νέων, την λαμπυράδα,
γραφτό του η μοίρα να ζωντανέψει και ν’ αναστήσει,
οι όργητες άγριες, τα πάθη μπόρες, νύχτες τα μίση·
τρεμοσαλεύεις ο αποσπερίτης, λάμπεις η Ελλάδα…».
(από το ποίημα με τίτλο «Στο θάνατο του Βενιζέλου», 26 Μαρτίου 1936).

ΠΗΓΗ: ΕΘΝΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΡΕΥΝΩΝ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΩΝ
«ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ Κ. ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ»